55YOSHLARDA REPRODUKTIV ONGNI SHAKLLANTIRIShDA OILAGA QADRIYATLI MUNOSABATNI TARBIYALASHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI
Nilufar Tulkunovna Rasulova
O'zbekiston xalqaro islom akademiyasi katta o'qituvchisi Lotos_411 @mail.ru
Bugungi kun ta'lim jarayonida yoshlarda oilaga qadriyatli yondashuvni shaklllantirish dolzarb masallardan biri hisoblanadi. Zamonaviy ta'lim maktab o'quvchilarining ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan oilaga bo'lgan munosabatini shakllantirish uchun qulay shart-sharoitlarni ta'minlashga qodir. O'rta maktab o'quvchilarining qadriyat munosabatlarini muvaffaqiyatli tarbiyalashning asosiy sharti - bu tarbiya shakllari, usullari va vositalarining kombinatsiyasi yig'indisi doirasida amalga oshiriladi.
Bizga ma'lumki, "tarbiya" tushunchasi pedagogikada yetakchi masalalaridan biridir.
U keng va tor ma'noda qo'llaniladi. Tarbiya keng ma'noda ijtimoiy hodisa sifatida, jamiyatning shaxsga ta'siri sifatida qaraladi. Bunday holda, ta'lim deyarli sotsializatsiya bilan bir qatorda ko'rib chiqiladi. Cheklangan ma'noda tarbiya o'qituvchi va o'quvchilarning pedagogik jarayon sharoitida ta'lim maqsadlariga erishish uchun maxsus tashkil etilgan faoliyati sifatida qaraladi.
I.P. Podlasiy quyidagi ta'rifni beradi: "Tarbiya - shaxsni maqsadli shakllantirish jarayonidir. O'qituvchilar va o'quvchilarning maxsus tashkil etilgan, boshqariladigan o'zaro hamkorligi, uning yakuniy maqsadi jamiyat uchun zarur va foydali shaxsni shakllantirishdir ".
Ta'lim o'z maqsadi sifatida shaxsning uyg'un rivojlanishini ko'zda tutadi va pedagogik jarayon ishtirokchilari o'rtasidagi munosabatlarning insonparvarlik xususiyatini nazarda tutadi.
Oilaviy qadriyatlarni tarbiyalash - bu oilaviy madaniyatni, axloqiy oilaviy munosabatlarni tarbiyalash, bu oilaning barcha a'zolari minnatdorchilik, kechirimlilik, sabr-toqat, mehnatsevarlik, ishonch kabi fazilatlarga ega bo'lmasdan, shuningdek, "burch" kabi tushunchalarni tushunmasdan tarbiyalash va shakllantirish mumkin emas.
Oilaga qadriyatli munosabatni tarbiyalash o'rta maktab o'quvchilarini oilaviy qadriyatlar bilan tanishtirish, ularning hayotiy tajribasini, oiladagi xulq-atvorning ma'nolari va usullarini, unga nisbatan qadriyatli munosabatni shakllantirishning pedagogik va ijtimoiy-madaniy jarayoni sifatida qaraladi.
Oilaning asosiy ustuvor yo'nalishlari - bu:
> oila mansublikni anglash bilan bog'liq qadriyatlar;
May 21
https://ares.uz/ Republican Scientific and Practical Conference
147
> ota-bobolari, ota-onalari va oila merosiga hurmat bilan munosabatda bo'lish;
> eng yaqin muhitda shaxsning o'zini o'zi tasdiqlashi;
> avlod, otalik va onalik ehtiyojlarini qondirish; qo'shnilarga sevgi va bag'rikenglik munosabati, oilada qo'llab-quvvatlash va xavfsizlik;
> oilada shaxsning o'zini o'zi anglash va o'zini o'zi anglash imkoniyati.
O'rta maktab o'quvchilarida oilaga qadriyat munosabatini tarbiyalashning
shartlari va vositalari quyidagilardan iborat:
- zamonaviy jamiyatda oila va bolalarning oiladagi mavqeini ochib beruvchi monitoring tizimini yaratish va joriy etish;
- zamonaviy jamiyatda oilaning normal hayotini ta'minlashda xalqaro va davlat huquq normalariga rioya qilish;
- oila va oila tarbiyasi bo'yicha ma'rifiy, ijtimoiy va madaniy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;
- o'qituvchining kasbiy va shaxsiy rivojlanish darajasini, uning pedagogik madaniyatini, oilaviy tarbiya masalalari bo'yicha malakasini oshirish;
- shaxsni tarbiyalash jarayonini takomillashtirish maqsadida oila va maktabning o'rnatilishi va real o'zaro hamkorligi.
N.N.Ushakova oilaga qadriyat munosabatini shakllantirish samaradorligini aniqlash imkonini beruvchi quyidagi mezonlarni belgilaydi:
1. Qadriyatlarni bilish. Natija - qiymat yo'nalishini shakllantirish qobiliyati. Agar o'smir konsepsiya mazmunini, uning hajmini, aloqalarini bilishni, shuningdek, amaliy muammolarni hal qilishda kontseptsiyadan foydalanish qobiliyatini to'liq o'zlashtirsa, qadriyatlar tushunchasi o'zlashtiriladi.
2. Qadriyatlarni farqlash - o'smirlarning qiymat tanlash qobiliyati.
3. Qadriyat yo'nalishining samaradorligi.
Oilaga qadriyatli munosabatni tarbiyalash bolalarning oila instituti, uning vazifalari, tarixiy retrospeksiyadagi rivojlanish bosqichlari va hozirgi holati to'g'risida bilimlarni egallashini, bolalarni muayyan harakatlarga, oilada o'zini tutish usullarini rag'batlantirishni o'z ichiga oladi va unga nisbatan qadriyat munosabatlari, shaxsning o'zini o'zi anglashi zarurati muhimdir.
Oilaga nisbatan qadriyatli munosabatni shakllantirishda V.V.Abramenkova fikriga ko'ra, oilaviy munosabatlarning ota-onalari bilan birgalikda oilaviy voqea hayotining faol ishtirokchilari va ijodkorlari sifatida tasavvurlarni shakllantirish asosiy yondashuvlardan biridir.
Oilaga qadriyatli munosabatni tarbiyalashni amalga oshirish uchun pedagog darsda ko'rib chiqilgan material bilan tarbiya elementlarini chambarchas bog'laydigan sinf-dars shaklidan ham, darsdan tashqari darsdan ham foydalanishi mumkin: sinf soati, rolli o'yin, viktorina, seminar va boshqalar shular jumlasidandir. Oilaga qadriyat munosabatini tarbiyalash individual, guruh va frontal shakllarda amalga oshirilishi mumkin.
May 21
https://ares.uz/ Republican Scientific and Practical Conference
148
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-02-146-150
Maktab o'quvchilarining oilaga bo'lgan qadriyatli munosabatini shakllantirish uchun an'anaviy va innovatsion shakllar jamoaviy, guruhli va individual ko'rinishda qo'llaniladi. Ota-onalar bilan ishlashda o'qituvchilar individual suhbat, psixologik-pedagogik maslahatlar, individual topshiriqlar, muammoning yechimini birgalikda izlash, yozishmalar, ota-onalar va bolalarga minnatdorchilik bildirishlari mumkin.
O'rta maktab o'quvchilarini oilaviy hayotga mas'uliyatli tarbiyalashga tayyorlash uchun ijtimoiy-psixologik va oilaviy tarbiya sa'y-harakatlarini birlashtirish o'quvchilarning axloqiy va jinsiy tarbiyasining yetarlicha yuqori darajasi bilan ta'minlanadi.
Ko'pgina psixologik, pedagogik tadqiqotlar katta yoshdagi o'quvchilarning nikoh, oila va ota-ona tarbiyasi haqida yetarli bilimga ega emasligini va kelajakdagi otalar va onalarning kasbiy tayyorgarligi maqsadlariga erishishda maktab va oila o'rtasida yaqin birlik yo'qligini aniqladi.
Bugungi kunda umumta'lim muassasalari amaliyotiga oilaga qadriyatli munosabatni shakllantirishga qaratilgan muayyan ta'lim dasturlarini kiritish juda muhimdir.
O'qituvchilarning vazifasi bu jarayonlarni an'anaviy oilaviy qadriyatlarni saqlash va innovatsion jamiyatda oilaviy qadriyatlarning yangi tizimini shakllantirishga yo'naltirishdir, shunda o'rta maktab o'quvchilari o'zlarini mas'uliyatli oilaning kelajakdagi roli bilan tanishadi.
O'rta maktab o'quvchilarida oilaga qadriyatli munosabatni tarbiyalash o'qituvchi va ota-onalarning yaqin hamkorligi kabi muhim shartni amalga oshirishni nazarda tutadi. Oilaga qadriyat munosabati tushunchasini shakllantirishda ota-onalar ustuvor ahamiyatga ega.
Ta'lim muhiti o'rta maktab o'quvchilarining oilaga qadriyatli munosabatini shakllantirishni ta'minlaydigan evristik va ijodiy usullardan foydalanish samarali usullar sifatida darslar, ma'ruzalar, suhbatlar, munozaralar, o'quv konferensiyalari, savol-javob kechalarini o'tkazish, rolli o'yinlarga kiritish, hayotiy vaziyatlarni tahlil qilish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, psixologik-pedagogik tayyorgarlik, talabalarning mustaqil ijodiy ishlarini muhokama qilish, o'qituvchilar va ota-onalar uchun ma'ruzalar, suhbatlar, talabalar va ularning ota-onalari bilan individual maslahatlar, biblioterapiya shular jumlasidandir.
Yuqori sinf o'qsvchilaridan oilaga qadriyat munosabatini tarbiyalash bo'yicha ishlar tizimini samarali amalga oshirish uchun quyidagi yo'nalishlarga amal qilish tavsiya etiladi:
1. Oila masalalari va oilaviy qadriyatlar bo'yicha maktab pedagog va psixologlarining malakasini oshirish.
2. Bolalar, o'smirlar va ularning ota-onalari qadriyat yo'nalishlarining psixodiagnostikasi;
3. Ota-onalar bilan birgalikda yagona psixo-pedagogik talablar tizimini ishlab chiqish;
■_May 21
Republican Scientific and Practical Conference
4. Oilaviy qadriyatlarni shakllantirishning asosiy yo'nalishlari bo'yicha mavzuli sinf soatlari va sinfdan tashqari mashg'ulotlar o'tkazish;
5. Ota-onalar uchun oilaviy qadriyatlar va oilaviy qadriyatlarni shakllantirish bo'yicha ma'ruzalar tashkil etish;
6. Oilaviy qadriyatlar masalasiga oid pedagogik jarayonning barcha sub'ektlari ishtirokida "davra suhbati" o'tkazish;
7. O'zbek milliy oilasining an'analari asosida ota-onalar va o'qituvchilar bilan birgalikda dam olish va ko'ngilochar tadbirlarni o'tkazish;
8. Tematik tanlovlar va loyihalarda ishtirok etish.
Oilaga qadriyatli munosabatni shakllantirish jarayonida qo'llanilishi taklif etilayotgan pedagogik texnologiyalar to'plamiga quyidagi rivojlanish guruhlari kiradi:
1) psixolog tomonidan tuzilgan o'rta maktab o'quvchilari uchun trening elementlari bo'lgan ishlanmalar to'plami;
2) o'smirlar uchun munozaralarni tashkil qilish texnologiyalari;
3) bolalar va ota-onalarning birgalikdagi bo'sh vaqtini tashkil etish texnologiyalari;
4) ijtimoiy loyihalar;
5) bolalar va ota-onalarning birgalikdagi ta'lim texnologiyalari.
Yosh avlodda oilaga qadriyatli munosabatni tarbiyalash ularning oilaviy hayotga tayyorligi va mas'uliyatli ota-ona (onalik yoki otalik), zamonaviy innovatsion jamiyatga integratsiyalashuvining asosi bo'lib, bunday ijtimoiy muammolarni hal qilishga yordam beradi. demografik inqirozni bartaraf etish, bolalar va yoshlarning g'ayriijtimoiy xulq-atvori, oilalarning buzilishi kabi muammolarni oldini oladi.
Xulosa qilib aytganda, yuqori sinf o'quvchilarining qadriyat munosabatlarini muvaffaqiyatli tarbiyalash uchun tarbiya shakllari va usullari majmui kerak. Ta'limning u yoki bu usuli va shakllarini tanlash o'qituvchining o'z oldiga qo'ygan maqsadlariga, bolalarning yosh xususiyatlariga va sinfning psixologik tayyorgarlik darajasiga bog'liq. Maktab o'quvchilarida oilaga nisbatan qadriyatli munosabatni shakllantirishning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarida an'anaviy va innovatsion shakllardan jamoaviy, guruh va individual ko'rinishda foydalanish samaralidir.
Oilaga qadriyatli munosabatni tarbiyalash psixologik usullarini tanlashda, birinchi navbatda, o'quvchilarning yosh xususiyatlari va hayotiy tajribasiga tayanish kerak. Suhbat, muammoli-qiymatli muloqot, treninglar, muhokamalar, ijtimoiy loyihalar, bolalar va ota-onalarning birgalikdagi bo'sh vaqtini tashkil etish kabi usullar oilaga qadriyatli munosabatni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi.
O'rta maktab o'quvchilarida oilaga qadriyatli munosabatni tarbiyalash o'qituvchi va ota-onalarning yaqin hamkorligi kabi muhim tamoyilni amalga oshirishni nazarda tutadi.
REFERENCES
|_May 21
Republican Scientific and Practical Conference
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-02-146-150
1. Абрамова Г. С. Возрастная психология: Учеб. пособие для студ. вузов. - 4-э изд., стереотип. - М.: Издателский центр "Академия", 1999.-672 с.
2. Актуальные проблемы теоретической и прикладной психологии: традиции и перспективы: Материалы Всероссийской научно-практической конференции, г. Ярославль, 19-21 мая 2011 г.
3. Ананъев Б.Г. Человек как предмет познания. Избр. психол. труды В 2-х т. -М.: Педагогика, 1980. - 178 с.
4. Rasulova, N. T. (2021). PSYCHOLOGICAL ANALYSIS OF REPRODUCTIVE CONSCIOUSNESS AND BEHAVIOR. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(Special Issue 2), 375-380.
5. Rasulova, N. T. PSYCHOSOMATIC FEATURES OF THE REPRODUCTIVE SPHERE. Международный научно-практический электронный журнал «МОЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ КАРЬЕРА». Выпуск № 34 (том 1)(март, 2022). Дата выхода в свет: 31.03. 2022., 192.
6. Rasulova, N. T. (2020). Узбек оилаларида репродуктив фаолиятнинг тарихий илдизлари. Молодой ученый, (8), 343-345.
7. Rasulova, N. T. (2022). МОЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ КАРЬЕРА. МОЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ КАРЬЕРА Учредители: Общество с ограниченной ответственностью" Моя профессиональная карьера", 1(34), 192-199.
8. Расулева, Н. Т. (2018). ПСИХОЛОГИЯ ИСЛАМСКОЙ ЛИЧНОСТИ. In XLIII INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE" INTERNATIONAL SCIENTIFIC REVIEW OF THE PROBLEMS AND PROSPECTS OF MODERN SCIENCE AND EDUCATION" (pp. 123-124).
9. Shamsematova, B. (2021, April). VALUE AS AN AXIOLOGICAL COMPONENT OF THE LINGUISTIC PICTURE OF THE WORLD. In Конференции.
10. Rikhsivayevna, S. B. (2021). Structural And Semantic Aspects of Lexemic Units Expressing National Value in English and Uzbek Languages. Eurasian Research Bulletin, 2, 37-39.
11. Barno, S. (2019). BEST APPROACHES TO THE ASSESSING LEARNERS'WRITING. Суз санъати халкаро журнали, 1(6).
12. Шамсематова, Б. Р. (2020). ПРАГМАТИЧЕСКИЙ И КОГНИТИВНЫЙ ПОДХОДЫ К ОПИСАНИЮ ДИСКУРСА. Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук, (1), 136-138.
Rihsivayevna, S. B. (2021, February). FEATURES OF TRANSLATING RELIGIOUS VALUES TERMS OF RELIGIOUS DISCOURSE. In Archive of Conferences (Vol. 14, No. 1, pp. 8-9)..
■_May 21
Republican Scientific and Practical Conference
