CC BY
81
ЦЫЛМЫСТЬЩ IС-ЖYРГIЗУДЕГI СОТ ЖYЙЕСI
© Жанабилова А.К.*
С. Аманжолов атындагы Шыгыс Казакстан мемлекетгiк университетi,
вскемен каласы
В статье рассматривается ведение уголовного дела в судебной системе. Автор показывает судебную структуру Республики Казахстан, проведен сравнительный анализ с судебными структурами других стран, в частности России. Особое внимание обращено на влияние судебной системы на принятие решений. Определена роль иместоведе-ния уголовного дела в судебной системе.
Ключевые слова Сот жуйеа, кылмыстьщ-гс, соттылык, алкабилер, эюмшшк аумак, сот билт, сот курылымы, занды мудде, айыптаушы.
Адамзат вркениетiнiн алдыцгы катарлы к¥ндылыктарынын жэне элем-дак ойдын даму сатылары мен бугшп баг^гтгарын б^ казак ж^ртшылыны-на аса кажет. Казiргi танда мемлекетiмiзде тYбiрлi, кYрделi взгерiстер болып жатканын байкаймыз. Азаматтык когамн^1н дамуына сот жуйесшщ тигiзер эсерi де, мэш де жогары. Казакстан Республикасындагы сот билт сотта iс жYргiзудiн азаматтык, кылмыстык жэне занмен белгiленген взге де нысан-дары аркылы жYзеге асырылады. Конституциямыздын 75-тармагын^1н 1-тармакшасында «Казакстан Республикасында сот тврелiгiн тек сот кана жYзеге асырады» делшген.
Сот жYЙесi - тYрлi денгейдеп соттардын жиышъны. Б^л материалдык жэне процессуалдык заннамада белгiленген катан тэртшпен ж^мыс iстейгiн иерархиялык жYЙе болып табылады. Казiргi когамда квптеген сот жYЙесiле-рi бар. Сот жYЙесi к¥рамына азаматтык, кылмыстык, эюмшшк, эскери, шiркеулiк, сауда, т.б. сот iстерi кiредi. Сот жYЙесiн квбiне конституциялык сот кызметш аткаратын Жогаргы сот органы баскарады. Кейбiр елде бiр-неше сот жYЙесi болады. Мысалы, Ресейде жалпы соттар, шаруашылык сот-тар жэне конституциялык соттар бар. Сот жуйесшщ бiрт¥гастыFы тYрлi денгейдеп барлык соттардын уйымдастыру жэне жумыс iстеу ^идалары-нын, мiндетгерiнiн, соттарды каржыландыру тэртiбiнiн бiркелкi болуынан, бiрынFай тэртiпте сот тврелiгiн аткарып, зандарды бiрынFай колдануынан жэне судьялардын кукыктык мэртебесiнiн бiрдейлiгiнен кврiнiс табады. Казакстан сот жYЙесi экiмшiлiк-аумактык бвлiнiске орай курылады. КР Конституциясынын 75-бабына жэне «Сот жуйеа жэне судьялардын мэрте-бесi туралы» КР Конституциялык зацынын 3-бабына сэйкес Казакстан Республикасынын сот жYЙесiн сот билiгiн жYзеге асыру бойынша взара белгiленген зандармен взара карым-катынаста байланысты республиканын ЖоFарFы Сот пен жергшкп соттар курайды. Кандай да бiр атаулармен ар-наулы жэне твтенше соттар к¥PУFа жол берiлмейдi.
* Магистрант специальности «Юриспруденция».
Сот жуйеа туралы Конституцияльщ зацмен республикада алкабилер институты белгшенда. Бастапкы кезецде жасалганы Yшiн кылмыстык зацмен влiм жазасы тYрiндегi жаза кезделген аса ауыр кылмыстар гуралы iстер алкабилершщ карауында болады. Одан эрi алкабилершщ соттылыгына кылмыстык эрекетгердiц баска да санатары жвшндеп iстердi жаткызу жос-парлануда. М^ндай институтты отандык сот-к^кыктык жYЙесiн реформалау кезендершщ бiрi релнде енгiзу кажетпп кYмэн тудырмайды, сот коргаушы-лары кылмыстык сот iсiн жYргiзуде бэсекелестж негiздердi ынталандыруга, судьялардыц, прокурорлардыц, адвокаттардыц кэсiптiк дагдыларын артты-руга ыкпал етш, акырында сот тврелiгiнiц сапасын жаксартуга жэне сот билiгiнiц беделш арттыруга экеледi.
Казахстан Республикасыныц Конституциясы, сондай-ак жаца сот тв-релтн т^жырымды тYPде к¥руга багытталган бiр топ кабылданган зац актiлерi сот жYЙесiн жетiлдiруге елеул1 эсер етп. Кылмыстык сот iсiн жYргi-зуде соттыц орны мен рол1 взгерда. Сот алгаш рет зацнамалык децгейде айыптауды дэлелдеу мiндетгерiнен босатылды. Айыптаушы, жазалаушы соттан адамныц к¥кыктары мен зацды мYДделерiн коргайтын органга айна-ла бастады. Казахстан Республикасыныц соттары бiрт¥гас жYЙенi к¥райды. Сот жYЙесiнiц бiрлiгi мынаны бiлдiредi:
1. сот жYЙесi КР Конституциясында, сот жYЙесi гуралы Конституиця-лык зацда белгшенген сот тврелiгiнiц жалпы кагидаттарымен к¥-рылып, эрi ж^мыс iстейдi;
2. барлык соттар зацмен белгiленген барлык соттар Yшiн бiрдей кыл-мыстык, азаматтык жэне сот iсiн жYргiзудщ взге нысандары аркылы кылмыстык, азаматтык жэне взге iстердi карайды эрi шешед1;
3. сот тврелiгiн жYзеге асыру кезiнде тек Конституция мен Республи-каныц зацдары басшылыкка алынады;
4. зацнамада барлык соттарды калыптастырудыц бiрыцFай тэртiбi белгiленген - КР Жогаргы Сотыныц сот корпусын сайлау жэне жалпы зац к¥зырындагы соттардыц судьяларын тагайындау.
5. зац ^шше енген сот каулылары, шешiмдер, сондай-ак зацды вшм-дер, талаптар жэне соттыц баска да актiлерi республиканыц бYкiл аумагында барлык мемлекетпк органдардыц, ^йымдардыц (меншiк нысанына карамастан), лауазымды адамдар мен азаматтардыц орындауы Yшiн мiндетгi болып табылады. Оларды орындамау, сактамау, сондай-ак соттыц к¥рметтемеудщ взге кврiнiсi экiмшiлiк жэне кылмыстык зацнаманыц нормаларында квзделген зац бойын-ша жауапкершiкке экеп соктырады.
6. барлык соттарды каржыландыру тек республикалык бюджегтiц каражаты есебiнен жYзеге асырылады.
Казахстан Республикасыныц сот жYЙесiн к¥райтын соттар бiр-бiрiнен вз к¥рылымы мен к¥зыретшщ квлемi бойынша ажыратылады. Сот билшн жYзеге асыру бойынша бiрдей к^рылымы мен к¥зыреп бар соттар сот жYЙ-
есшщ буындарын курайды. Эдетте, ap6ip эшмшшк-аумактык бiрлiкге (ау-данда, калада, облыста) тиiстi буындар курылады. КР Карулы КYшгеpiнiн курылымына жэне уйымдастырылуына жакын куралатын эскери соттар езгеше болады. Осыган сэйкес республиканын сот жYЙесi Yш буыннан турады:
1. жогары буын - Казакстан Республикасыньщ Жогаргы Соты;
2. орта буын - облыстык жэне оларга тенестipiлген соттар (республика астанасыныц калалык соты, репсубликалык мацызы бар калалар-дын калалык соттары, мамандандарылыган сот - Казакстан Рес-публикасы эскеpлеpiнiн Эскери соты жэне баскалары);
3. негiзгi буын - аудандык жэне оларга тенестipiлген соттар (калалык, ауданаралык, мамандандырылган сот - гарнизонный эскери соты жэне баскалары).
Непзп жэне орта буындагы соттар жергшкп соттар немесе жалпы зан кузырындагы соттар деп аталады. Эpбip буын кузыретшщ келемi мен маз-муны эр тYpлi.
Соттын кузipетi тиiстi буындагы соттар Yшiн бipынFай сот саясаты ай-кындайтын мiндеттеp мен фукнцияларга байланысты олардын кызмепнщ мэселелеpiн шешуде зандармен белгiленген екшетпктер жиынтыгын бш-дipедi. Айталык, сот жYЙесiнiн эpбip буыны задмен онын карауына жаткы-зылган iстеpдi гана карауга кукылы. Соттылык - сол немесе езге сот карауы мумшн iстеp белгiлеpiнiн жиынтыгы. Кылмыстык жэне азаматтык ютердщ соттылыгы эpбip буыннын соттарына кылмыстык iс жYpгiзу жэне азаматтык ^ жYpгiзу зандарымен айкындалган. Мысалы, облыстык соттын карауына ауырлататын мэн-жайларда касакана ша елтрген туралы, мемлекетпк опасыздык, терроризм, жаппай тэpтiпсiздiк жэне толык избей КР КЖК-нщ 291-бабынын 2-белiгiнде белгшенген баска да кылмыстар туралы кылмыстык ютер жатады. КР Конституциясынын 77-бабы 3-тармагынын 3) тар-макшасында: «взше занмен кезделген соттылыгын онын келтамшаз еш-кiмнiн езгеpтуiне болмайды» делiнген. Осы конституциялык ережеге сэйкес темен турган соттын карауындагы iari жогары турган соттын езiне ю жур-гiзуге кабылдау, сондай-ак ioni соттылыкты езгертуге экеп соктыратын сол денгейдеп баска сотка беру сотта id каралып жаткан адамнын келiсiмiмен гана мумюн болады.
1с журпзу зандарында сондай-ак соттардын шешiмдеpдiн, Yкiмдеpдiн жэне аппеляциялык эpi кадагалау тэрпбшдеп езге де сот актiлеpiнiн зан-дылыгы мен негiздiлiгiн тексеру жетндеп кузыреп айкындалган. Сондык-тан, соттарды буындарга белумен катар, оларды белгш бip сот функцияла-рын орындауга байланысты сот сатыларына белу заннамалык денгейде кезделдi. Эpбip сот id бip-бipiнен келемiмен жэне iстеpдi сотта карау бойынша екiлеттiктеpiнiн сипатымен, кузырепмен ажыратылатын бipнеше соттарда (немесе олардын курылымдык белiмшелеpiнде) заннамада кезделген кезекпен каралуы мумюн. Сондыктан барлык соттар: бipiншi сатыдагы, апелляциялык жэне кадагалау сатысындагы соттарга белiнедi.
Сот icTepiH жасалган к¥кык б:рушылыктардыц мэн-жайын аныктау максатында дэлелдемелердi зерттеу аркылы карауга жэне оларды m9hî бойынша азаматтык ютер бойынша тиiстi шешiм, кылмыстык icrep бойынша ук1м, каулы шын'ару аркылы шешуге вкiлеттi соттар бiрiншi сатыдагы соттар болып табылады.
1сп мэнi бойынша шешу мынаны бiлдiредi: а) кылмыстык iстер бойын-ша адамды кылмыс жасауга к1нэл1 деп тану жэне оган жаза тагайындау (не-месе жазадан босату); занда квзделген мэн-жайлар мен негiздер олган кезде кылмыстык iстi токтату; егер сотта адамнын кiнэсi дэлелденбесе, оны актау; б) азаматтык iстер бойынша - мэл1мделген азаматтык талап арызды канагат-тандыру не канагаттанд^1рудан бас тарту туралы шешiм шып-ару
Республикада барлык соттар, Жогаргы Сотты коса алганда, соттылыны кылмыстык iс журпзу жэне азаматтык iс жYргiзу зандарымен айк^1ндалган бiрiншi сат^1дагы соттар болып табылады.
Соттардыц зан кYшiне енбеген сот каулыларыныц занд^1л^1гы мен не-гiздiлiгiне шагымдар мен наразылыктарды тексеруге вкшетпк бершген соттар аппеляциялык сат^1дагы соттар деп аталады.
Зацды ^шше енбеген сот актiлерiне аппеляциялык тэртшпен шагым беру к¥к^1гы сотталганга, акталганга, олардыц коргауш^1лары мен зацды вшлдерше, азаматтык талапкерге, азаматтык жауапкерше жэне олардыц вкiлдерiне жатады. Прокурор эрбiр зацсыз жэне негiзсiш сот актюше на-разылык бiлдiруге к¥кылы.
^адагалау сатысы соттарыныц вкiлеттiктерiне мыналар ие: 1) облыстык жэне оларга тецестiрiлген соттардыц алкасы; 2) Жогаргы Соттыц азаматтык (кылмыстык) ютер жвшндеп алкасы; 3) республика Жогаргы Сотыныц кадагалау алкасы.
Сот актшерше шагым беру, наразылык келпру мYмкiндiгi белгшенген мерзiммен шектелген аппеляциялык сатыдан айырмашылыгы - кадагалау iсiн жYргiзу тэрпбшщ вз ерекшелiгiнiц болуы.
Жалпы алганда, сот билт - мемлекеттiц билж тармагыныц бiрi ретiнде когамда к¥кыктыц б^зылуына байланысты туындайтын дауларды Консти-туцияны негiзге ала отырып шешудi максат ететiн ерекше кызмеп. Сот би-лiгiн жYзеге асыруда сот органдарыныц рвл1 аса зор, себебi мыкты, жан-жакты толык камтылган «сот жYЙесi» вз ел1не тек кажетп трек болатыны анык. Кдзакстан Республикасыныц сот жYЙесi, жогар^1да айтылгандай, Ка-закстан Республикасындагы барлык соттардыц жиынтыгы, олардыц жалпы мiндеттерi, ^й^1мдаст^1рылган жэне бiрыцFай демократиялык принциптерi сот тврелтн жYзеге асыруда бiр-бiрiне взара байланысты.
Соттардыц Ата зацымыз бойынша адамныц жэне азаматтыц к¥кыктары мен бостандыктарына н^ксан келтiретiн зацдар мен взге де нормативпк-к¥кыктык актшерда колдануFа хакы жок. Егер сот колдануFа тиiстi зац не-месе взге де нормативтпк-к^кыктык акт Конституциямен баянды етшген адамныц жэне азаматтыц к¥кыктары мен бостандыктарына н^ксан келтiредi деп
тапса, ол ю бойынша iс жYргiзудi токтата туруга жэне осы актiнi консти-туциялык емес деп тану туралы усыныспен Казакстан Республикасынын Конституциялык Кенесiне жYгiнуге мiндетгi.
Тэуелсiз, кYштi, эдiл сот билш - кукыктык мемлекеттщ демократиялык дамуы мен зиялылык дэрежесiнiн кврсетшш^ Сот эдiлдiгiн жYзеге асыру Yшiн мемлекетте элi де кыруар жумыстар аткарылу керек.
Сонымен, сот билш эдiлдiк пен зандылык каFидаларынын устемдшн бек1те отырып, адам кукыктары мен бостандыктарын корFауFа кабiлетгi, взiн коFамды элеуметпк кактыгыстардан сактаудын туракты факторы ретшде орныктырды. Сот жYЙесi мемлекеттщ негiзiн курайтын, елiмiздiн элеуметпк, экономикалык жэне саяси жащыруы жолындаFы демократиялык даму тепктертн бiрi болып табылады. Азаматгардын мемлекетпк кукыктык саясатка катынасы жэне коFам тарапынан бил^е сенiм бiлдiру денгейi сот тврелшн тиiмдi жYзеге асыруга тiкелей байланысты болатыны анык. Осы айтышандардын мацыздысы да сол - адам, онын таFдыры, сон-дыктан да эркашан адам кукыгы, онын занды муддеа биiк тургыда болып, занFа сэйкес коргалуы кажет.
Список литературы:
1. Казакстан Республикасынын сот жYЙесi мен судьяларынын мэртебесi туралы Казакстан Республикасынын 2000 жышы 25 желтоксандаFы № 132-II Конституциялык Зацы (2012.16.02 берiлген взгерiстер мен толыктыру-лармен).
2. Алиев М.М. Казакстан Республикасынын сот жуйеа жэне кукык коргау органдары. - Астана, 2006.
3. Казакстан Республикасы сот жYЙесiнiн тусшш жэне ерекшелiктерi // Каз ¥У хабаршысы. Зан сериясы. - 2009. - № 3 (51).
МОЖЕТ ЛИ ОГРАНИЧИВАТЬСЯ СРОКОМ ДАВНОСТИ ЗАЩИТА КОНСТИТУЦИОННЫХ ПРАВ ГРАЖДАН В ПОРЯДКЕ НАДЗОРА? (ПО МАТЕРИАЛАМ СУДЕБНОЙ ПРАКТИКИ)
© Серб Н.Л.*
Сочинский государственный университет, г. Сочи
В данной статье автором рассматривается вопрос о возможности (невозможности) наложения процессуальных ограничений на восста-
* Старший преподаватель кафедры Предпринимательского и финансового права Сочинского государственного университета, соискатель кафедры Криминалистики Кубанского госу-
дарственного аграрного университета.
