0ZAMONAVIY JAMIYATDA YOSHLAR MIGRATSIYASINING IJTIMOIY-
IQTISODIY OMILLARI
M. N. Sharustamova
Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazi yetakchi mutaxassisi
Toshkent, O'zbekiston
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada bugungi zamonaviy jamiyatning muhim o'zgarishi bo'lgan migratsion jarayonlar, yoshlar migratsiyasining ijtimoiy-iqtisodiy omillari hamda ijobiy va salbiy tomonlari tahlil qilingan. Shuningdek, ushbu yo'nalishda O'zbekiston yoshlari umumjahon assotsiatsiyasi hamda Statistika agentligi ma'lumotlari asosida qiyosiy tahlillar qilingan.
Kalit so'zlar: migratsiya, yoshlar, pandemiya, ijtimoiy-iqtisodiy omillar va muammolar.
YOUTH MIGRATION IN MODERN SOCIETY SOCIO-ECONOMIC
FACTORS
M. N. Sharustamova
Leading specialist of the Republican Center for Children's Social Adaptation
Tashkent , Uzbekistan
ABSTRACT
This article analyzes migration processes, which are an important change in today's modern society, socio-economic factors and positive and negative aspects of youth migration. Also, in this direction, comparative analyzes were made based on the information of the World Association of Youth of Uzbekistan and the Statistics Agency.
Keywords: migration, youth, pandemic, socio-economic factors and problems.
Kirish. Eng so'nggi mavjud yil uchun migratsiya harakati va migrantlar guruhlari bo'yicha milliy va xalqaro axborot to'plamidan olingan ma'lumotlarga asoslanib, O'zbekistondagi migratsiya dinamikasi bo'yicha eng dolzarb dalillarni taqdim etishga qaratilgan. U mamlakatdagi ichki va xalqaro migratsiyaga ta'sir qilishda davom etadigan so'nggi yirik global va mintaqaviy o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. COVID-19 pandemiyasi va uning safar qilishga nisbatan kiritilgan cheklovlari va jiddiy chegara nazorati tufayli yuzaga kelgan harakatchanlikka ta'siri; Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi va natijada butun mintaqadagi gumanitar inqiroz; O'zbekistonning hamkor davlatlar bilan imzolagan
April 20, 2024
748
maxsus ikki tomonlama mehnat shartnomalari; va iqlim o'zgarishi inson harakatchanligining turtki omili sifatida kabilar shular jumlasidandir.
Tahlillar. O'zbekiston yoshlari umumjahon assotsiatsiyasi ma'lumotlariga ko'ra, 2020 yilning birinchi yarmida Rossiyaga 181 500 nafar xorijlik o'qish uchun borgan bo'lsa, shundan 24 ming nafari - o'zbekistonliklardir. Tojikiston tomonidan olingan ma'lumotlarga ko'ra, ayni paytda respublikada o'zbekistonlik talabalar soni 3 mingga yetgan. Bu ko'rsatkich, qo'shni Qirg'izistonda 30 ming, Qozog'istonda 26,5 ming, Janubiy Koreyada 10 ming, Xitoyda 5 ming, Germaniyada 2 ming, Latviyada - 1,5 ming, Turkiyada - 3,5, Belarusda - 2 ming, Ukrainada 4 ming, Yaponiyada 750 va Misr Arab Respublikasida 550 nafardan ortiqroqni tashkil qiladi. Qolgan xorijiy davlatlardagi yoshlar ham umumlashtirilganda, hozir o'zbekistonlik 112 850 nafardan ortiq yoshlar xorijda o'qiyapti (raqamlar bundan yuqoriroq bo'lishi mumkin - O'zbekiston yoshlari umumjahon assotsiatsiyasi)[3], [7], [8].
2022-yilda O'zbekiston hududida ro'yxatga olingan ichki migratsiya soni 214,821 nafarni tashkil etdi, shundan 40 foizi (85,6 mingga teng) erkaklar va 60 foizi (129,2 ming) ayollardir. 2022-yilda ichki migrantlar oqimi 2018-yilga nisbatan 34,1 foizga oshdi (O'zStat, 2023). 2022-yilda 2,3 million kishini tashkil etgan xalqaro migrantlar oqimi 2018-yilga nisbatan 20,7 foizga kamaydi: bunda 52 foizini ayollar, 48 foizini erkaklar tashkil etdi [1].
Hududiy taqsimotga nazar tashlaydigan bo'lsak, O'zbekiston hozirgi vaqtda qishloq joylaridan shaharlarga doimiy ichki migratsiyaning yuqori darajasini boshdan kechirmoqda Yangi ko'chib kelganlarning 76 foizi (164,3 mingga teng) ichki va xalqaro miqyosda shaharlarda, qolgan 24 foizi (50,5 ming) qishloq joylarda istiqomat qilgan [1].
Davlat Doimiy yashash uchun ruxsatnomalar soni Foizda
Qozog'iston 6,985 79.5
Rossiya Federatsiya 1,441 16.4
MOdan tashqari boshqa yo'nalishlar 236 2.7
Qirg'iziston 63 0.7
Tojikiston 41 0.5
Turkmaniston 24 0.3
Jami 8,790
Manba: O'zStat, 2023
O'zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari ekologik ofatlarga eng ko'p moyil bo'lgan davlatlar qatoriga kiradi. 2030-yilga borib O'zbekiston aholisi 39 million
April 20, 2024
749
kishiga yetishi taxmin qilinmoqda: tabiiy ofatlar xavfiga nisbatan moslashtirish ishlari va xavflarni kamaytirish bo'yicha ko'mak bo'lmasa, iqlim o'zgarishining ta'siri ulkan bo'lishi mumkin, bu O'zbekistonning kambag'al va marginallashgan jamoalariga, shuningdek, migratsiya harakati nuqtai nazaridan ham eng ko'p ta'sir qiladi [1].
O'zbekistonda, yoshlarning tashqi dunyoga intilishi zamirida uch yirik omil mavjud.
Birinchi omil - ijtimoiy-iqtisodiy zarurat yoki qiyinchiliklar. Possovet davlatlari orasida, bir odam boshiga to'g'ri keladigan yillik yoki oylik yalpi ichki mahsulot ulushiga ko'ra, O'zbekiston ancha orqada. Rasmiy ma'lumotlarga ko'ra, yillik YalM aholi jon boshiga 1700 dollardan to'g'ri keladi. O'zbekistondagi dollar valutasini sotib olish qobiliyati nisbatan yuqoriligi, yoki fasliy va mahalliy mahsulotlarning arzonligi inobatga olinganda ham, bu miqdor - ancha past ekani ma'lum. Demak, O'zbekiston yoshlarining xorijga intilishi zamiridagi birinchi omil - shaxsiy va oilaviy ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilishga intilish.
Ikkinchi omil - demografik o'sish sur'atining yuqoriligi. O'zbekiston, possovet hududidagi eng katta real raqamlarda demografik o'sish qilayotgan davlat hisoblanadi. Ittifoq qulagan 1991 yilda O'zbekiston aholisi 19 million 900 ming atrofida deb hisoblangan bo'lsa, bugunga kelib 35 millionga yaqinlashib qoldi.O'zbekistonda, milliy boylik yaratishga nisbatan demografik o'sish proporsiyasi yuqoriroq bo'lib qolmoqda. Ya'ni iqtisodiy o'sish sur'atlaridan ko'ra, demografik o'sish holati yuqoriroq.Uning ustiga, O'zbekistonda hali ijtimoiy himoya tizimi deyarli mavjud emas. Har bir inson va oila, o'zi uchun faqat o'zi harakat qilishi lozim. Natijada, demografik o'sish sur'ati, ijtimoiy-iqtisodiy zo'riqishga qo'shimcha bosim sifatida yuzaga chiqmoqda, yoshlarimizning chetga intilishiga qo'shimcha omil bo'lmoqda.
Uchinchi omil - yoshlarga xos tashqi dunyoga talpinish, o'qish-izlanish, ish o'rganish - dunyoni ko'rish. Migratsiya va emigratsiya butun insoniyat tarixi davomida rivojlanishning muhim omili bo'lgan. Ta'kidlash lozimki, bugungi taraqqiy etgan, boy davlatlardan xorijga ko'chib ketish ham mavjud. Masalan, Fransiyadan Kanadaga yoki AQShga ko'chib ketish, o'qishga yoki uzoq muddatga yashashga ketish ham oddiy holat. Rivojlangan davlatlar o'rtasidagi migratsiya va emigratsiya oqimi ham kichik emas. O'zbekistonda xizmat ko'rsatish, ishlab chiqarish, yangiliklar qilish orqali yangi biznes loyihalari yaratishga intilish jiddiy kuchayib boryapti. Yoshlar tushunadiki, kelajakda raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatish uchun malakali kadr bo'lish kerak. Jumladan, Rossiya Federatsiyasida mehnat muhojiri bo'lib ishlab, qaytib kelayotgan yoshlarimiz ham, o'zlari bilan nafaqat moddiy, balki jiddiy tajribaviy kapital ham olib qaytishadi [2]. Yoshlar bandligi muammolarini hal qilish, mehnat migratsiyasini tartibga solish va mamlakat uchun zarur bo'lgan migratsiya ko'lamiga erishish, ikki va ko'p tomonlama hukumatlararo bitimlar orqali uyushgan migratsiyani amalga oshirish maqsadida quyidagi ishlarni amalga oshirilishi kerak:
April 20, 2024
750
1. Autstaffing xizmatlari uchun huquqiy bazani yaratish. G'arbdagi ko'plab kompaniyalar, shu jumladan eng katta kompaniyalar, ushbu ish rejasini afzal ko'rishadi, bu esa o'z vaqtida ishchi yoki ishchi guruhini ishga olish muammolarini tezda hal qilish uchun foydalidir.
Autstaffing xizmatlarining asosiy iste'molchilari mavsumiy faoliyat bilan shug'ullanadigan kompaniyalar, qisqa muddatli loyihalarni amalga oshiradigan tashkilotlar, shuningdek mehnat bozorida topish qiyin bo'lgan malakali kadrlarga muhtoj bo'lgan tashkilotlardir.
Hozirgi kunda mamlakatimizda ushbu faoliyat bilan shug'ullanadigan odamlar soni ortib bormoqda. Agar dastlab ushbu faoliyat bilan shug'ullanadigan kompaniyalar asosan logistika markazlari, omborxonalar bo'lgan bo'lsa, bugungi kunda barcha sohalarda ishlaydigan provayderlar soni sezilarli darajada oshdi. Ushbu faoliyatni amalga oshirish uchun zarur huquqiy asos yo'qligiga qaramay, amaldagi qonunchilikda autstaffing xizmatlar to'g'risida ta'riflar va tushunchalar mavjud emas. Ushbu sohada huquqiy bazani yaratish butun iqtisodiyotga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, qo'shimcha ish o'rinlari yaratadi va bandlik muammolarini hal qiladi, mehnat migratsiyasini kamaytiradi, shu jumladan mehnat migrantlarining turli sharoitlaridan kelib chiqqan holda, mehnat bozorida taklifni kengaytiradi va soliq tushumlarini ko'paytiradi.
2. Bugungi kunda chet elda mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan O'zbekiston Respublikasi fuqarolari soni 2 mlnni tashkil etadi. Bundan tashqari, har yili 600-700 ming yoshlar mehnat bozoriga kirib, ular uchun barqaror ish o'rinlari yaratish talab etiladi. Ushbu vaziyatning yechimlaridan biri uyushgan mehnat migratsiyasini rivojlantirishdir. Shuningdek, O'zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyoda eng qulay geografik joylashuvini va XMTning Markaziy Osiyo bo'yicha subregional vakolatxonasini Toshkent shahrida joylashtirish imkoniyatini hisobga olish zarur, bu esa O'zbekiston Respublikasiga mintaqadagi eng ko'p aholisi bo'lgan mamlakatni XMT va mintaqaning boshqa davlatlari bilan yanada yaqin hamkorlikni amalga oshirish imkonini beradi.
3. Mehnat migratsiyasi yo'nalishlarini qayta yo'naltirish va mehnat muhojirlarini oldindan tayyorlash bo'yicha ishlar. O'zbekiston Respublikasi bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi tomonidan chet elda vaqtinchalik mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun O'zbekiston fuqarolari tomonidan talab yuqori bo'lgan kasblar va oldindan tayyorlangan (til, mamlakatning tarixiy-madaniy merosi va boshqalar) tayyorlash uchun O'zbekiston Respublikasi hududida o'quv-moslashuv markazlari tarmog'ini yaratish bo'yicha keng ko'lamli ishlar amalga oshirilmoqda.
Yevropa va Osiyoning janubi-g'arbiy qismida ishchi kuchiga bo'lgan ehtiyoj ortib borayotganligini hisobga olib, XMT bilan turli sohalarda o'quv, moslashuv va kasbiy o'quv kurslarini birgalikda yaratish imkoniyatini ko'rib chiqish, so'ngra Yevropa Ittifoqi va Osiyoning janubi-g'arbiy qismida amal qiladigan sertifikatlar berish kerak.
April 20, 2024
751
4. Migratsiya xizmatlarini raqamlashtirish. Migratsiya sohasini raqamlashtirish migratsiya rejimlarini isloh qilish bilan bog'liq bo'lgan katta jarayonning ajralmas qismi bo'lib, uning vositalari va platformalari barcha yo'nalishlarda, jumladan, mehnat migratsiyasini boshqarish va mobil ilovalar orqali amalga oshirilishi mumkin bo'lgan ro'yxatga olish kabi xizmatlar, migrantlarga maslahat va tavsiyalar berish, shu jumladan, migrantlardan kelib chiqadigan bahsli masalalarni hal qilish ish beruvchilar va pul o'tkazmalari xizmatlarida foydalaniladi. Raqamli vositalar bir qator dolzarb muammolarni hal qilishda, jumladan, axborot texnologiyalaridan keng foydalanish, migratsiya qoidalarini soddalashtirish va birlashtirish, muhojirlarning davlat xizmatlaridan foydalanishini osonlashtirish orqali migratsiyani davlat boshqaruvi samaradorligini va migratsiya sohasidagi davlat nazoratining samaradorligini oshirish, shuningdek, ko'plab muhojirlarni, uzoq tumanlarni qamrab olish uchun muhim vosita va muhojirlarning zaifligini kamaytirishda muhim rol o'ynashi mumkin. Mobil telefonlar, internet va ijtimoiy tarmoqlarning birgalikda «raqamli aloqa» deb nomlanishi juda muhim va Yevropa Ittifoqida «migratsiya uchun o'yin qoidalarini o'zgartirgan vosita» sifatida qaraladi [4].
Xulosa va takliflar. Mehnat migratsiyasi Markaziy Osiyoda, ayniqsa Rossiya va Qozog'istonda mehnat migratsiyasi siyosiy muammo sifatida qaralmoqda. Migrantlar ijtimoiy-iqtisodiy muhitga, keyin esa siyosiy muhitga bosim o'tkazishi mumkin, deb ishoniladi. Ammo shu bilan birga, iqtisodiy nochorlik tufayli davlat ko'tara olmagan yukni migrantlar o'z oilalari uchun o'zlari hal qiladilar. Pul o'tkazmalari aholi turmush darajasini oshirishda muhim rol o'ynaydi, ommaviy migratsiya esa milliy mehnat bozoridagi keskinlikni pasaytiradi va aholining muhim guruhlari farovonligini oshiradi. Bizning nazarimizda, mehnat migratsiyasini tartibga solish uchun O'zbekiston "Bandlik va mehnat munosabatlari" vazirligining bevosita boshchiligida ishchi kuchi import qiluvchi mamlakatlar, yirik kompaniyalar buyurtmalariga muvofiq yollanma, malakali ishchi va mutaxassislarni tayyorlash mexanizmini takomillashtirish lozim.
Bunda kasbiy malaka va ko'nikmalarga ega iqtidorli yoshlar tanlov asosida saralab olinadi, muayyan davr davomida ularga borib ishlashi lozim bo'lgan mamlakatning tili, tarixi, urf-odatlari, an'analari o'rgatiladi, tanlangan ish, kasb, hunar bo'yicha zaruriy malaka va ko'nikmalar shakllantiriladiki, toki migrant o'zi tashrif buyurgan mamlakat yoki korxona talablari darajasida vazifalarni bajara oladigan tayyorgarlikka ega bo'lsin. Bu esa so'nggi yillarda ko'plab salbiy oqibatlarga olib kelgan xususiy bandlik agentliklarida (XBA) kuzatilgan firibgarlikdan holi davlat tomonidan kafolatlangan fuksiyasi kengaytirilgan tashqi mehnat migratsiyasi agentligi ko'rinishida bo'lishi lozim. Ishchi kuchi eksportini ilmiy asosda yo'lga qo'yilishi respublikaga juda katta manfaat keltiradi: Birinchidan, ishchi kuchi eksportidan keladigan daromad miqdori keskin oshadi. Ikinchidan, yoshlarda malakali ishchi yoki malakali mutaxassis bo'lishga, ya'ni yaxshi o'qishga qiziqishi ortadi. Uchinchidan, yoshlarda xorijiy tillarni o'rganishga moyillik va tajriba ortadi. To'rtinchidan,
April 20, 2024
752
xorijda malakali ishlarni bajargan yoshlarimiz, o'z yurtiga qaytganda, milliy iqtisod ravnaqiga munosib hissa qo'shish imkoniyatiga ega bo'ladi [6].
Mamlakatda ishsizlik muammosini hal etish, iqtisodiyotda band bo'lganlarni munosib ish haqi bilan ta'minlash bevosita iqtisodiy o'sish sur'atlariga bog'liq. Shu sababli davlat arboblari, mas'uliyatli lavozimlardagi amaldor shaxslar, partiya rahnomalari, profesor-o'qituvchilar va olimlarning maoshlarini mamlakatda iqtisodiy o'sish sur'atlari bilan uyg'unlikda oshirib borish tartibini joriy etish. Sababi, mamlakatning iqtisodiy yuksalishi, milliy iqtisodning o'sish sur'atlari, qolaversa, tirikchilik o'tkazish, oilani tebratish ilinjida o'zini o'z Vatanida oila va ota-onasi bag'rida yashab, ishlab yurish baxtidan mahrum qilgan, begona yurtlarda ne-ne mashaqqatlar bilan halol mehnat qilib, barcha kamsitish va kezi kelganda haqoratlarga matonat bilan bardosh berib, daromad topayotgan mehnat migrantlariga emas, aynan nomlari yuqorida zikr etilgan toifadagi mutasaddi shaxslarning hattiharakati va mas'uliyatiga bog'liq.
Uchinchi taklif! "Ish haqi minimumi" va "Yashash minimumi" to'g'risida qonunlarni qabul qilish va amaliyotga joriy etish. Ushbu chora mamlakatda yaratilgan va bozor subyektlari orasida taqsimlanishi loim bo'lgan milliy daromadda yollanma ishchilarning ulushini adolat yuzasidan oqilona darajada ko'tarish orqali nafaqat mehnat migratsiyasini xohish qiluvchilar sonini qisqartirish, balki mamlakatda boshlangan kambag'allikka qarshi kurash strategiyasini amalga oshirishning ham muhim vositalaridan biri hisoblanadi.
REFERENCES:
1. O'zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma'lumotlari: https://uzstat.uz/
2. Alimov Sardor Komil o'g'li. Aholi migratsiyasi ijtimoiy-axloqiy muhit transformatsiyasi omili sifatida. Falsafa fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati. 2022. http ://library.ziyonet.uz/uz/book/123332
3. Министерство Внутренних Дел Российской Федерации. Отдельные показатели миграционной ситуации в Российской Федерации за январь-декабрь 2017 года с распределением по странам и регионам.
1. https://xn--b 1aew.xn--p1ai/Deljatelnost/statistics/migracionnaya/item/12162171/
4. История создания. Федеральная миграционная служба. http://fms-nso.ru/ufms/history/
5. The number of international migrants reaches 272 million, continuing an upward trend in all world regions. UN.org. https://www.un.org/development/desa/en/news/population/international-migrant-stock-2019.html
6. https ://strategy.uz/index.php?news= 1813
7. Трудовая миграция в Центральной Азии. ОБСЕ. https://www.osce.org/ru/magazine/250406
8. Статистика трудовой миграции в Кыргызской Республике. Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. https://drive.google.com/file/d /15VGg_bkLWoZjpqdaiygbq2i_ItE6f-vB/view
753
April 20, 2024
