CC BY
0YASHIL IQTISODIYOT SHAROITIDA HUNARMANDCHILIK MAHSULOTLARI BOZORIDA XIZMATLARNI SAMARALI
TASHKIL ETISH YO'LLARI
A.F. Ergasheva
Buxoro davlat universiteti tayanch doktoranti, O'zbekiston, Buxoro, ORCID: https://orcid.org/ 0000-0003-1804-6579 https://doi.org/10.5281/zenodo.13906301
Annotatsiya. Ushbu maqolada hunarmandchilik faoliyati va "yashil" iqtisodiyotning o'zaro bog'liqligi, hunarmandlar faoliyatining atrof-muhitga iqtisodiy, ijtimoiy ta'siri ko'rib chiqilgan. Mamlakat iqtisodiyoti hamda hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarishi natijasida yuzaga keladigan ekologik xavflarni va tabiatningyemirilib ketishini sezilarli darajada kamaytirilishi uchun "yashil" iqtisodiyotga o'tish hamda uning afzalliklariyoritib berilgan. Xorij tajribasi sifatida Hindiston, Nepal, Malayziya, Yangi Zelandiyadagi ba'zi hunarmandchilik turlaridan misollar keltirilgan.
Kalit so'zlar: "yashil" iqtisodiyot, barqaror rivojlanish, atrof-muhit, ekologik barqarorlik, ekologik muammolar, ekologik texnologiyalar.
Аннотация. В dannou статье рассматривается e3auMocen3b ремеслен^й öenmenbuocmu и «зеленoй» экoнoмики, экoнoмическoе и сoциальнoе влияние деятельнoсти ремесленнитв на oкружающую среду. Освещены экoнoмика страны и пeрeхoд к «зeлeнoй» экoнoмикe с целью сущeствeннoгo снижения экoлoгичeских рис^в и деградации прирodbi, вызванных прoизвoдствoм рeмeслeннoй прoдукции, и ее преимущества. Малайзия, Hoвая Зеландия как зарубежный oпыт.
Ключевые слова: «зеленая» экoнoмика, y^oü4moe развитие, oкружающая среда, экoлoгичeская стабильтсть, экoлoгичeскиe прoблeмы, экoлoгичeскиe тeхнoлoгии.
Abstract. This article examines the interdependence of craft activities and the "green" economy, the economic and social impact of craftspeople's activities on the environment. The economy of the country and the transition to a "green" economy in order to significantly reduce the environmental risks and degradation of nature caused by the production of handicraft products and its advantages are highlighted. Examples of some types of handicrafts in India, Nepal, Malaysia, New Zealand as foreign experience. given.
Keywords: "green" economy, sustainable development, environment, ecological stability, environmental problems, ecological technologies.
Hunarmandchilik sohasi jahon iqtisodiyotida muhim o'rin tutadi, thepakcrafts.com hisobotiga ko'ra, 2023-yilda jahon hunarmandchilik bozori hajmi $985 milliard AQSh dollariga yetgan va 300 mln. kishini ish bilan band qilib turibdi. Prognozlarga ko'ra hunarmandchilik bozori hajmi 2027-yilga kelib 1252 milliard AQSh dollariga yetishi kutilmoqda[1].
Hozirgi kunda o'z faoliyatini olib borayotgan hunarmandlar iqlim o'zgarishini hisobga olgan holda, o'z mahsulot dizaynini, materiallar manbasini, ishlab chiqarish jarayonlarini, marketing va foydalanishni hisobga olishi, hunarmandchilik mahsulotlarini iste'mol qilish usullarini qayta ko'rib chiqishi kerak. Tabiiy bo'yoqlardan yoki qayta ishlangan shishadan foydalanish kabi "yashil" amaliyotlar allaqachon ba'zi mamlakatlar hunarmandchilik amaliyotiga kiritilgan bo'lsa-da, hunarmandchilik sektori atrof-muhitga ta' sir qilishning o'ziga xos yo'liga ega.
Hunarmandchilik sektori iqlim o'zgarishini yumshatishda ishtirok etishi mumkin bo'lgan vositalardan biri "yashil" iqtisоdiyоt tamоyillarini qabul qilishdir.
Hunarmandchilik barqarorlik global iqtisodiyotga hissa qo'shadigan, ko'p odamlar uchun daromad manbai bo'lgan juda muhim sektordir. Biroq, har qanday boshqa sanoat kabi, u ham ba'zi ekologik va ijtimoiy ta'sirlarga ega. So'nggi yillarda hunarmandchilik sanoatida barqarorlik muhimligi haqida xabardorlik kuchaymoqda. Barqaror hunarmandchilik tajribalari atrof-muhitga ta'sirni kamaytirishga yordam beradi, mahalliy iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlaydi va ijtimoiy mas'uliyatni rag'batlantiradi. Barqaror amaliyotlarni hunarmandchilik sanoatga kiritish, shuningdek, ommaviy ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ekologik toza muqobillarni qidirayotgan iste'molchilarga yoqadigan mahsulotlarni yaratadi. Hunarmandchilik sanoatning barqarorligiga ustuvor ahamiyat berish orqali biz yanada adolatli va barqaror global iqtisodiyotni yaratishga yordam bera olamiz. Quyida hunarmandchilik sanoatida barqarorlikni ta'minlashning ba'zi usullari keltirilgan:
Barqaror materiallar va hunarmandchilik sanoatida manbalarni tanlash -
hunarmandchilik sanoatida barqarorlikni ta'minlashning eng muhim usullaridan biri barqaror materiallar va manbalardan foydalanishdir. Biz qo'lda tayyorlangan mahsulotlarga barqaror materiallar va manba tajribalarini kiritish mumkin bo'lgan ba'zi usullarni ko'rib chiqaylik:
- tabiiy materiallardan foydalanish: qayta tiklanadigan va biologik parchalanadigan paxta, jun, zig'ir va ipak kabi ko'plab tabiiy materiallar mavjud bo'lib, ularni qo'lda ishlangan mahsulotlar uchun barqaror tanlov qiladi. Ushbu materiallar zararli kimyoviy moddalar, pestitsidlardan foydalanmasdan yetishtiriladi yoki yig'iladi va biologik parchalanadi, shuningdek ularning atrof-muhitga ta'sirini kamaytiradi;
- qayta ishlangan materiallardan foydalanish: mato qoldiqlari, ip va qog'oz kabi qayta ishlangan materiallar yangi mahsulotlarni yaratish, chiqindilarni va yangi materiallarga bo'lgan ehtiyojni kamaytirish uchun ishlatilishi mumkin.
Mahalliy manba: materiallarni mahalliy manbalardan olish transportning uglerod izini kamaytirishga yordam beradi va mahalliy iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlaydi. Shuningdek, u materiallarning ekologik va ijtimoiy jihatdan mas'uliyatli tarzda ishlab chiqarilishiga yordam berishi mumkin. Ularga quyidagilarni kiritish mumkin:
- barqaror bo'yoqlardan foydalanish: an'anaviy bo'yash usullari atrof-muhit va inson salomatligiga zarar yetkazishi mumkin. Tabiiy bo'yoqlardan yoki kam ta'sirli bo'yoqlardan foydalanish qo'lda tayyorlangan mahsulotning atrof-muhitga ta'sirini kamaytirishga yordam beradi[2].
Barqaror materiallar va manba amaliyotlarini hunarmandchilikka kiritish orqali ishlab chiqaruvchilar o'z mahsulotlarining atrof-muhitga ta'sirini kamaytirishga yordam berishlari, barqaror va ijtimoiy mas'uliyatli ishlab chiqarish amaliyotini qo'llab-quvvatlashlari mumkin. Hunarmandchilik barqaror, chunki ularni yaratish jarayonida ular ko'pincha tabiiy va ekologik toza materiallardan foydalanadilar, mahalliy ishlab chiqarishni, adolatli savdo tajribasini rag'batlantiradilar, chiqindilarni kamaytirishi, hunarmandlarning turmush tarzi va jamoalarini qo'llab-quvvatlaydilar. Shuningdek, bugungi kunda davlat tashabbuslari yordamida hunarmandlar tabiiy energiya va yorug'likdan foydalanishni targ'ib qilishga intilmoqda.
Hunarmandchilik atrof-muhit uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ular ko'pincha tabiiy va ekologik toza materiallardan foydalanadi, barqaror ishlab chiqarish amaliyotini targ'ib qiladi, chiqindilarni kamaytiradi va ommaviy ishlab chiqarilgan mahsulotlarga qaraganda kamroq uglerod iziga ega, shu bilan chiqindilarni kamaytiradi. Bundan tashqari, hunarmandchilik
korxonalari atrof-muhit muammolari haqida xabardorlikni oshirishi va odamlarni yanada barqaror tanlov qilishga ilhomlantirishi mumkin. Hunarmandchilik korxonalari noyob, abadiy buyumlar yaratish, barqaror materiallardan foydalanish, axloqiy mehnat amaliyotini targ'ib qilish va ishlab chiqarish jarayonlarida shaffoflik orqali sekin kirib keluvchi modani qabul qilishi mumkin.
"Yashil" iqtisodiyot sharoitida faoliyat yuritib kelayotgan hunarmandchilik korxonalari dunyo bo'yicha ommalashib bormoqda. Ularga quyidagilarni misol tarzida keltirish mumkin. Hind hunarmandchiligi sektori "yashil" iqtisodiyot tamoyilidan foydalanadigan turli xil hunarmandchilik namunalari bilan to'ldirilgan. Misol uchun, kiyimning umrini uzaytirish vositasi sifatida ishlatiladigan to'qimachilik buyumlarini tuzatish, yamoq va yorgan joylar uchun sirt choklaridan foydalanish. Garchi bu hunarmandchilikning kelib chiqishi kambag'allarning iqtisodiy qiyinchiliklari bilan bog'liq bo'lsa-da, bu yerda qayta ishlangan kiyim va to'qimachilik muntazam ravishda qo'llaniladi, ammo bugungi kunda bu o'z-o'zidan "Xatan" deb nomlangan san'at turi hisoblanadi[3,4].
Hindistonda poyezdlarda mijozlarga choy plastik stakanlarda emas, balki past olovda qizdirilgan loy-sopol idishlarda beriladi. Ishlatilgandan so'ng, bu stakanlar yo'llarga tashlanadi, bu ularning tabiiy ravishda biologik parchalanishiga imkon beradi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, bu stakanlar kambag'allar uchun daromad manbai bo'lib xizmat qiladi, chunki ushbu qatlam odmlari ulardan foydalanishi mumkin, shuningdek bu stakanlarga talab doimiy sanaladi. Ushbu tajriba mahalliychilikning ajoyib namunasi hisoblanib - mahalliy aholi tomonidan gil yig'ib olinadi, mahalliy jamoalar esa bu stakanlarni mahalliy iste'mol uchun tayyorlaydilar. Shuningdek, ushbu sopol idishlar chiqindilari hech qanday qo'shimcha ishlovlarsiz yana yerga so'riladi[5].
Malayziyada Biji-Biji "yashil" iqtisodiyot bo'yicha tashabbusni ilgari surgan xususiy korxona hisoblanadi. Uning bosh direktori o'z kompaniyasi nuqtai nazaridan "yashil" iqtisodiyotni uchta jihatdan ko'rish mumkinligini ta'kidladi: materiallarning kiritilishi (ular ishlatilgan narsada), ishlab chiqarish jarayoni (mahsulot ishlab chiqarishda ular nima qiladi) va mahsulot sotilgandan keyin nima sodir bo'ladi (iste'molchi va mahsulotning hayotiylik sikli). Demak, ular ko'pincha o'z mahsulotlari uchun xom-ashyo sifatida chiqindi yoki tashlangan materiallardan foydalanadilar. Ishlab chiqarish jarayonida chiqindilarni kamaytirish vositasi sifatida boshqa kompaniyalarga ajratmalar taklif etiladi. Nihoyat, Biji-Biji shuningdek, mahsulotlarni ta'mirlash uchun umr bo'yi kafolat ham beradi[6].
Nepalda Lalitpur 2018-yilda Qurilish bo'yicha xalqaro chempionat (WCC) tomonidan xalqaro hunarmandchilik shahri sifatida akkreditatsiyadan o'tgan. Lalitpurda ishlab chiqarilgan hunarmandchilik mahsulotlari yog'och va tosh o'ymakorligi va metall quymalarni o'z ichiga oladi. Ushbu hunarmandchilik amaliyotlari shahar ekotizimiga chuqur kiritilgan. Ko'nikmalar norasmiy ravishda avloddan-avlodga o'tadi va oila daromadining muhim manbai hisoblanadi. Hunarmandchilik mahsulotlari madaniy va diniy urf-odatlar bilan bog'langan va mahalliy manbalardan olingan materiallar qayta tiklanadigan tabiatga ega. Misol uchun, metallalom ishlab chiqarish maydonlaridan chiqindi metallar metallurgiyada foydalaniladi, atrofdagi tog' etaklarida barqaror hosil qilingan daraxtlardan yog'och mahsulotlari tayyorlanadi[7].
Yangi Zelandiyada Maori an'anaviy, ya'ni mahalliy ishlab chiqarish va iste'mol tushunchalari "yashil" iqtisodiyot tamoyillariga parallel. Uning negizida nafaqat tabiiy tizimni saqlab qolish, balki tabiiy tizimni qayta kapitallashtirish, u gullab-yashnashi va kuchliroq bo'lib, dunyoni avvalgidan ko'ra yaxshiroq joyga qo'yish kabi kuchli boshqaruv tuyg'usi mavjud. Dixotomiya shundan iboratki, atrof-muhit xavf ostida bo'lsa-da, ko'plab aralashuvlar ko'pincha tabiiy tizimlarga emas, balki inson xatti-harakatlariga qaratilgan. Maori madaniyati va amaliyoti
kontekstida asosiy e'tibor atrof-muhitga qaratilgan bo'lsa, inson xatti-harakati atrof-muhitni kengaytirish va boyitishga qaratilgan[8].
Hunarmandchilik atrof-muhit muammolari haqida xabardorlikni oshirishi va odamlarni yanada barqaror tanlov qilishga undashi mumkin. Shuningdek, an'anaviy hunarmandchilik texnikasi ko'plab ekologik afzalliklarga ega, jumladan, barqaror materiallardan foydalanish, chiqindilarni kamaytirish, energiya samaradorligini oshirish, mahalliy iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlash kabilar. Hunarmandchilik mahsulotlarini qo'llab-quvvatlash orqali iste'molchilar atrof-muhitga ta'sirini kamaytirishga yordam berishlari va barqaror amaliyotlarni qo'llab-quvvatlashlari mumkin.
Ko'p jihatdan, hunarmandchilik sektori allaqachon "yashil" iqtisodiyot tamoyillarini amalda qisman qo'llagan. "Yashil" iqtisodiyotga to'liq integratsiyalashuv uchun tizimlarni o'zgartirish va moslashtirish zarur. Ushbu jarayonni boshlash uchun hunarmandchilik sohasining qarashlari, qadriyatlarini baholash va qayta tiklash shart. Hunarmandchilik va materiallar bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Chiqindilarni kamaytirishning eng yaxshi usuli materiallar qanday ishlatilishini o'rganishdan kelib chiqadi. Ko'rinishidan oddiy bo'lsa-da, oqibatlar juda chuqur hisoblanadi.
Shunisi e'tiborga loyiqki, "yashil" iqtisodiyot nafaqat jismoniy materiallar va jarayonlar, balki munosabatlar, hislar va qadriyatlarga ham tegishlidir. Bundan tashqari, bu evolyutsion o'zgarishlar bo'lib, ularga faqat uzoq muddatli ta'lim orqali erishish mumkin. Asosan, hunarmandchilikni ishlab chiqaruvchilar va ularning mijozlari o'rtasidagi jismoniy almashinuvdan tajribaviy almashinuvga o'tkazish zarur.
REFERENCES
1. https://thepakcrafts.com/blog/craft-handmade-stats/
2. Cox E., & Bebbington J. Craft and Sustainable Development: An Investigation. https://www.academia.edu/1121211/CRAFT_AND_SUSTAINABLE_DEVELOPM ENT_AN_INVESTIGATION. 2014.
3. Ergasheva A. Кичик бизнесда иннoвациoн фаoлият ва уни ривoжлантириш масалалари //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). - 2020. - Т. 1. - №. 1.
4. Farmonovna E. A. BUXORO VILOYATIDA HUNARMAND SHOGIRDLAR FAOLIYATI TAHLILI //Лучшие интеллектуальные исследoвания. - 2024. - Т. 19. - №. 3. - С. 50-55.
5. Эргашева А. BUXORO VILOYATIDA HUNARMAND XOTIN-QIZLAR FAOLIYATI TAHLILI //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). - 2024. - Т. 47. - №. 47.
6. Эргашева А. MILLIY HUNARMANDCHILIK MAHSULOTLARINI SOTISHDA RAQAMLI MARKETING O'RNI //Центр научных публикаций (buxdu. uz). - 2023. - Т. 31. - №. 31.
7. Эргашева А. РОЛЬ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ПРИВИЛЕГИЙ В ПОДДЕРЖКЕ РЕМЕСЕЛ //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). - 2023. - Т. 36. - №. 36.
8. Эргашева А. Хунармандчилик маx,сyлoтлари бoзoрида хизмат курсатишнинг узига xoc хусусиятлари //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). - 2023. - Т. 34. - №. 34.
