CC BY
0«YASHIL» IQTISODIYOT RIVOJINING XORIJIY TAJRIBASI
F.M Buxarova
Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti, Toshkent, O'zbekiston, farida_buxarova @mail.ru
ORCID: https://orcid.org/ 0009-0004-8575-5305 https://doi.org/10.5281/zenodo.13903277
Annotatsiya. Ushbu maqola «yashil» iqtisodiyot rivojlanishining xorijiy tajribasiga bag'ishlangan. Unda AQSH va Angliya «yashil» iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlash uchun qonuniy me 'yoriy hujjatlari, ishlab chiqarish tarmoqlarida yashil iqtisodiyotni joriy etish holati va yashil iqtisodiyot samarasini oshirishga qaratilgan ilmiy loyihalarga alohida e'tibor qaratiladi.
Kalit so'zlar: yashil iqtisodiyot, yashil investitsiyalar, yashil ish o'rinlari, LEED va BREEAM sertifikatlari.
Abstract. This article is devoted to foreign experience in developing «a green» economy. Particular attention will be paid to the legislative norms of the USA and England on supporting the green economy, the status of the implementation of the green economy in manufacturing industries, as well as scientific projects aimed at increasing the efficiency of the green economy.
Keywords: green economy, green investments, green jobs, LEED and BREEAM certificates.
Аннотация. Данная статья посвящена зарубежному опыту развития «зеленой» экономики. Особое внимание будет уделено законодательным нормам США и Англии по поддержке «зеленой» экономики, статусу внедрения «зеленой» экономики в производственные отрасли, а также научным проектам, направленным на повышение эффективности «зеленой» экономики.
Ключевые слова: «зеленая» экономика, зеленые инвестиции, зеленые рабочие места, сертификаты LEED и BREEAM.
Bugun insoniyat yangi tahdidlar oldida, yaniy tabiiy resurslarning kamayishi, aholi sonining ko'payishi, ekologik muammolarning yuzaga kelishi davom etyapti. Shu sababli jahon iqtisodiyotida "yashil taraqqiyot" tamoyillarini joriy etish zarurati yuzaga keldi. O'zbekiston Respublikasi 2019-2030 yillar davrida "Yashil iqtisodiyot"ga o'tish strategiyasi"ni qabul qildi [9]. Shu munosabat bilan "yashil iqtisodiyot''xorijiy tajribani o'rganish muhim ahamiyatga ega.
Qo'shma Shtatlar va Angliya yashil iqtisodiyotni rivojlantirish va qo'llab-quvvatlashga qaratilgan tashabbus va siyosatlarga ega.
AQSH va Angliyada yashil iqtisodiyotni rivojlantish maqsadida yaratilgaH qonuniy-me'yoriy hujjatlarini ko'rib chiqadigan bo'lsak:
Qo'shma Shtatlarda yashil iqtisodiyotni rag'batlantirish va qo'llab-quvvatlashga qaratilgan bir qancha qonun hujjatlarini amalga oshirildi. Ulardan:
1. Amerikaning toza energiya va xavfsizlik to'g'risidagi qonuni (2009)[1] Vaksman-Marki qonun loyihasi sifatida ham tanilgan ushbu qonunchilik chegara va savdo tizimini joriy etish orqali issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishga qaratilgan. 2. Energiya mustaqilligi va xavfsizligi to'g'risidagi qonun (2007 [5]: Bu qonun turli xil mahsulotlar va asboblar, jumladan yoritish, isitish va sovutish uskunalari uchun energiya samaradorligi standartlarini belgilab berdi. 3. Amerika tiklanish va qayta investitsiya qonuni (2009)[2] Ushbu rag'batlantirish toza energiya, energiya samaradorligi va infratuzilmaga katta sarmoyalarni o'z ichiga oladi. U shamol va quyosh, ilg'or akkumulyator texnologiyalari va aqlli tarmoq tashabbuslari kabi qayta tiklanadigan energiya loyihalariga mablag' ajratdi. 4. Toza energiya rejasi: Atrof-muhitni muhofaza qilish agentligi
(EPA) tomonidan 2015 yilda joriy etilgan ushbu reja mavjud elektr stantsiyalaridan karbonat angidrid chiqindilarini kamaytirishga qaratilgan. 5. Energiya siyosati to'g'risidagi qonun (2005): Ushbu qonunchilik qayta tiklanadigan energiyani rag'batlantirish qoidalarini o'z ichiga oladi, masalan, qayta tiklanadigan yoqilg'i standarti, transportda qayta tiklanadigan yoqilg'idan foydalanishni talab qiladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, AQShda yashil iqtisodiyot bo'yicha federal darajadagi ba'zi qonunlar kiritilgan bo'lsa-da, yashil iqtisodiyotni rag'batlantirish tezligi va darajasi ko'pincha shtatlar va mahalliy yurisdiktsiyalarda farq qiladi.
Buyuk Britaniya yashil iqtisodiyotni rivojlantirish va qo'llab-quvvatlash uchun turli xil qonun hujjatlarini amalga oshirdi. 1. Iqlim o'zgarishi to'g'risidagi qonun (2008) [3]: Bu qonunchilik 2050 yilga kelib 1990 yil darajasiga nisbatan kamida 80 foizga qisqarishga erishishni maqsad qilib qo'ygan issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirish bo'yicha qonuniy majburiy maqsadlarni belgilaydi. Shuningdek, u Buyuk Britaniyaning besh yil davomida chiqarishi mumkin bo'lgan issiqxona gazlari miqdoriga cheklovlar o'rnatadigan uglerod byudjetlari tizimini o'rnatadi. 2. Qayta tiklanadigan energiya bo'yicha Direktiv (2009) [4]: Ushbu direktiv energiyaning umumiy tarkibidagi qayta tiklanadigan energiya ulushi bo'yicha maqsadlarni belgilaydi. Buyuk Britaniya ushbu direktivani turli chora-tadbirlar, jumladan, qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarishni moliyaviy rag'batlantirishni ta'minlaydigan Tariflar sxemasi va qayta tiklanadigan majburiyat sertifikati sxemasi orqali amalga oshirdi. 3. Energiya to'g'risidagi qonun (2011) [6] Bu qonun yashil iqtisodiyot bilan bog'liq bir qancha chora-tadbirlarni, jumladan, yashil infratuzilma loyihalarini moliyalashtirishni ta'minlaydigan Yashil investitsiya bankini (hozirda Yashil investitsiya guruhi deb ataladi) tashkil etishni joriy qildi. 4. Energiya samaradorligi (Xususiy ijaraga olingan mulk) (Angliya va Uels) qoidalari 2015 yil [8]. Ushbu qoida xususiy ijaraga olingan ob'ektlar uchun energiya samaradorligining minimal standartlarini belgilaydi, uy egalaridan o'z mulklarini EPC (Energiya samaradorligi sertifikati) reytingi kamida E darajasiga yetkazish uchun energiya samaradorligini oshirishni talab qiladi. 5. Kam uglerodli standartga o'tish rejasi (2009) [11]: Bu reja Buyuk Britaniya hukumatining past uglerodli iqtisodiyotga o'tish strategiyasini belgilaydi. U qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish, energiya samaradorligini oshirish, yangi texnologiyalar va infratuzilmani rivojlantirish maqsadlarini o'z ichiga oladi.
AQSh va Angliyada ishlab chiqarish tarmoqlarida yashil iqtisodiyotni joriy etish sanoat va kompaniyalar bo'yicha farq qiladi.
Quyida AQSHdagi ba'zi asosiy tarmoqlardagi holatning umumiy ko'rinishi keltirilgan: 1. Ishlab chiqarish: AQShdagi ko'plab ishlab chiqarish kompaniyalari atrof-muhitga ta'sirini kamaytirish uchun yashil amaliyotlarni qo'llaydilar. Bu energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish, chiqindilarni minimallashtirish uchun ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish va aylanma iqtisod tamoyillarini qabul qilishni o'z ichiga oladi. 2. Avtomobilsozlik: AQShda avtomobilsozlik sanoati yanada yashil va barqarorroq amaliyotlar tomon sezilarli siljishni boshdan kechirmoqda. Bir nechta avtomobil ishlab chiqaruvchilari elektr transport vositalari (EV) ishlab chiqarishga sarmoya kiritmoqda va o'zlarining EV modellari takliflarini kengaytirmoqda. 3. Energetika sektori: AQShning energetika sektori toza va qayta tiklanadigan energiya manbalariga o'tishni boshdan kechirmoqda. Quyosh, shamol va gidroenergetika kabi qayta tiklanadigan manbalardan elektr energiyasi ishlab chiqarish sezilarli darajada o'sdi. 4. AQShda qishloq xo'jaligi sektori barqaror va ekologik toza amaliyotlarni o'zlashtirmoqda. Bu qishloq xo'jaligining aniq usullarini qo'llash, suvdan foydalanishni kamaytirish, tuproqni saqlash choralarini ko'rish va organik dehqonchilik usullarini o'rganishni o'z ichiga oladi. 5AQShda qurilish va qurilish sanoati
yashil qurilish amaliyotlarini tobora ko'proq o'z ichiga oladi. Bunga energiya tejaydigan binolarni qurish, barqaror qurilish materiallaridan foydalanish va qayta tiklanadigan energiya tizimlarini joriy etish kiradi. LEED [8]. (Energiya va atrof-muhitni loyihalashda yetakchilik) kabi sertifikatlar keng tan olingan va barqaror qurilish amaliyotlarini rag'batlantiradi.
Angliyada ishlab chiqarish tarmoqlarida yashil iqtisodiyotning joriy etilishi so'nggi yillarda taraqqiyotni ko'rsatdi. Quyida ba'zi asosiy tarmoqlardagi holatning umumiy ko'rinishi keltirilgan: 1. Ishlab chiqarish: Angliyadagi ishlab chiqarish sektori asta-sekin yashil amaliyotlarni o'zlashtirmoqda. Ko'pgina kompaniyalar resurslar samaradorligi, chiqindilarni kamaytirish va aylanma iqtisod tamoyillari kabi barqaror ishlab chiqarish jarayonlarini o'zlashtirmoqda. 2. Angliyada avtomobil sanoati yashil amaliyotga faol o'tmoqda. Yirik avtomobil ishlab chiqaruvchilar elektr transport vositalarini (EV) ishlab chiqarishga sarmoya kiritmoqda va EV modellari qatorini kengaytirmoqda. 3. Angliya energetika sektoriga o'tishda sezilarli yutuqlarga erishdi. Mamlakat ko'mirga bo'lgan qaramligini kamaytirdi va qayta tiklanadigan manbalardan, xususan, dengizda shamol energiyasidan ishlab chiqarishni ko'paytirdi. Energetika kompaniyalari qayta tiklanadigan energiya infratuzilmasi, jumladan, shamol stansiyalari, quyosh parklari va energiya saqlash inshootlariga faol sarmoya kiritmoqda. 4. Energiya tejamkor binolarni qurish, barqaror va kam uglerodli materiallardan foydalanish va quyosh panellari kabi qayta tiklanadigan energiya tizimlarini birlashtirishga e'tibor ortib bormoqda. BREEAM (Building Research Establishment Environmental Assessment Method) [7] kabi sertifikatlar odatda barqaror qurilish amaliyotini ta'minlash uchun ishlatiladi. 5. Angliyadagi qishloq xo'jaligi sektori yanada barqaror va ekologik toza amaliyotlar ustida ishlamoqda. Fermerlar resurslardan foydalanishni minimallashtirish, tuproq unumdorligi va asrab-avaylanishini oshirish hamda organik dehqonchilik usullarini o'rganish uchun aniq dehqonchilik texnikasini o'zlashtirmoqda. Qishloq xo'jaligi faoliyati natijasida atmosferaga chiqadigan issiqxona gazlarini kamaytirishga ham e'tibor qaratilmoqda.
AQShda yashil iqtisodiyot loyihalari va ularning natijalariga misollar keltiramiz: 1. Qayta tiklanadigan energiyaga investitsiyalar va ish o'rinlari yaratish: qayta tiklanadigan energiyaga investitsiyalarni rag'batlantirish uchun turli tashabbuslar va siyosatlar amalga oshirildi. Natijada, AQShda qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish quvvati sezilarli darajada oshdi. 2020 yilda qayta tiklanadigan energiya manbalari mamlakatda ishlab chiqarilgan elektr energiyasining 20% dan ortig'ini tashkil etib, yangi ish o'rinlari yaratish va issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishga yordam berdi. 2. Energiya samaradorligi dasturlari: butun mamlakat bo'ylab energiya samaradorligi bo'yicha ko'plab dasturlar va siyosatlar amalga oshirildi. Bu sa'y-harakatlar natijasida energiya sarfi, kommunal to'lovlar kamaygan va qazib olinadigan yoqilg'iga asoslangan energiya manbalariga bog'liqlik kamaygan. Masalan, AQSh Yashil qurilish kengashining LEED sertifikatlash tizimi tomonidan ilgari surilgan energiya tejamkor qurilish standartlari turar-joy, tijorat va muassasa binolarida sezilarli darajada energiya tejashga olib keldi. 3. Elektr transport vositalarini qabul qilish va infratuzilmani rivojlantirish: AQSh transport bilan bog'liq chiqindilarni kamaytirish uchun elektr transport vositalarini (EV) qabul qilishni faol ravishda rag'batlantirmoqda. Natijada, EV sotuvi barqaror o'sib bormoqda, EV sotib olishni rag'batlantirish uchun ko'plab imtiyozlar joriy etildi. Bundan tashqari, elektr quvvati infratuzilmasi tarmog'ini kengaytirish, elektr transport vositalarini aholi uchun yanada qulayroq va qulayroq qilish bo'yicha harakatlar amalga oshirildi. 4. Yashil ish o'rinlarini yaratish: Yashil iqtisodiyotning o'sishi ko'plab yashil ish o'rinlarining yaratilishiga ham olib keldi. Bunga qayta tiklanadigan energiya manbalarini o'rnatish va texnik xizmat ko'rsatish, energiya samaradorligi auditi, yashil qurilish, ekologik
maslahat va barqaror qishloq xo'jaligidagi rollar kiradi. AQSh Mehnat statistikasi byurosi ma'lumotlariga ko'ra, qayta tiklanadigan energiya kasblaridagi bandlik boshqa kasblarga qaraganda tezroq o'sishi prognoz qilinmoqda. 5. Barqaror qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat tizimlari: AQShda barqaror qishloq xo'jaligi amaliyotini ilgari surish uchun turli tashabbuslar amalga oshirildi. Bu organik dehqonchilik usullarini qo'llab-quvvatlash, pestitsidlar va o'g'itlardan foydalanishni kamaytirish va qishloq xo'jaligini saqlash texnikasini joriy qilishni o'z ichiga oladi. Ushbu sa'y-harakatlar natijasida tuproq sog'lig'i yaxshilandi, suvning ifloslanishi kamayadi va barqaror va organik oziq-ovqat variantlari mavjudligi oshdi. 6. Circular Economy Initiatives: AQSh aylanma iqtisodiyot tamoyillarini ilgari surishga qaratilgan loyihalarni amalga oshirib kelmoqda. Bunga qayta ishlash va chiqindilarni boshqarish dasturlari, ishlab chiqarish jarayonlarida qayta ishlangan materiallardan foydalanishni qo'llab-quvvatlash va barqaror qadoqlash amaliyotlari orqali chiqindilarni kamaytirish kiradi. Ushbu loyihalar chiqindilarni ishlab chiqarishni minimallashtirish, resurslarni tejash va an'anaviy chiziqli iqtisodiyot bilan bog'liq atrof-muhitga ta'sirni kamaytirishga qaratilgan.7. Yashil infratuzilmani rivojlantirish: AQSh iqlim o'zgarishiga chidamlilikni oshiradigan va atrof-muhitga foyda keltiradigan yashil infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritdi. Bunga yashil yomg'ir suvini boshqarish tizimlari, yashil tomlar, shahar daraxtlarini ekish va suv-botqoq erlarini tiklashga sarmoya kiritish kiradi. Ushbu loyihalar suv toshqini bilan bog'liq xavflarni kamaytirishga, havo va suv sifatini yaxshilashga, shuningdek, jamoalarga ekologik va rekreatsion imtiyozlar berishga yordam beradi.
Angliyada yashil iqtisodiyotga o'tishni rag'batlantirish uchun turli tashabbuslar va loyihalar amalga oshirildi. Misol uchun:1. Qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish: Angliya yillar davomida qayta tiklanadigan energiya quvvatini sezilarli darajada oshirdi. 2021 yil holatiga ko'ra, qayta tiklanadigan energiya manbalari mamlakatda ishlab chiqarilgan elektr energiyasining 43% dan ortig'ini tashkil etdi, dengizdagi shamol esa eng katta hissalardan biriga aylandi. 2. Energiya samaradorligini oshirish bo'yicha chora-tadbirlar turli sohalarda energiyaga bo'lgan talabning sezilarli darajada pasayishiga olib keldi. Bunga binolarni qayta jihozlash dasturlari, takomillashtirilgan izolyatsiya standartlari va energiya tejash tashabbuslari, umumiy energiya sarfi va uglerod chiqindilarini kamaytirish kiradi. 3. Elektr transport vositalari (EVs): Angliya elektr transport vositalarining sezilarli darajada o'sishiga guvoh bo'ldi, infratuzilmani to'lashga sarmoya va EV sotib olish uchun moliyaviy rag'batlantirish ko'paydi. Ushbu o'tish transport sektoridan issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishga va havo sifatini yaxshilashga yordam berdi. 4. Yashil moliya: Buyuk Britaniya hukumati va moliya institutlari barqaror loyihalarni qo'llab-quvvatlash uchun xususiy yashil moliyani safarbar qilish ustida ishlamoqda. Bu qayta tiklanadigan energiya manbalariga, yashil qurilishga va atrof-muhitga zarar etkazuvchi boshqa tashabbuslarga investitsiyalarning ko'payishiga olib keldi. 5. Ish o'rinlari yaratish: Yashil iqtisodiyotga o'tish yangi ish o'rinlarining yaratilishiga ham olib keldi. Qayta tiklanadigan energetika sektori, xususan, shamol energetikasi, quyosh energiyasi va barqaror qurilish kabi sohalarda bandlik imkoniyatlarini ta'minlab, sezilarli o'sishni kuzatdi. 6. Atrof-muhitni muhofaza qilish: Yashil iqtisodiyotga e'tibor, shuningdek, atrof-muhitni muhofaza qilish va saqlashga e'tibor qaratdi. Angliya ko'plab hududlarni qo'riqlanadigan joylar deb belgiladi, qo'riqxonalar yaratdi va ekotizimlarni tiklash va himoya qilish bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirdi.
Яшил иктисодиётга утиш ва ривожлянишнинг А^Ш ва Англия тажрибасининг ижобий жихатларидан республикамиз иктисодиетининг мухим сохаларини ривожлантиришда куллаш мумкин деб хисоблаймиз. Яшил тенологиялар оркали чикиндисиз ишлаб чикаришни йулга куйиш, энергия самарадорлигини оширишнинг
нннoвaцнoн TexH0.n0rHA.napHHH Kynnam HKTHCogueTHHHr roKopu caMapagop^urara o.nu6
Ke^agH.
REFERENCES
1. American Clean Energy and Security Act of 2009// https://www.law.cornell. edu/wex/american_clean_energy_and_security_act_of_2009
2. American Recovery and Reinvestment Act (ARRA): Objectives and FAQs// https://www.invest0pedia.c0m/terms/a/american-rec0very-and-reinvestment-act.asp
3. Climate Change Act 2008// https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2008/27/contents
4. Directive (EU) 2015/1513 of the European Parliament and of the Council amending Directive 98/70/EC relating to the quality of petrol and diesel fuels and amending Directive 2009/28/EC on the promotion of the use of energy from renewable sources
5. Energy Independence and Security Act of 2007// https://www.epa.gov/greeningepa/energy-independence-and-security-act-2007
6. Energy Act 2011// https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2011/16/contents/enacted
7. Environmental Assessment Methods// https://www.willmottdixon.co.uk/asset/10424/download
8. LEED (Leadership in Energy and Environmental Design)// https://www.usgbc.org/leed
9. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. 2019 — 2030 yillar davrida O'zbekiston Respublikasining «yashil» iqtisodiyotga o'tish strategiyasini tasdiqlash to'g'risida https://lex.uz/docs/4539502
10. The Energy Efficiency (Private Rented Property) (England and Wales) Regulations 2015// https://www.legislation.gov.uk/uksi/2015/962/contents/made
11. The UK Low Carbon Transition Plan// https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a74b4b1e5274a3cb2866 852/9780108508394.pdf
