0O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUniversity^fUzbekista^^^^^^^^^MediaedUCa
ZABUR TILIDAGI SHE'RIY METAFORALARNING TABIATI
Nurkeldi Abdurashid o'g'li Jarasbayev
Chirchiq davlat pedagogika universiteti o'zbek tilshunosligi kafedra o'qituvchisi
ANNATATSIYA:
Jirau-akpa-tokpe, kurypsalma-she'riyatda qurolga aylangan san'at odami. Tarixga murojaat qilib, jirau she'riyatining vakillari qozoq xalqining mustaqil xonlik yaratilishiga to'g'ri keladi.
Kalit so'zlar: jirau, kognitiv, kontseptual, g'aroyiblik, jasorat, hayot, vaqt, fazilat, mamlakat tarixi, ajdodlar an'analari, estetik, hissiy, emotsional lingvistik hodisa.
XV-XVIII asrlarni qamrab olgan jirau xalqining she'riyati yuzlab yillar davomida xalqimiz xotirasida saqlanib kelmoqda va bugungi kunda qozoq adabiyotining davrlaridan biridir. O'z so'zini bilgan qozoq xalqi tugunli, aylanma yo'llar orqali ko'p notinch davrlarni bosib o'tdi va ularni zamonaviy adabiyotga topshirdi. Ushbu she'riyatda biz mamlakatimiz o'tmishi tarixini ko'ramiz. Z. aytganidek. Kabdolov "" u o'quvchiga ilgari noma'lum hayotni, haqiqatni, notanish vaqtlarni, odamni ko'rsatadi ... o'quvchi uchun bu ilgari noma'lum dunyo eshigiga o'xshaydi. Faqat bu eshikni ochish orqali odam noma'lum sirlarning sirlarini o'rganadi va o'z bilimlarini boyitadi." [1]
Shu bilan birga, bu davrda yaratilgan adabiyot mamlakat manfaatlarini, xalq ideallarini birinchi o'ringa qo'ydi. U o'z shaklini topdi va aniq milliy xarakter shakllandi. U o'zida bor narsaga ham, bor narsaga ham zarracha ishora qilmasligiga zarracha ishora yo'qligini payqamay qoldi. "U badiiy bilimlarning yuqori qismiga ko'tarildi, dunyo maydonida ajoyib asarlar qoldirdi." [2]
Tarixga murojaat qilib, jirau she'riyatining vakillari qozoq xalqining mustaqil xonlik yaratilishiga to'g'ri keladi. Vaqti kelganda xalq birligini saqlashni orzu qilgan xonlarning maslahatchilari bo'lgan jirau merosi avlodlari xotirasida saqlanib qolgan qonuniy hodisa, qo'llarida qurol-yarog ' bilan generallar, shiorlar ko'targan, shiorlar tashlagan, avlodlarni buyuklikka chaqirgan. Az - Zhanibek hukmronligi davrida, uning mamlakat ertaga bag'ishlangan, asan gor, XV asr Botir va Chechen zhyrau "Raven boily Kaztugan", zhoraki zhyrau-Dospambet, uning og'zini ochdi Shalkiiz zhyrau, qaysi yordam bir kumush Zabur oqadi, qahramonlaridan biri. Askerbasy Yesim Xon, Zhirau zhyrau Zhyembet, olov-nafas MARGAS zhyrau zhortuy zhyrshy, XV -XVIII asrlar qozoq xalqining asl adabiyoti asosiy vakillari sulolasi zhyrau-
293
May 2024
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUniversity^fUzbekista^^^^^^^^^Mediaeiui
Aktamberdy bor, zhirau-umbetey keng nafas bilan, abylay Xon va Buxoro maslahatchisi.
Metaforani tilning tarkibiy elementi sifatida ko'rib chiqadigan asarlar (so'z shakllanishi, nominativ, tilning vizual vositalari nuqtai nazaridan) qozoq tilshunosligida mavjud. Yaqinda qozoq tilshunosligida kognitiv tilshunoslik nuqtai nazaridan metaforalarni o'rganishga o'tish bilan bog'liq kognitiv va kontseptual metaforalar bo'yicha tadqiqot ishlari paydo bo'la boshladi (Zaysanbayeva G. J.. "metaforik belgilarning kognitiv jihati", Sybanbayeva A. S. "qozoq tilida kontseptual metaforalarning vazifasi" va boshqalar.).
Antropotsentrik paradigmada tilni o'rganish bilan bog'liq so'zning semantikasi nafaqat rasmiy, mazmunli tomondan, balki moddiy mavjudlik nuqtai nazaridan ham ko'rib chiqila boshlandi. Ushbu ta'limotga asos solgan V. Gumboldt so'zning (tilning) ma'nosini "doimo rivojlanib va o'zgarib turadigan ma'naviy shakllanish kuchi" sifatida tan olishni taklif qildi."So'zning mazmun tomoni alohida leksik birliklarning ma'nosiga emas, balki kontseptsiyaga qaratilishi kerak. Lingvistik tahlilning muhim bosqichi shundaki, so'z leksik tarkibga emas, balki kontseptual doiraga ega bo'lishi kerak.
So'z semantikasini o'rganishda yangi usul metaforizatsiya jarayonining tabiatini o'rganish bilan chambarchas bog'liq. Bu metafora-bu so'zning ma'nosidagi o'zgarish, buzilish, bir ma'no va boshqa ma'nolarning o'zaro bog'lanishi, baholash faoliyati bilan bog'liq tilning ekspressiv, hissiy xarakteri (so'zning ma'nosi), denotativ nisbatdan kelib chiqadigan semantik jarayonlar bilan bog'liq. so'zning konotativ ma'nolari.
Metafora tabiati haqida gap ketganda, kabi tushunchalar:
1. Bir nuqtada ikki xil ob'ektni (o'zaro qo'shni, o'xshash yoki qarama-qarshi, ba'zan butunlay bog'liq bo'lmagan) taqqoslash. Masalan, bizning tadqiqotlarimizga ko'ra, shahvatning "och muhr" sifatidagi metaforik tabiati shahvatning diniy mazmuni asosida shakllangan stereotip (och muhr hech kimni ayamaydi, talab qilmaydi, yeydi) tushunchasi orqali izohlanadi. odamning och muhr (bo'ri) haqidagi hayoti).
Nafs-dushman, och muhr
Kulash qo'lini silkitdi.
2. Ikki ob'ekt taqqoslanadi, ekvivalent, ya'ni. metaforik ma'no taqqoslashga xosdir. Demak, metaforaning qiyosiy, qiyosiy tasvirning boshqa turlariga yaqinligi. Shunday qilib:
Mir-Baglan, yosh qo'zichoq
Nafs-dushman, och go'sht.
Dunyo va shahvat, Baglan va ash-berining munosabatlari yonma-yon taqqoslanadi. Ammo bu ikki munosabat bir xil emas: tinchlik va shahvatni karama-Karsaga qarshi qo'yish mumkin emas, aksincha shahvat dunyoga qaratilgan, dunyo
May 2024
294
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^atjonalUnversiiy^fUziikiiiii^^^^^^^^^MM
ob'ekt, shahvat unga intilayotgan sub'ekt. Ya'ni shahvat dunyosi. Baglan va ash bori-muloyimlik, gunohsizlik, boshqasi-yovuzlik, o'zboshimchalik. Ya'ni, qarama-qarshi muxolifat, antiteziya: Baglan ash bori. Bullanning ikkinchi turi ham bor: agar och bo'ron mavzu bo'lsa, unda Baglan uning ob'ekti, bu holda och bo'ron Qo'zidir. Taqqoslash uchun shahvat-dunyo; Baglan ash bori munosabatlari foydalidir. Metafora sifatida bir vaqtning o'zida ikkita munosabatni olish mumkin: ochlik-shahvat, Baglan-qo'zichoq-tinchlik. Ammo shahvatning och muhri orqali metaforiklik (ekvivalentlik) motivatsiyasi bu taqqoslashning yaxlit mazmunini aks ettiradi. Ya'ni, och soqol yosh Baglanga qanday moyil bo'ladi (ovqat, talas va hokazo.). Shuning uchun, shahvat yomon, chunki yosh Baglanni yeyayotgan och buriyaning koyoti yomon deb baholanadi. Qo'zining Baglan orqali dunyoning muqobil uzatilishi ham metafora. Biroq, bu mazmunli birlikda (aforizm-mohiyat) asosiy dominant fikr. Muallifning maqsadi-qabul qiluvchiga shahvat "yomon" ekanligini etkazish (shahvatni baholash).
3. Metafora yaratishda tug'ilgan yangi ma'no inson yoki lingvistik ijtimoiy "xotira kodi"da saqlangan allaqachon mavjud ma'lumotlar to'plamini anglatadi. Jorj A. Miller metafora tabiatini tushunish uchun "apperception" g'oyasini taklif qiladi. Uning mazmuni: matn orqali uzatiladigan ma'lumotlarni idrok etish bilan bog'liq holda talqin etiladi. Matnni o'qiyotganda, qabul qiluvchi adresat (muallif) orqali taqdim etilgan ma'lumot yoki g'oyaning mazmuni to'g'risida unga allaqachon ma'lum bo'lgan ma'lumotlarni qidiradi. Boshqacha qilib aytganda, tasvir xotirada takrorlanadi (xotiradagi rasm). Bilish omborida topilgan ma'lumotlar yordamida yangi ma'lumotlarga mos keladigan "semantik model" yaratiladi. Yangi ma'lumotlar allaqachon tanish ma'lumotlar bazasiga to'g'ri keladi, bu semantik modelni qurish osonroq bo'ladi.
REFERENCES:
1. Qabdolov Z. soz oni Almati: 2002 yil 286 bet.
2. Magauin M. Qazaq xandiqi dsuiringdegi a Almati: 1993j.139 - b.
3. G. J. Zaysanbayeva Tomonidan. Metaforallar atalimdardin kognitivtik aspektisi (birikken zat ataular negizinde) f.g.K. dsrejesin alu ushin jazilgan dissertatsiya.Olmaota, 2004-136 yillar.
4. A. S. Sybanbayeva Tomonidan. "Qozog'iston tili konseptualdiq metaforalardi« qizilmet" f.g.K. g'ilimiy dsrejesin alu u§in jazilg'on dissertatsiyasi.Olmaota, 1999-130 yillar.
5. Jorj A. Miller Tomonidan. O'xshatish va metafora tasvirlari va modellari//metafora nazariyasi. Moskva: Taraqqiyot, 1990-511;
295
May 2024
O'zbekiston Milliy Universiteti O'zbekistonda mediata'lim:muammolar, yechimlar va istiqbollar
^ationalUniversity^fUzbekistan
6. Jorj Lakoff, Mark Jonson Tomonidan. Biz yashaydigan metaforalar / / metafora nazariyasi. Moskva: Progress, 1990 Yil.
296
May 2024
