0ZAMONAVIY DUNYONING IJTIMOIY MANZARASI VA JAMIYAT TUZILMALARINING TRANSFARMATSIYASI
B. Ernazarov
Ilmiy rahbar, O'ZMU "Sotsiologiya kafedrasi katta o'qtuvchisi"
M. Anorboyeva
4-kurs talabasi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada zamonaviy jamiyatning ijtimoiy qiyofasi, transfarmatsion jarayonlarning tahlili va uning ijtimoiy sohada qo'llanilishi,jamiyat tuzilmalari aro transformatsion jarayonlarning vujudga kelishi, ularning mohiyati, jamiyatda transfarmatsiya qay darajada muhum axamiyatga egaligi, jamiyat va davlatning o'zaro aloqadorligi, rivojlanishning inqilobiy tanlovidan natija olish kam darajadasamaradorlikka ega ekanligi,faqatgina evalutsion yo'l orqali davlat ham jamiyat ham birdek rivojlana olishi haqida batafsil o'rganilgan. Keltirilgan natijalar jamiyatning murakkab hodisa ekanligini va davlat vositasida o'zini isloh qilish xususyatini yoritadi.
Kalit so'zlar: jamiyat tuzulmalari, davlat, transfarmatsiya, evalutsiya, o'zaro aloqadorlik, jamiyat instutlati;
TRANSFORMATION OF THE SOCIAL LANDSCAPE AND SOCIAL STRUCTURES OF THE MODERN WORLD
B. Ernazarov
Scientific supervisor, National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbe
M. Anorboyeva
4th year student
ANNOTATION
In this article, the social image of modern society, transformative the analysis of processes and its application in the social sphere, the emergence of transformational processes between the structures of society, their essence, the extent to which transformation is important in society, the interrelationship of society and the state, the fact that getting results from the www revolutionary selection of development has a low level of efficiency, only evaluation it is studied in detail that
April 20, 2024
769
the state and society can develop together through the road. The cited results highlight the fact that society is a complex phenomenon and the nature of self-reformation through the means of the state
Keywords: social structures, state, transformation, evaluation, interconnectedness, sotcial inustutsion.
Sotsiologiyada ijtimoiy transformatsiya jamiyatdagi "chuqur va barqaror, chiziqli bo'lmagan tizimli o'zgarish" ni anglatadi. Transformatsion o'zgarishlar ma'lum bir tizimda, masalan, shahar, transport yoki energiya tizimida sodir bo'lishi mumkin. Ijtimoiy o'zgarishlar butun madaniyat yoki tsivilizatsiyadagi o'zgarishlarga ham tegishli bo'lishi mumkin. Bunday o'zgarishlar ko'pincha nafaqat ijtimoiy, balki madaniy, texnologik, siyosiy va iqtisodiy, shuningdek, ekologik o'zgarishlarni ham o'z ichiga oladi. Transformatsiyalar bir necha asrlar davomida, masalan, neolit inqilobida yoki Xitoyda megapolislarning tez kengayishi kabi tez sur'atlarda sodir bo'lgan deb qaralishi mumkin. Ijtimoiy transformatsiya odatda sotsiologiyada shaxsning ijtimoiy mavqeidagi yoki institutsional munosabatlar, odatlar, me'yorlar va qadriyatlar kabi ijtimoiy tuzilmalardagi o'zgarish jarayonini tavsiflash uchun qo'llanilsa, jamiyat o'zgarishi kengroq ijtimoiy tarkibiy o'zgarishlarni anglatadi.
Ijtimoiy o'zgarishlar tushunchasi bir muncha vaqt davomida siyosiy iqtisod, rivojlanish iqtisodiyoti , tarix yoki antropologiya kabi akademik fanlarda qo'llanilgan . 2010-yildan buyon ushbu kontseptsiya siyosatni ishlab chiqish, tadqiqot va ommaviy axborot vositalarida tobora ko'proq foydalanilmoqda, chunki hozirgi odatlar, texnologiyalar va siyosatlarga kichik tuzatishlar atrof-muhit, iqlim va barqaror rivojlanish maqsadlariga javob berish uchun etarli emas. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2030-yilgi kun tartibining Barqaror rivojlanish maqsadlarini belgilab beruvchi qarori "dunyomizni o'zgartirish" sarlavhasini oladi. Iqlim o'zgarishi bo'yicha hukumatlararo panel (IPCC) tomonidan 1,5°C global isish bo'yicha maxsus hisobotda aytilishicha, global isishni sanoatdan oldingi darajaga nisbatan 1,5°C ga cheklash "barqaror rivojlanish bilan birlashtirilgan transformativ tizimli o'zgarishlarni talab qiladi" Xuddi shunday, biologik xilma-xillik va ekotizim xizmatlari bo'yicha hukumatlararo fan-siyosat platformasining (IPBES) 2019-yilgi global baholash hisoboti jamiyatdagi transformativ o'zgarishlar tabiatni muhofaza qilish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega degan xulosaga keladi. Yevropa Komissiyasi tomonidan taklif etilgan Yevropa Yashil kelishuvi Yevropa Ittifoqi iqtisodiyotini qayta qurish bo'yicha chuqur o'zgaruvchan siyosatni uning sog'lom, yashil va farovonroq Yevropa haqidagi qarashlari uchun asos sifatida ko'radi.
Transformatsiya jarayoni dunyodagi barcha davlatlarni birdek qamrab olgan hodisa bo'lib, xoh u davlat iqtisodiy barqaror va rivojlangan bo'lsin, xoh iqtisodiy
April 20, 2024
770
jihatdan qoloq, xoh o'zida demokratiyaning barcha elementlarini qamrab olgan, yoki avtoritar tuzumli davlat bo'lsin bu jarayon barcha davlatlar va xalqlar bu jarayonda ularni qamrab oladi. Transformatsiya davalatning fundamental o'zgarishidir [1]. Transformatsiya so'zi lotin tilidagi "transfor" va "matio" so'zlaridan kelib chiqqan bo'lib, "o'zgarish" va "oldinga" degan ma 'nolarni anglatadi. Jamiyat va davlat o'zgarishi bilan bog 'liq jarayonlarni ifodalash uchun ishlatiladi [2]. Transformatsiya asosiy sifat o'zgarishlarini anglatadi, agar o'zgarishlar ijtimoiy voqelik va zaruriy ehtiyoj asosida vujudga kelsa, ularning aks sadolari odatda jamiyat va davlat hayotning barcha sohalarida sezilib, uning eng muhim sifatini o'zgartiradi. Jamiyat -insonlarning oila, tabaqa, guruhlar o'rtasidagi murakkab, jo'shqin aloqalar, ijtimoiy ahamiyatga molik munosabatlar tizimi. Davlat tashkil etilishidan jamiyatning eng asosiy maqsadi ham nima edi? Albatta, jamiyat ehtiyojlarini qondirish. Davlat tusunchasiga berilgan ta'riflardan ham shunday fikr ifodalanadi. Davlat - jamiyatning yagonaligi va yaxlitligini ta'minlaydigan siyosiy tashkilot bo'lib, maxsus mexanizm (apparat) vositasida jamiyat ishlarini boshqaruvchi suveren ommaviy-siyosiy hokimiyat sifatida huquqqa umumiy majburiy xususiyat baxsh etadi, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, qonuniylik va huquqiy tartibotni kafolatlaydi.
Transformatsiya shunchaki islohot yoki o'zgarish jarayoni emas, balki jamiyat va davlatning barcha jabhalarda bir holatdan ikkinchi holatga butunlay o'tish jarayonidir. Transformatsiya jarayonida davlat va jamiyat hayotida sifat o'zgarishlari kuzatiladi, ya'ni sifat jihatdan yangi bosqichga o'tilish tushuniladi. Davlatlar va jamiyatlarning rivojlanishda o'zaro aloqadorlik muhim rol o'ynaydi. Iqtisodiy barqarorlik, tabiiy resurslar, davlat va jamiyat hamkorligi, ishchi kuchi kabi ichki kriterialar orqali transformatsiyaning vujudga kelishi ham tezlashadi. Sanoatlashtirish, agrar sektor va ichki bozorlarning hajmi, tabiiy resurslar bilan ko'p yoki oz miqdorda ta'minlanganligi va milliy o'ziga xos iqtisodiy tuzilmalar davlatning transformatsiya jarayonlariga ta'sir etadigan muhim omillaridir [4]. Davlat o'zgarishining sababini aniqlash uchun ijtimoiy guruhlarning shakllanishi, ushbu guruhlarning tashkil etilishi va faoliyati va shu bilan bog'liq hodisalarni hisobga olish kerak. "Ijtimoiy-madaniy daraja jamiyatda hukmronlik qiladigan qadriyatlar, motivatsiya va ijtimoiy harakatlar modeli bunday munosabatlarning talablariga javob berishi mumkin. Albatta, jamiyatda yuzaga keladigan tegishli ijtimoiy-madaniy o'zgarishlar, rasmiy ravishda, normativ nuqtai nazardan, ular o'zgarishsiz qolgan taqdirda ham, ijtimoiy institutlarning butun tizimi faoliyatining xarakteriga jiddiy o'zgarishlar kiritadi" [5]. Muayyan jamiyatning sinfiy tuzilishi demokratik davlatni rivojlantirish va uni demokratlashtirish darajasi, davalat transformatsiyasini belgilashda ishtirok etadi. Davlatlarda etnik, diniy, irqiy va jinsiy kabi ko'plab omillar tufayli jamiyatda ijtimoiy munosabatlar uning barqarorligi va rivojlanishida
April 20, 2024
771
muhim ahamiyat kasb etadi. Qachonki yuqoridagi faktorlar bilan bog'liq muammo yuzaga keladigan bo'lsa bu ham davlatlarning transformatsiyasiga uchrashiga sabab bo'ladi. Sobiq Yugaslaviyadagi fuqarolar urushi mamlakatni turli mamlakatlarga bo'linishiga sabab bo'ldi. Aynan shu omillar Amerika Qo'shma Shtatlari, Janubiy Afrika Respublikasi davlatlarda transformatsiya jarayonini vujudga keltirdi. Transformatsiyaga ta'sir etuvchi ichki omillar qatorida fuqarolik jamiyati ham alohida o'rin egallaydi. Fikr bildirish erkinligi, ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi va uyushmalar tuziz va ularga a'zo bo'lish kabi jarayonlar erkinligi ham davlat mobilliliyliga ta'sir ko'rsatadi. Siyosiy partiyalar ham davlatning ichki transformatsiya omilida muhim ahamiyat kasb etadi, zero ular hokimiyatga intilish uni saqlab qolish, asosiysi esa yagona umumiy maqsadlar asosida davlatni idora etadilar, maqsad mushtarakligi reformalar qilishga va hokimiyatni saqlab qolishga bo'lgan harakatga stimul beradi.
Davlat jamiyatning o'zaro munosabati ham muhim ahamiyatli hisoblanadi. Jamiyat davlat uchun resursi, axborot va inson omiliga bog'liq. Davlat va fuqarolik jamiyati o'rtasidagi yaqin munosabatlar davlatlarning shakllanishi uchun davlat resurslaridan foydalanishga imkon beradi. Robert Putnam davlat jamiyat hamkorligiga misol tariqasida Italiyani misol keltiradi, davlat fuqarolariga hokimiyat faoliyatini va reformalarni implementatsiya qilish kabi holatlarda fikr bildirish kabi erkinliklarni ta'minlash orqali davlatni rivojlantirdi. Oxirgi muhim faktor bu legitimligidir. Maks Veber o'z qarashlarida legitimlik (qonuniylik) haqida fikr yuritar ekan "qonuniylik davlat organlarga jismoniy zo'ravonlik qilmasdan o'z fuqarolari ustidan hukmronlik qilish imkoniyatini beradi va fuqarolarni davlat buyrug'iga bo'ysunishga majbur qilish imkoniyati hukumat islohoti o'tkazish qobiliyatiga va turiga ta'sir qiladi" [6]. Ya'ni qonuniy hukumat o'z fuqarolariga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir etish kuchiga ega bo'lishi ham davlatda transformatsiya jarayonini vujudga keltirish va jadallashtirish imkoniyatini oshiradi.
"Transformatsiyaning o'ziga xos yo'nalishi va mazmuni, davlat elitalarining o'zgaruvchan sharoitlar bilan shug'ullanishi va davlat va o'zlarining qonuniyligini davom ettirishga qaratilgan harakatlari bilan belgilanadi" [7]. Despotik, avtoritar davlatlarda qonuniy hukumatning mavjud bo'lmasligi yoki hokimiyatga noqonuniy yo'llar orqali kelgan shaxslar davlat transformatsiyasidan manfaatdorligi kam bo'lib, ular o'z hokimiyatlarini qonuniylashtirish va mustahkamlash niyatida "islohot"lar amalga oshirishadi. "Arab bahori", "Atirgul inqiloblari" avtoritar tizimlarga qarshi namoyishlar shuni ko'rsatadiki, har qanday holatda davlat va jamiyat o'zgarishlar ta'rafdori bo'lib qoladi. "Atirgul inqilobi nafaqat gruzin xalqi, balki butun dunyo demokratiyasining g'alabasi bo'ldi. Bu demokratik muxolifat saylovlarda agressiv ravishda qatnashish, so'z va yig'ilishning asosiy erkinliklaridan foydalanish va aqlli
April 20, 2024
772
strategik fikrlash orqali zaif yarim demokratik kleptokratiyani mag'lub etishini ko'rsatdi" [8]. Davlat va jamiyat o'rtasidagi o'zaro aloqa ularning transformatsiya jarayonini tezlashtiradi.
Ijtimoiy tuzulmalararo o'zgarishlar (transfarmatsiya). O'tish davrigacha sotsialistik mamlakatlarda ijtimoiy tuzilmalarni belgilab bergan iqtisodiy tashkilot va qayta taqsimlash tizimining muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat edi: ishlab chiqarish vositalariga davlat mulki, to'liq bandlik, asosiy daromad manbai sifatida davlat korxonalarida olinadigan mehnat haqi, shaxsiy boylik to'planishini rag'batlantirmaydigan daromadlarni tenglashtirish siyosati, hammani asosiy ijtimoiy xizmatlar va imtiyozlar bilan ta'minlaydigan keng tarqalgan davlat pul o'tkazmalari tizimi.
Bunday sharoitda ijtimoiy tuzilmalar xususiy mulkchilikning o'ta cheklanganligi, ish kuchining yuqori ishtiroki (shu jumladan ayollar) bilan, asosan, davlat sektori korxonalarida bandligi, tengsizlik darajasi past bo'lgan daromad taqsimotining tenglik tuzilishi bilan ajralib turardi. Iqtisodiyotning davlat tomonidan nazorat qilinishi ishlab chiqarish vositalariga egalik qilishning ijtimoiy sinflarning asosiy ta'rifiy farqi sifatida ahamiyatini sezilarli darajada kamaytirdi Davlat sotsializmi davridagi jamiyatlarning sinfiy tuzilishi iqtisodiy hokimiyat taqsimotiga mutlaqo mos kelmas edi. Marksist va boshqa ko'plab ijtimoiy olimlar tomonidan keng tarqalgan tushuncha shundan iboratki, sotsialistik jamiyatlarda mavjud bo'lgan asosiy sinflar ishchilar sinfi, dehqonlar va oq xalatli ishchilar (ziyolilar)dir Szelenyi va Kostello (1998) o'tish davrigacha bo'lgan sotsialistik iqtisodlarni qayta taqsimlovchi integratsiyalashgan deb tavsiflaydi. Naqd pul daromadlarining o'rtacha darajasi odatda past va yashash minimumidan zo'rg'a yuqori edi, lekin asosiy oziq -ovqat va iste'mol tovarlari katta miqdorda subsidiyalangan va asosiy ijtimoiy xizmatlar, jumladan, ta'lim, sog'liqni saqlash va uy-joy bepul tarqatilgan. Sharqiy Evropa mamlakatlari va Sovet Ittifoqida daromadlar tengsizligini to'ldirishning norasmiy usullari mavjud bo'lsa ham, g'arbiy kapitalistik dunyoga qaraganda ancha tor edi.
Maks Veberning yondashuvidan foydalangan holda, o'tish davrigacha bo'lgan jamiyatlarda ijtimoiy tabaqalanishni sinflarga emas, balki "status guruhlariga" tabaqalanish deb hisoblash mumkin. U erda bozor mexanizmlari bostirildi, ular haqiqiy sinfiy bo'linishlarning paydo bo'lishiga imkon beradigan darajada rivojlana olmadi. O'zaro munosabatlarga asoslangan munosabatlar bozor munosabatlariga qaraganda muhimroq rol o'ynadi. Bu jamiyatlarda ijtimoiy bo'linishlar baribir mavjud edi, lekin ular qat'iy darajalar va maqomlar tizimiga ko'ra resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlashni belgilovchi ijtimoiy tarmoqlar va siyosiy hokimiyatga asoslangan edi. Maqom pozitsiyalari bozor kuchi bilan emas, balki
April 20, 2024
773
ijtimoiy tarmoqlar tomonidan kirish cheklangan guruhning bir qismi bo'lish bi lan bog'liq edi. Shunday qilib, o'tish davrigacha bo'lgan jamiyatlarda maqom iqtisodiy kapital emas, balki "ijtimoiy kapital"ga egalik bilan belgilanadi.Shu sababli, mamlakatlardagi ijtimoiy rivojlanish jarayonlarini, xususan, mintaqaviy rivojlanish qonuniyatlarini tushunish uchun ularni aniq mintaqalar materiallaridan foydalangan holda tahlil qilish kerak ko'rinadi.Muammoning ilmiy rivojlanish darajasi. Rossiyaning inqilobdan oldingi, sovet va postsovet sotsiologiyasida ijtimoiy tuzilma va tabaqalanish haqidagi tadqiqotlar bir necha jihatlari bilan e'tiborga loyiqdir. Sotsialodinamik jarayonlarni o'rganish ikki asosiy tushuncha: M.Veber ilhomlantirgan tabaqalanish yondashuvi va K.Marks tomonidan ishlab chiqilgan sinfiy tahlil o'rtasidagi qarama-qarshilik muhitida kechdi. Marks va Veber ijtimoiy tengsizlikning ikkita asosiy qarashlarini yaratdilar.60-yillarning oxiridan allaqachon. XIX asr Rossiyada "mahsuldor sinflar" ning Rossiyaning iqtisodiy hayotidagi o'rni, ularni to'ldirish manbalari, sinflararo tafovutlar va hayotning kundalik xususiyatlariga bag'ishlangan asarlar paydo bo'ladi. Tadqiqot ijtimoiy modelni yaratishga urinishga asoslangan -
"Transformatsiyaning o'ziga xos yo'nalishi va mazmuni, davlat elitalarining o'zgaruvchan sharoitlar bilan shug'ullanishi va davlat va o'zlarining qonuniyligini davom ettirishga qaratilgan harakatlari bilan belgilanadi" [7]. Despotik, avtoritar davlatlarda qonuniy hukumatning mavjud bo'lmasligi yoki hokimiyatga noqonuniy yo'llar orqali kelgan shaxslar davlat transformatsiyasidan manfaatdorligi kam bo'lib, ular o'z hokimiyatlarini qonuniylashtirish va mustahkamlash niyatida "islohot"lar amalga oshirishadi. "Arab bahori", "Atirgul inqiloblari" avtoritar tizimlarga qarshi namoyishlar shuni ko'rsatadiki, har qanday holatda davlat va jamiyat o'zgarishlar ta'rafdori bo'lib qoladi. "Atirgul inqilobi nafaqat gruzin xalqi, balki butun dunyo demokratiyasining g'alabasi bo'ldi. Bu demokratik muxolifat saylovlarda agressiv ravishda qatnashish, so'z va yig'ilishning asosiy erkinliklaridan foydalanish va aqlli strategik fikrlash orqali zaif yarim demokratik kleptokratiyani mag'lub etishini ko'rsatdi" [8]. Davlat va jamiyat o'rtasidagi o'zaro aloqa ularning transformatsiya jarayonini tezlashtiradi.
O'zaro munosabatlarda talab etiladigan asosiy vazifa "oltin o'rtalik"ni aniqlashdir. Davlat qanchalik transformatsiya jarayoni uchun muhim bo'lgan qarorlarni kechiktirsa, jamiyat bilan aloqasini yo'qotadi. Jamiyat bunday jarayonda davlat boshqaruvini o'zgartirishga kirishadi, bu ikki tomon uchun faqat salbiy hodisalar bilan tugash ehtimoli yuqori. Davlat jamiyat manfaatlarini uning xohishlarini ifodolovchi turli xil institutlar faoliyatiga ruxsat berishi, ta'qib qilish kuch ishlatish vositasi bilan jamiyatni tartibga solishni emas, balki, o'zaro ishonch vositasida harakat qilishini rivojlangan davlatlar misolida o'z natijasini ko'rsatadi.
April 20, 2024
774
Jamiyat hayotida irqiy, diniy, milliy nizolarning kelib chiqishini oldini olish uchun ham, oz sonli millatlar va diniy konfessiyalarga o'z milliy, diniy masalalarni hal etishda va fikrlar xilma-xilligiga imkoniyatlar yaratish maqsadga muvofiqdir. Zero transformatsiya revolutsiyalardan ko'ra evolutsiyalar orqali ro'yobga chiqishi tabiiy holdir.
REFERENCES:
1. Zaitov E. K. Theoretical and methodological approaches to social work with deviant youth prone to harmful habits //Theoretical & applied science Учредители: Теоретическая и прикладная наука. - 2021. - №2. 12. - С. 1067-1069.
2. Сабирова У. Sotsiologik monitoring yaratishning nazariy-uslubiy asoslari //журнал социальных исследований. - 2024. - №2. SI-1.
3. Kholbekov A.J. "Jamiyat ijtimoiy sohasi" tushunchasiga doir. // "Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi" mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari tuplami (Toshkent sh., 25-may 2023.). -Toshkent : UzMU. - B/ 53-56.
4. Alikarieva Alokxon. Sociological survey in the implementation of the educational quality management system// International Journal of Education, Social Science & Humanities. Finland Academic Research Science Publishers. Volume-11| Issue-5| 2023 Published: |22-05-2023| https://doi.org/10.5281/zenodo.8003531
5. Ahmedova F.M, Ta'limni rivojlantirishdagi ustuvor vazifalar//Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi» mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferentsiya materiallar to'plami. - Toshkent, .2023
6. Джиянмуратова Г. Yoshlarning siyosiy institutlarga nisbatan ishonchi muammosi: nazariy asoslar //Журнал социальных исследований. - 2024. - №. SI-1.
7. Weber M. (1978). Economy and society: An outline of interpretive sociology (Vol. 1). University of California press.
8. Slomczynski va Shabad 1997: 160
9. Connor 1979: 89-90., Davis and Scase 1985; Lane 1978.
10. Ernazarov B. Avlodlar almashinuvidagi yosh klasifikatsiyasining sosiologiyadagi ahamiyati //News of UzMU journal. - 2024. - T. 1. - №. 1.2. 1. - S. 261-265.
11. Isropilov M.B. The role of pr technologies in ensuring the sustainable development of society//Open Access Repository. - 2023. - T. 4. - №. 2. - S. 729735.
12. Nurqulov B. Yoshlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish omillari //News of UzMU journal. - 2024. - Т. 1. - №. 1.3. 1. - С. 190-193.
775
April 20, 2024
