CC BY
156w^^^v International journal of iWn^ijIffi) theoretical and practical research
'^¿iH^s^ Scientific Journal
Year: 2022 Issue: 2 Volume: 2 Published: 28.02.2022
http://alferganus.uz
Citation:
Nurmatov D.O., Juraboyev A.T., Toshpulatova B. R. (2022). Tasks and features of transport and its landscape development in modern urban planning theory. SJ
International journal of theoretical and practical research, 2 (2), 98-106.
Nurmatov D.O., Jo'raboyev A. T., Toshpo'latova B.R. (2022). Zamonaviy shaharsozlik nazariyasida transport va uning landshaftini rivojlanishini dolzarb vazifalari va hususiyatlari. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali, 2 (2), 98-106.
Doi:
https://dx.doi.org/10.5281/zenodo.6470641
DOI 10.5281/zenodo .6470641
QR-Article
Nurmatov, Doniyor Olimjon ugli
assistant
Department of Architecture, Ferghana Polytechnic Institute
Juraboyev, Asilbek Tolibjon ugli
Department of Architecture Basic
Doctorate, Ferghana Polytechnic Institute
Toshpulatova, Barchinoy Ravshanovna
assistant Department of Architecture, Ferghana Polytechnic Institute UDC 711.14
TASKS AND FEATURES OF TRANSPORT AND ITS LANDSCAPE DEVELOPMENT IN MODERN URBAN PLANNING THEORY
Annotation: Problems of the road transport system in modern urban planning: congestion, ecology, the impact on the living conditions of the population and the experience of foreign countries are considered. The role of transport routes in the organization of eco-cities, the basic schemes are described. The importance of road greening and the creation of a roadside landscape in the city of Fergana in the Republic of Uzbekistan were also analyzed and recommendations were made. Keywords: modern cities, urban planning, transport, congestion, landscape, ecology, vegetation.
ZAMONAVIY SHAHARSOZLIK NAZARIYASIDA TRANSPORT VA UNING LANDSHAFTINI RIVOJLANISHINI DOLZARB VAZIFALARI VA
HUSUSIYATLARI
Nurmatov Doniyor Olimjon o'g'li
Farg'onapolitexnika instituti, "Arxitektura" kafedrasi assistenti
Jo'raboyev Asilbek Tolibjon o'g'li
©
98
SJIF 2022:5.962
"Arxitektura" kafedrasi tayanch doktaranti, Farg'onapolitexnika instituti
Toshpo'latova Barchinoy Ravshanovna
Farg'ona politexnika instituti, "Arxitektura" kafedrasi assistenti
Annotatsiya: Zamonaviy shaharsozlikda yo'l transport tizimining muammolari: tirbandliklar, ekologiya, aholiyashash sharoitiga ta 'siri va xorij mamlakatlari tajribalari ko'rib chiqilgan. Eko shaharlarni tashkil etishda transport yo'llarining ahamiyati, prinspial sxemalari yoritilgan. Shuningdek, yo'llarni ko'kalamzorlashtirishining ahamiyati va O'zbekiston Respublikashidagi Farg'ona shahridayo'l atrofini landshftini tashkil etilganligi tahlil qilingan va takliflar berilgan.
Tayanch so'zlar: zamonaviy shaharlar, shaharsozlik, transport, tirbandliklar, landshaft, ekologiya, o'simlik.
ФУНКЦИИ И ОСОБЕННОСТИ ТРАНСПОРТА И ЕГО ЛАНДШАФТНОГО РАЗВИТИЯ В СОВРЕМЕННОЙ ТЕОРИИ ГРАДОСТРОИТЕЛЬСТВА
Нурматов Дониёр Олимжон угли
ассистент кафедры Архитектуры, Ферганский политехнический институт
Журабоев Асилбек Толибжон угли
Базовый докторант кафедры Архитектуры, Ферганский политехнический институт
Тошпулатова Барчиной Равшановна
ассистент кафедры Архитектуры, Ферганский политехнический
институт
Аннотация: Рассмотрены проблемы дорожно-транспортной системы в современном градостроительстве: загруженность, экология, влияние на условия жизни населения и опыт зарубежных стран. Описана роль транспортных путей в организации эко городов, основные схемы. Также была проанализирована важность озеленения дорог и создания придорожного ландшафта в городе Фергана Республики Узбекистан и даны рекомендации.
Ключевые слова: современные города, градостроительство, транспорт, заторы, ландшафт, экология, растительность.
Zamonaviy shaharsozlikda transport tizimi asosiy infratuzilma bo'lib xizmat qiladi. Shaharning barqaror rivojlanishi, aholi sonining o'sishi transport tizimiga ham ta'sir ko'rsatmay qolmaydi. Shunday ekan shahar aholi soni o'sishi ko'cha, yo'l avtomobil transporter tirbandligi, shovqinli, transportlardan chiqadigan zararli gazlarning miqdorini oshishiga olib keladi. Shu muammolarni bartaraf etish yuzasidan O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi yo'l xo'jaligi tizimini chuqur isloh qilish chora-tadbirlari to'g'risida" 2019-yil 9-dekabrdagi PF-5890-son Farmoni va
@ ®
99
"Yo'l sohasini boshqarish tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to'g'risida" 2019-yil 9-dekabrdagi PQ-4545-son qaroriga muvofiq Vazirlar Mahkamasi qarori, hamda O'zbekiston respublikasi Vazirlar Mahkamasining "O'zbekiston respublikasi transport vazirligi huzuridagi avtomobil yo'llari qo'mitasi to'g'risidagi nizomni tasdiqlash" haqida qaror farmonlar imzolandi1.
Dastlabki shaharlar hunarning inson faoliyatining alohida tarmog'i sifatida shakllana boshlagan davrda, jamiyatda mehnat taqsimoti vujudga kelishi natijasida shakllandi. Shaharlar harbiy istehkomlar (qal'a shaharlar) va savdo manzilgohlari sifatida shakllana boshladi. Shaharsozlik antik davrga kelib gullab-yashnadi. Grek shaharlarida gippodam sistemasi deb nomlanuvchi aniq to'g'ri burchakli prinsipga asoslangan ko'chalar loyihasi keng tarqaldi. Qachonlardir Rim imperiyasi tarkibida bo'lgan shaharlarda bu sistema keyinchalik ham rivojlandi. Bu sistema aloqalarning qulay joylashuvi va issiq iqlim sharoitida hududni yaxshi shamollatishga imkon beradi.
XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab kelajak shaharlari loyihalari yuzasidan loyihalar ishlab chiqila boshlandi. 1898-yili E.Govard radial halqali tarixiy tarkibli bog'-shahar g'oyasini taklif qildi. Shahar keng radial hiyobonlar bilan olti qismga ajratilgan aylana shaklida qurilgan. Markaziy ma'muriy-jamoat maydoni park bilan o'rab olingan. Turar-joy halqasi ichida yashil belbog' bo'lib, unda maktablar va sport inshootlari joylashgan. Bundan tashqari, qishloq xo'jaligi va aholi dam olishi uchun katta shaharning tashqi qismi ajratilgan. Shu tarzda markaziy park va yashash hududining yashil belbog'i o'zaro va shahar atrofi hududi bilan hiyobonlar orqali bog'lanib, yagona tizimni tashkil etadi. Govardning nazariy modeli har bir alohida holat uchun yechim topish imkonini berdi (1-rasm) [1].
O'rta Osiyo huhudida shahar ko'cha-yo'llarning rivojlanishi uzoq tarixirga ega. Hozirgi kunda ham rivojlanib bormoqda. Ideal kelajak shaharlari yoki zamonaviy shaharlarini yaratish bevosita transport tizimiga bog'liq hisoblanadi. Bugungi kunda transport tizimi quyidagi turga bo'lish mumkin (1-sxema).
1-rasm. E.Gorvardning bog'-shahar loyihasi
https://lex.uz/uz/docs/-4818723?query=avtomobil%20transporti%20landshaft#sr-1
100
Shahar ichi transportlari
Shahar tashqarisi transportlari
velosiped, yengil avtomobillar, avtobus, taleybus, tramvay, metro
1-sxema. Transport tizimlarining turlari Zamonaviy shaharlarni loyihalash uchun hozirgi holatiga obyektiv baho berish kerak va alohida o'tmish shaharsozlik konsepsiyalarini ko'rib chiqish lozim. Shuningdek, shaharlarda avtomobil transport tizimi muhim ahamiyatga ega. Chunki aholi punktlari ko'chalari tizimining rejaviy yechimlari aholi punktlarining barcha funksional zonalari orasida qulay aloqalar, markaziy va tarixiy zonalaridan avtomobillar tranzit oqimlarini chetlatish, yuk va yengil avtomobillar oqimlari ajratilishini ta'minlashi lozim. Ko'cha tarmog'i shaharga tashqi avtomobil yo'llaridan qulay kirishni ta'minlashi kerak. Shahar va tumanlarda magistral ko'cha-yo'l tarmoqlari konfiguratsiyasi bo'yicha bir qancha prinsipial sxemaga bo'linadi (2-rasm).
d)
b)
e)
c)
f)
2-rasm. Ko'cha yo'l tarmoqlarining prinsipial sxemalari: a) radial; b) radial-halqasimon; c) to'g'ri burchakli; d) to'g'ri burchakli-diagonal; e)kombinatsiyalashgan;
f) erkin sxema.
Yuqoridagi sxemalar orqali shaharsozlikda zamonaviy shahar ko'chalarini tashkil etishda qo'llash va yechim berishda ishlatish tavsiya etiladi.
O'z bekiston Respublikasi hududida joylashgan ko'chalari, ichki xo'jaliklararo yo'llari, qishloq ko'chalari, shahar tipidagi qishloq ko'chalari - 116 560 km ni tashkil qiladi (Mahalliy hokimliklar balansida). Shu jumladan:
- shahar ko'chalari - 7 125 km,
- tuman markazlari ko'chalari - 12 530 km,
- qishloq aholi punktlari - 49 383 km,
- shahar aholi punktlari - 15 456 km,
@ ©
101
- xo'jaliklararo qishloq yo'llari-32 066 km.
- Yuridik tashkilotlar yo'llari esa- 24 745 kmni tashkil qiladi2.
Yo'llar tizimini va ko'kalamzorlashtirishni tashkil etish va rivojlantirishda normativ hujjatlar asos bo'lib xizmat qiladi. SHNQ 2.05.02-07 normativ hujjati "Avtomobil yo'llari" haqida. Ushbu me'yor va qoidalar O'zbekiston Respublikasidagi yangi qurilayotgan va rekonstruksiya qilinayotgan umumiy foydalanishdagi avtomobil yo'llarini loyihalashda qo'llaniladi. Shuningdek, yo'llarni tashkil etishda umumiy qoidalar, harakat xavfsizligi va uni tashkil qilish, atrof muhit muhofazasi, asosiy texnik me'yorlar va transport-foydalanish ko'rsatkichlarini o'z ichiga oladi. Asosiy texnik me'yorlar va transport-foydalanish ko'rsatkichlariga esa hisobiy tezlik va og'irliklar, yo'l ko'ndalang kesimining asosiy o'lchamlari, reja va bo'ylama kesim, landshaftli loyihalash, velosiped yo'lakchalari va yo'lkalar kiradi.
Yo'llarning toifasi ularning belgilangan vazifasi va istiqboldagi harakat jadalligiga qarab 1-jadvalga asosan qabul qilinadi [2].
Jadval 1. Yo'l toifalarini sinfi
Yo'lning iqtisodiy ahamiyati Yo'l toifasi Hisobiy harakat jadalligi, keltirilgan dona/sutka
Halqaro va davlat ahamiyatiga molik yo'llar Ia (avtomagistral) 14000 dan ortiq
Ib (tezkor yo'l) 14000 dan ortiq
II 6000 - 14000
III 2000 - 6000
Mahalliy ahamiyatga molik yo'llar IV V 200 - 2000 200 gacha
Hozirgi vaqtda shaharlarda avtomobil transporti tirbandliklari asosiy muammalardan biri bo'lib kelmoqda. Xorij mamlakatlarida tirbandliklarni bartraf ertish uchun turli tashkiliy ishlar amalga oshirilmoqda. Shuningdek, Markaziy Osiyo yirik va kata shaharlarining asosiy ko'chalarida shuday muammolar vujudga kela boshladi. Tobora ko'proq shaharlar jamoat transporti tizimini takomillashtirmoqda, avtomobillarga muqobil izlashmoqda va fuqarolarni ekologik jihatdan zararli transport vositalaridan voz kechishga undash uchun yangi vositalardan foydalanmoqda.
Parijdagi shahar hukumati doimiy ravishda yangi transport tushunchalarini ko'rib chiqadi. Shuning uchun ular elektr skuterlar uchun ko'chalarni ochdilar. So'nggi oylarda Parijda elektr rolik haqiqiy hitga aylandi. Bu ekologik toza va boshqa barcha transport vositalariga qaraganda arzonroq. Siz ko'chada yoki yo'lakda yurishingiz mumkin.
https://mintrans.uz
cc
®
102
Sayyohlar ham elektr skuterlariga o'tishni boshladilar. Ularning aytishicha, tarixiy joylar bo'ylab harakatlanish tezroq va qulayroq. Lekin piyodalar norozi. Endi hiyobonlar foydalanilmayotgan skuterlar bilan to'ldirilgan yoki skuterlar yo'laklarni "zabt etayapti". Madrid shahrida esa, 2018-yil 30-noyabrdan Madrid shahar kengashi havo ifloslanishi va transport harakati bilan kurashishga qaratilgan keng qamrovli cheklovlarni amalga oshirishni boshladi. Ispaniya poytaxtining markaziy qismida eski benzinli va dizelli avtomobillarning kirishiga yangi qattiq cheklovlar joriy etilganidan keyin jamoat transporti tezlashdi, tirbandliklar kamaydi, ifloslanish darajasi 32 foizga kamaydi. Madrid Markaziy rejasiga ko'ra, Madridning markaziy qismida umumiy maydoni taxminan 5 kvadrat metrni tashkil qiladi. km, 2000-yilgacha ro'yxatdan o'tgan benzinli avtomobillarga, dizel yoqilg'isiga esa 2006-yilgacha kirish taqiqlanadi. Gibridlar, yangi qoidalarga ko'ra, ushbu hududda bo'lishi mumkin, lekin ikki soatdan oshmasligi kerak. Cheklovlar markaziy hududda yashovchi ushbu avtomobillar egalariga ta'sir qilmaydi. Madrid Markaziy hukumatning atmosferadagi azot darajasini pasaytirishga urinishi bo'lib, 2010 yildan buyon Yevropa chegaralaridan oshib ketgan va yiliga 3000 ga yaqin o'limga sabab bo'ladi. Qayd etilishicha, yangi cheklovlarning joriy etilishi poytaxtning markaziy qismida harakatlanishga ijobiy ta'sir ko'rsatgan, u 1-2 foizga qisqargan. Tirbandlikning yo'qligi jamoat transportiga foyda keltirdi, avtobus tezligi 14 foizga oshdi3.
Yevropa, AQSh, Yaponiya, Avstraliya va Kanadaning zamonaviy aholisi shahar yerlarining har bir qatorini ko'kalamzorlashtirish zarurligini uzoq vaqt davomida tushunishgan. An'anaviy yer usti bog'lari va hiyobonlari bilan bir qatorda, bugungi kunda butun dunyoda uy-joylar jabhasini vertikal ko'kalamzorlashtirish, yuqori qavatli va kam qavatli binolarning mox, buta va bog' bilan qoplangan, barjalar va ko'chma pontonlarda suzuvchi bog'lar, temir yo'llar va avtomobil yo'llari bo'ylab shahar xizmatlari, shuningdek, mahalliy aholi tashabbuslari bilan yashil hududlar tashkil etilmoqda.
Shuningdek, havoning yuqori darajada ifloslanishiga qarshi kurashish va shahar landshaftini yaxshilash maqsadida, Mexiko "Via Verde" loyihasini ishlab chiqmoqda. 2700 km masofani bosib o'tadigan avtomobil yo'lining 1000 dan ortiq ustunlariga 60000 m2 atrofida vertikal bog'lar o'rnatiladi.
Havoning sifati yomonligi sababli har 10 nafar aholidan 6 nafari nafas olish yo'llari kasalligiga chalingan. Shaharda bu bog'lar yangi yashil o'pkasi vazifasini bajarib, u kislorod ishlab chiqaradi, ifloslantiruvchi moddalarni o'zlashtiradi va hatto mo'tadil tirbandlikka yordam beradi4.
Shahar avtomobil yo'llari sharoitidagi daraxtlarni himoyalashning ahamiyati va xususiyatlari, tashqi muhitidagi o'simlik va tirik organizm uchun noqulay sharoitlar: shovqin, chang, gazlar va shahmoldan himoyalash darajasiga qarab baholanadi. Ma'lumki, shaharlarda transpot yo'llari va turar-joy binolari chegarasida o'ta qalin shox-shabbali va uzoq yashaydigan o'simlik turlari joylashtirilsa ular changdan va tashqi shovqin-suronli muhitdan himoyalaydi. natijada ichkarida hayot sokin bo'ladi.
3 http://argumentua.com/stati/kak-izbavitsya-ot-probok-na-dorogakh-opyt-zarubezhnykh-stolits
4 https://www.thecivilengineer.org/news-center/latest-news/item
ce
©
103
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorida 2018-yil uchun respublika umumfoydalanish avtomobil yo'llari atroflaridagi chegara hududlariga 288 ming dona xar xil turdagi manzarali, butasimon, igna bargli, baland va o'rta bo'yli daraxt ko'chatlari ekilishi belgilab qo'yilgan edi. 2018 yilning I-choragi davomida Qoraqalpog'iston Respublikasi va barcha viloyatlardagi mavjud umumfoydalanish avtomobil yo'llari chegarasiga tutash yo'l atrofi hududlarida 505,1 km uzunlikda ko'kalamzorlashtirish va obodonlashtirish ishlari olib borildi va 230 ming donaga yaqin nihollar ekildi.
Yo'llarda ko'kalamzorlashtirish ishlari bajarilgani, km da (2018 yil)
18 12
13
13 15,5
Andijon viloyati Farg'ona viloyati Namangan viloyati ■ Toshkent viloyati Sirdaryo viloyati Jizzax viloyati
1-diagramma. Yo'llarda ko'kalamzorlashtirish ishlari bajarilganligi.
O'zbekistonda shaharlarni shovqin, gaz, shamol va changning zararli ta'siridan himoya qilish uchun-akatsiya, do'lana, archa, eman, kashtan va boshqalar kabi zich tojli o'simliklardan ko'kalamzorlashtirish amaliyoti keng tarqalgan.
2021-yil I chorak yakunlariga ko'ra avtomobil yo'llari qo'mitasining asosiy faoliyat ko'rsatkichlari 2-jadvalda keltirilgan.
Jadval 2. 2021-yil I chorakda avtobil yo'llarni rekontruksiya ishlari
2021-yil I chorak uchun
T / r Asosiy faoliyat turlari bo'yicha ko'rsatkichlar O'lchov birligi Reja Amal da Rejaga nisbatan
(%)
Bajarilgan ish hajmi, jami mlrd.so'm 693 728 105.5
shu jumladan:
1 Investitsiya dasturi bo'yicha mlrd.so'm 256.1 289.8 113.2
2 Mintaqaviy yo'llarni mlrd.so'm 19.5 20.8 106.7
ta'mirlash km 190 193.7 101.9
3 Umumiy foydalanishdagi mlrd.so'm 417.4 417.4 100
avtomobil yo'llarini joriy ta'mirlash va saqlash ishlari km 335 335 100
@ ©
104
4 Yangi ish o'rinlarini yaratish kishi 45 49 109
O'zbekistonda so'nggi 100 yilliklarda qarag'ay, qoraqarag'ay, tilog'och, kedr, sarv, archa, zarang, shum, juka, eman, qayin, lola daraxti, oq akatsiya, gledichiya, va boshqa ko'plab daraxt - buta turlari introduksiya qilingan. Ulardan o'rmon melioratsiyasida, shaharlarni ko'kalamzorlashtirishda keng foydalanilmoqda.
Katta shaharlarning eng muhim tarkibiy qismi - ekologik tizimlar bo'lib, uning vazifasi insonning normal jismoniy va aqliy salomatligi uchun muhim shart-sharoitlarini yaratishdir. Avtomobil yo'llarni obodonlashtirish va ko'kalamzorlashtirishda ta'lim ishlarini olib borish dekorativ va shovqinga qarshi vazifalarni hisobga olgan holda bajarish, yashil maydonlarning holati va sifatini yaxshilash, yashil maydonlarga nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish imkonini beradi. Shuningdek, avtomobil yo'l atrofi hududlarini ko'kalamzorlashtirishda yo'l kesimi, normativ hujjatlarga rioya qilgan holda ko'kalamzor hududlarni shakllantirish, yo'llarni yoritish, hududga mos kichik arxitekturaviy shakllardan foydalanish maqsadga muvofiq. Yo'llarda yangi ochiq maydonlar, bulvar, alleyalar, rabatkalardan foydalanish aholi uchun qisqa muddatli dam olish shart-sharoitlarni yaratishga hizmat qilmog'i lozim.
Bugungi kundagi texnologiyalat transport tizimiga o'zgarishiga ham kotta ta'sir ko'rsatmoqda. Xorij mamlakatlarida elektromobil avtotransporti ishlab chiqarish vashu kabi transportlanning ko'payishi shaharlarning ekologiyasi yaxshilanishiga olib keladi. Hozirda shaharlarda elektomobil avtomobillari borgan sari ortib bormoqda. Shunindek, havoda harakatlanuvchi elektr avtotransport vositalari ixtiro qilinmoqda. Misol tariqasida Xitoyda 2021-yil kuzgi avtomobil ko'rgazmasida namoyish etilgan Xisao Peng Travel X2 avtomobili ko'rgazmasi bo'lib o'tdi. Yaqin kelajakda shu kabi transport vositalarining qamrab olish ajab emas. Bu esa shaharlarda tirbandlik muammolarini bartaraf etishning yo'li bo'lishi mumkin. Boshqa tomondan esa yer usti transport harakat tizimini ishlab chiqish masalasi turadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Isamuhamedova, D.U., M.K. Mirzayev "Zamonaviy shaharsozlik nazariyasi" O'quv qo'llanma. Toshkent-2015 y (12-13 b.).
2. SHNQ 2.05.02-07 // Avtomobil yo'llari // Toshkent - 2008.
3. Nurmatov, D. O., Botirova, A. R., & Omonova, Z. (2021). Landscape solutions around the roads.
4. Toshpolatova, B. R., & Nurmatov, D. O. (2021). Combination of landscape compositions with architectural styles. Innovative Technologica: Methodical Research Journal, 2(12), 1-7.
5. Салимов, О. М., & Журабоев, А. Т. (2018). Роль рекреационных зон в городской структуре (на примере города Ферганы). Проблемы современной науки и образования, (12 (132)), 107-110.
6. Sagdullayevich, R. S., & Adilov, Z. H. (2021). Landscape Works in the Aral Sea Region Effective Organization. Middle European Scientific Bulletin, 19, 41-45.
7. Косимов, С., Урмонов, Б., & Рах,монов, Д. (2021). Туристское районирование территорий основной фактор развития туризма. Scientific progress, 2(3), 125-128.
© ©
105
SJIF 2022:5.962
8. Adilov, Z. X., & Akromova, M. S. (2021). Landscape solutions about highways. Экономика и социум, (5-1), 36-38.
9. Жураев, У. Ш., & Турсунов, К,. К,. (2020). ФарFOна вилояти тарихий шахдрларидаги турар-жой биноларида ганч ва ёFOч уймакорлигининг шакилланиши ва ривожланиши. Science and Education, 1(3), 264-267.
10. Abdatov, U., & Tursunov, Q. Q. (2021). Tabiiy landshaft hududlarining o 'ziga xos antropogen xususiyatlari. Science and Education, 2(5), 41-44.
© ©
106
