14O'QUVCHILARNING XALQ CHOLG'ULARIGA BO'LGAN QADRIYATLI
MUNOSABATINI TARBIYALASH
Fayoz Samiyevich Azizov
Qarshi davlat universiteti, Cholg'u ijrochiligi va vokal san'ati kafedrasi mudiri
Ushbu maqolada o'quvchilarni musiqa san'atiga va tavsiya qilingan xalq cholg'usiga bo'lgan qadriyatli munosabatini tarbiyalash masalalari yoritib berilgan. Maqola o'zbek va chet el adabiyotlaridan olingan ilmiy manbalar bilan boyitilgan.
Tayanch so'zlar: qadriyat, munosabat, tarbiya, san'at, estetik tarbiya, madaniyat, go'zallik, mukammallik, qalb zavqi, hissiy munosabat, tuyg'u.
This article discusses the issues of educating a value attitude to musical art and the recommended folk instrument. The article is filled with scientific sources taken from Uzbek and foreign literature.
Keywords: value, attitude, education, art, aesthetic education, culture, beauty, perfection, joy of the heart, emotional attitude, feeling.
Ilmiy-uslubiy jihatdan musiqa san'atiga qadriyat munosabatini tarbiyalash muammosi yetarlicha o'rganilmagan. San'at sohasidagi ta'lim standarti o'quvchidan shakllangan qadriyatlar tizimiga ega bo'lishini, shu jumladan musiqa san'ati sohasida ham talab qiladi. Shuning uchun estetik qadriyatlar tizimini yaratish uchun boshlang'ich maktab yoshidayoq poydevor qo'yish kerak. Bu madaniy merosning "oltin fondi"ni tashkil etuvchi mumtoz (klassik), ya'ni maqomlar va ular asosida yaratilgan musiqa asarlari, hamda jahon musiqa madaniyatiga mansub musiqa asarlarini o'zbek milliy musiqa cholg'ularida ijro etishni o'rganishga asoslangan.
Qadriyatlar masalasi birinchi bor Suqrot tomonidan ko'tarilgan, u uni o'z falsafasining markaziy nuqtasiga aylantirdi va uni nima yaxshi degan savol sifatida shakllantirdi. Gumanistik ta'lim paradigmasiga o'tish amalga oshirilmoqda-ki, uning eng muhim tarkibiy qismi o'rganilayotgan voqelikka qadriyatli munosabat bo'lib, shaxsning rivojlanishiga hissa qo'shadi. Biroq, jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida hayotiy qadriyatlarning
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
KIRISH
yo'qolib borishi, san'at turlarining estetik ahamiyati qadrsizlanishi
April, 2022
muammosi sezilarli darajada ko'zga tashlanmoqda. Ushbu muammoni faqat o'quvchilarda hayotiy qadriyatlar hamda san'atga nisbatan qadriyatli munosabatni tarbiyalash orqali yengib o'tish mumkin.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Qadimgi va o'rta asrlar falsafasida qadriyatlar borliqning o'zi bilan belgilanadi. Qadimgi va o'rta asr faylasuflari Platon (Geraklit, Demokrit, Suqrot, Forobiy) qadriyatli munaosabatlarning o'ichov elementlarini mo'tadillik va o'z vaqtidalik, go'zallik, mukammallik, aql, tushunish, qalb zavqidir deb ko'rsatadi. Keyinchalik Aristotel qadriyatlarni shaxsiy "ichki qadriyatlar" (inson, baxt, adolat)ga ajratadi. O'rta asr qadriyatlari birinchi navbatda diniy, ilohiy xususiyatga ega edi. O'rta asr ongiga e'tiqod, umid, sevgi kabi ma'naviy qadriyatlar yoki ilohiy fazilatlarni ham e'tirof etish xarakterlidir.
Uyg'onish davrida insonning fuqarolik huquqlari, farovonligi, insonparvarlik kabi tushunchalari qadriyatning birinchi qatorida ta'kidlangan. O'z navbatida insonning irodasi, erkinligi, ichki faoliyati qadriyat sifatida qaraladi. Qadriyat tushunchasini birinchi bo'lib nemis faylasufi I.Kant (1724-1804yy.) so'zning tor ma'nosida qo'llagan, u qadriyatlarni tabiati va maqsadlariga ko'ra mutlaq va nisbiyga ajratgan. "Mavjudligi bizning irodamizga emas, balki tabiatga bog'liq bo'lgan narsalar, agar ular aql bilan ta'minlanmagan bo'lsa, ular vosita sifatida faqat nisbiy qiymatga ega va shuning uchun narsalar deb ataladi ... "[5,269 b]. Maqsadlar sub'ektiv yoki ob'ektiv bo'lishi mumkin. Shunday qilib, bizning irodamizdan mustaqil ravishda mavjud bo'lgan va aql bilan ta'minlanmagan narsalar ob'ektiv maqsadlarga ega emas. Ular faqat bizning sub'ektiv maqsadlarimiz bilan bog'liq. Shuning uchun ular nisbiy qadriyatlardir. [5, o'sha erda]. Kant inson mavjudligining mutlaq qiymatining sharti sifatida ".. yaxshi iroda-istak, qobiliyat erkinligi"[5,269b] bilan belgilaydi. U mukammal go'zallikni, estetik did va qadr-qimmat kabi estetik qadriyatlarni ajratib ko'rsatdi. "Qobiliyatning tanqidiy tahlili" kitobida (1790y.) faylasuf qadriyat haqida quyidagicha fikr bildiradi: "...agar dunyo jonsiz narsalardan iborat bo'lsa, yoki qisman tirik mavjudodlardan iborat bo'lib, lekin aqlli mavjudotlardan mahrum bo'lsa, unda bunday dunyoning mavjudligi hech qanday qiymatga ega bo'lmaydi" [4, 485b].
XX-asrning 20-yillarida musiqachi-pedagoglar musiqiy san'at va bolaning hayotiy tajribasi o'rtasida bog'liqlik zarurligini tushundilar. B.V.Asafev o'z davrining ilg'or qarashlari, yo'nalishlari,
zamonaviy musiqachilarning bayonotlarini umumlashtirib,
April, 2022
ularning individual va ommaviy musiqa san'ati sohasidagi ajoyib yutuqlarini tahlil qilib, hayotiy tajribani to'ldirishda musiqa idrokining ahamiyati to'g'risida o'z fikrlarini bayon etdi [6,186b].
Zamonaviy fan inson tomonidan qadriyatlarni o'zlashtirishning quyidagi darajalarini aniqladi. Bu ta'riflarni qiyoslash "musiqiy san'at asarlariga, xalq cholg'ulariga qadriyat munosabati" tushunchasining quyidagi ta'rifmi ilgari surishga imkon beradi. Bu konsepsiya musiqa san'ati shaxs uchun estetik ahamiyatga ega bo'lgan munosabatni, musiqa san'atiga ongli ehtiyojning mavjudligini va unga amaliy qiziqishni anglatadi.
Yuqorida aytib o'tganimizdek, musiqa san'ati asarlari hamda xalq cholg'ulariga qadriyatli munosabatni tarbiyalash jarayoniga ko'plab omillar ta'sir qiladi, jumladan bolaning hayotiy tajribasi va o'qituvchi tomonidan tashkil etilgan muvaffaqiyatli dars mashg'ulotlari holatini aktuallashtirish. O'quvchilarni musiqa san'ati (asarlariga) va tavsiya qilingan xalq cholg'usiga bo'lgan qadriyatli munosabatda tarbiyalash uchun ko'proq imkoniyatlar ochadigan texnologiylarni yaratish zarur. Bunday texnologiyani ishlab chiqish uchun bu imkoniyatlar musiqa san'ati (ta'limi)ning zamonaviy metodologiyasi, nazariyasi va metodologiyasida qay darajada talab mavjudligi aniqlanishi kerak. Bundan tashqari bolalarning umumiy ommaviy musiqa san'ati (ta'limi)ning mahalliy tizimini tahlil qilish nazarga tutiladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
O'quvchilarining musiqa san'atiga va tavsiya qilingan xalq cholg'usiga bo'lgan qadriyatli munosabatini (musiqa asarlariga bo'lgan qadr-qimmatini) tarbiyalash darajalarining asosiy ko'rsatkichlari sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin: musiqiy tajribalardan xabardorlik, xalq cholg'ularini bilish, bolaning musiqiy hodisalarni adekvat aks ettirishga tayyorligi, ehtiyoj va qiziqishning amaliy namoyon bo'lishi, musiqa san'ati bilan aloqasi.
Aynan maktab yoshida o'quvchilarda dunyoga, milliy musiqa asarlariga, musiqa san'atiga, xalq cholg'ulariga qadriyatli munosabat asoslari yaratiladi. Ta'limning gumanitar strategiyasi o'sib kelayotgan zamonaviy avlodni tarbiyalashning ustuvor uslubiy yondashuvlaridan biri hisoblanadi. Jahon ta'lim makonining aksiologizatsiyasi mavjud bo'lib, bu o'zbek milliy musiqa san'ati (ta'limi)ni modernizatsiya qilishning qiymat ustuvorligini aniqlash zarurligiga olib keladi.
Musiqa san'ati (asari, xalq cholg'ulariga)ga qadriyatli
munosabatni shakllantirishning hissiy, kongitiv, xulq-atvor
April, 2022
jihatlari mavjud. Keling, ushbu jihatlarning mohiyatini bizni qiziqtirgan muammo-o'quvchilarda musiqa asarlariga qadriyatli munosabatni rivojlantirish nuqtai nazaridan ko'rib chiqaylik. Musiqiy san'at (asarlari)ga, tavsiya qilingan xalq cholg'usiga qadriyat munosabatining subyekti o'quvchi bo'lib, bunda musiqa san'ati ob'ekt vazifasini bajaradi.
Hissiy jihat-bu tashkiliy, rahbarlik qiluvchi komponent, qadriyat jarayonining o'zagi, u qadriyatlarni shakllantirishda hal qiluvchi ijodiy rolga ega bo'lib, bolaning o'tmish tajribasi bilan belgilanadi. Idrok etish jarayonida musiqa tasvirining tajribasi va mavjudligi, musiqiy asarni idrok etish vaqtida ilgari olingan musiqiy va estetik tajribalar, shaxsiy muhim hayotiy vaziyatlar qanchalik dolzarb bo'lganiga bog'liq. Hissiy jihat musiqaga hissiy munosabat sifatida tushuniladi, ya'ni to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita hissiy reaksiyalarning idrok etilgan musiqiy tasvir mazmuniga muvofiqligi darajasi, idrok etilayotgan musiqaga shaxsiy ma'noning yoki munosabatning kiritilishi [8, 192b].
Kognitiv jihatga quyidagilar kiradi: musiqa san'atini idrok etishda to'plangan musiqiy va nazariy bilimlarni yangilash; bolaning hayotiy tajribasida idrok etilgan musiqiy cholg'ular, atamalar, nota yozuvlari, musiqiy tasvirlar bilan (assotsiativ) aloqalarning mavjudligi; musiqaga qiziqishning mavjudligi, musiqa san'atiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishni ongli ravishda tushunish. Bolaning pedologiyasi va kognitiv rivojlanishiga oid asarlar muallif L.S.Vigotskiy (1896-1934yy.) ta'rifiga ko'ra, badiiy his-tuyg'ular, "kognitiv va hissiy tamoyillarning sintezi zarur bo'lgan darajada his-tuyg'ularni anglatadi" [2, 21-27b].
Xulq-atvor jihati: O'quvchilarining musiqa san'atiga (asariga) va tavsiya qilingan xalq cholg'usiga bo'lgan qadriyatli munosabatini tarbiyalashning xulq-atvor jihati musiqa cholg'usini avaylab, ehtiyot qilish, musiqa asarini idrok etish jarayonida bolaning xatti-harakatlaridagi reaksiyalari bilan belgilanadi (ba'zida bu reaksiyalar bo'lmasligi mumkin). Xulq-atvor jihati idrok etilgan musiqaga nisbatan qadriyat munosabatining faktik va samarali namoyon bo'lishi - musiqiy hodisalarni baholash jarayonida shaxsiy pozitsiyani himoya qilish qobiliyati, musiqiy tinglash faoliyatida ishtirok etish istagi, tinglash qobiliyati bilan belgilanadi. O'quvchi musiqa asarini tinglab bastakor va ijrochining (o'z cholg'usida mahoratli ijrosi bilan) san'atiga qanchalik hurmat ko'rsata olishi bilan belgilanadi.
O'quvchilarning musiqa san'atiga qadriyatli munosabati va ongi qadriyatli xulq-atvorining asosidir. Qadriyatli xulq-atvor deganda insonning maqsadli harakatlari, ichki tartibga soluvchi ongli munosabati
tushuniladi. Bu jihat u yoki bu qadriyatning qay darajada
April, 2022
shaxsning ichki ehtiyojiga, uning barqaror manfaatlariga aylanganligi bilan ham bog'liq.
Zamonaviy fan inson tomonidan qadriyatli munosabatni o'zlashtirishning quyidagi darajalarini aniqladi. Dastlabki bosqichda inson faqat tashqi qadriyatlarni o'zlashtiradi, bu beqaror ijtimoiy munosabatning paydo bo'lishiga olib keladi. Munosabatning qadriyatli yo'nalishi har doim ham shaxsning faoliyatiga aylantirilmaydi, ya'ni u ong bilan aniqlanadi. Aytish mumkinki, qiymat yo'nalishi emas, balki yo'nalish qiymati mavjud. Qadriyatni assimilyatsiya qilishning navbatdagi bosqichi inson tomonidan emotsional darajada idrok qilinadi, qadriyatning ijtimoiy ahamiyati sezilmaydi. Ijtimoiy munosabat beqaror va faollikka aylanmasligi ham mumkin. Shaxsning xulq-atvori uning qadriyat yo'nalishiga mos keladi. Shuni ta'kidlash mumkinki, musiqiy hodisalarni baholashda tinglovchi bir tomondan badiiy asarga baho bersa, ikkinchi tomondan musiqani idrok qiladi. Aynan baho sub'ektning badiiy asar (musiqa san'ati yoki tavsiya qilingan xalq cholg'usi)ga munosabatini shakllantiradi.
Estetik munosabatning rivojlanish darajasi san'atning shaxsda qay darajada o'zlashtirshga ega bo'lganlik qiymati bilan belgilanadi. U uchun san'at qanchalik qimmatli bo'lsa, badiiy asarni idrok etish jarayonida estetik munosabat shunchalik to'liq namoyon bo'ladi. Musiqiy idrok haqida gapirganda, I.P. Lukshinning ta'kidlashicha, u tajriba hissi bilan birga keladi [7,38-53].
Musiqa asarlariga nisbatan sub'ektning bahosi idrok etish qiymati bilan aniqlanadi. Musiqiy san'atning estetik qadriyatlarini tushunish badiiy faoliyatning muayyan usullariga asoslangan bo'lib, murakkab jarayondir. Birinchi bosqichda ob'ekt (musiqa san'ati) ongsiz darajada baholanadi, musiqiy va estetik hodisaga birlamchi emotsional reaksiyalar paydo bo'ladi. Ikkinchi bosqichda musiqiy va estetik qiymatni baholash yanada ongli darajada amalga oshiriladi. Hissiy va estetik tuyg'ularni aqliy, mantiqiy qayta ishlash jarayoni amalga oshiriladi, qabul qiluvchida adekvat idrok shakllanadi, san'atning badiiy va estetik qadriyatlariga qadriyatli munosabat rivojlanadi. Jamiyatda doimiy ravishda ro'y berayotgan qadriyatlarni qayta baholash o'quvchilarning qadriyat yo'nalishlari mazmunini o'zgartirishga olib keladi.
Zamonaviy ta'lim insonparvarlik paradigmasi sharoitida qadriyat yo'nalishlarini izlamoqda, bu qadriyatlarni tubdan qayta baholashga, hayotning yangi ma'nolarining tug'ilishiga olib keladi. Sobiq tarbiya tizimi va qadriyat munosabatini "tugatilgan shaklda" o'tkazish usullari
April, 2022
o'quvchilarni umuminsoniy qadriyatlar bilan samarali tanishtirishga to'sqinlik qiladi.
Xususan musiqa san'ati o'quvchilarining qadriyat yo'nalishlarini shakllantiradi. Shu sababli, o'quv muassasasining madaniy-ma'rifiy makonida madaniy faoliyat jarayonida shaxsning rivojlanayotgan individual madaniyati va jahon ma'naviy madaniyati o'rtasidagi muloqotga asoslangan ta'lim jarayoni modellashtirilishi kerak. O'quvchining musiqa san'atiga va tavsiya qilingan xalq cholg'usiga bo'lagan qadriyatli munosabatini tarbiyalash aynan insonning dunyodagi o'z o'rnini topishda ma'naviy izlanishlarini aks ettiradi, bu insonga hayotning ma'nosini tushunishga yordam beradi, hamda atrofdagi voqelikka qadriyatli munosabatda bo'lish va shaxsiy o'zini o'zi anglashda katta pedagogik ahamiyatga ega.
REFERENCES
1. Асафьев Б.В. Избранные статьи о музыкальном просвещении и образовании,-М.; JI.: Музыка, 1965. 149 с.
2. Будаева Т.Б. Воспитание у школьников ценностного отношения к музыкальному искусству. ВЕСТНИК Бурятского Государственного Университета 2015/2 ОБРАЗОВАНИЕ. ЛИЧНОСТЬ. ОБЩЕСТВО c.21-27.
3. Кант И. Первое введение в критику способности суждения. 1789—1790 // Кант И. Соч.: в 6 т. М., 1966. Т. 5. С. 99—160.
4. Кант И. Критика способности суждения // Там же. С. 161—513.
5. Кант И. Основы метафизики нравственности. 1785 / / Там же. М., 1965. Т. 4 (1). С. 219 — 310.
6. Коростелева Н.И. Воспитание ценностного отношения младших школьников к произведениям музыкального искусства : Дис. ... канд. пед. наук : 13.00.01 : Екатеринбург, 2004 186 с. РГБ ОД, 61:04-13/1349]
7. Лукшин И.П. Социальная типология эстетического вкуса //Восприятие музыки /Ред.- сост. В.Н.Максимов- М.: Музыка, 2008. — С. 38-53.
8. Сластенин В.А., Чижакова Г.И. Введение в педагогическую аксиологию: Учеб. пособие. — М.: Академия, 2003. — 192 с.
XULOSA
April, 2022
