Научная статья на тему 'ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ЧОРВА МОЛЛАРИ ЗОТДОРЛИГИНИ ЯХШИЛАШДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ЖОРИЙ ЭТИШ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ'

ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ЧОРВА МОЛЛАРИ ЗОТДОРЛИГИНИ ЯХШИЛАШДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ЖОРИЙ ЭТИШ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
4
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
таркибий ўзгаришлар / чорвачилик / озиқ-овқат хавфсизлиги / гўшт-сут / тадбиркорлик / халқаро меъёр / инновация / тежайдиган техналогиялар / наслчилик хўжаликлари / ассортимент / зотдор.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Тошбоев А.Ж

Республика аҳолисини гўшт ва гўшт маҳсулотлари билан таъминлашда йирик шохли қарамолларнинг жайдари зотларини истиқболли хорижий зотларга алмаштириш унда инновацион технологияларни жорий этиш, қарамолларнинг зотдорлигини яхшилаш, ҳар бир зотдор сигирдан гўшт ва сут маҳсулотларини кўпайтириш ҳисобига унинг маҳсулдорлигини ошириш ва аҳоли учун арзон ва сифатли маҳсулотларни таъминлаш йўллари кўрсатиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОНДА ЧОРВА МОЛЛАРИ ЗОТДОРЛИГИНИ ЯХШИЛАШДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ЖОРИЙ ЭТИШ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ»

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

ЯНГИ УЗБЕКИСТОНДА ЧОРВА МОЛЛАРИ ЗОТДОРЛИГИНИ ЯХШИЛАШДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ЖОРИЙ ЭТИШ ШАРТ-

ШАРОИТЛАРИ

Тошбоев А.Ж.

ТДАУ профессори https://doi.org/10.5281/zenodo.11446517

Аннотация. Республика а^олисини гушт ва гушт махсулотлари билан таъминлашда йирик шохли царамолларнинг жайдари зотларини истицболли хорижий зотларга алмаштириш унда инновацион технологияларни жорий этиш, царамолларнинг зотдорлигини яхшилаш, %ар бир зотдор сигирдан гушт ва сут махсулотларини купайтириш щсобига унинг ма^сулдорлигини ошириш ва а^оли учун арзон ва сифатли ма^сулотларни таъминлаш йуллари курсатиб берилган.

Калит сузлар: таркибий узгаришлар, чорвачилик, озиц-овцат хавфсизлиги, гушт-сут, тадбиркорлик, халцаро меъёр, инновация, тежайдиган техналогиялар, наслчилик хужаликлари, ассортимент, зотдор.

Янги Узбекистан шароитида ахолини озик-овкат махсулотлари билан таъминлаш асосий зарурий шарт-шароитлардан бири хисобланади. Айникса, кишлок хужалигида олиб борилаётган таркибий узгаришлар натижасида кишлок хужалиги махсулотлари етиштиришни купайтиришни бошкаришда ижобий узгаришлар юз бермокда. Чорвачилик махсулотларини дехкон, фермер ва кластрлар тамонидан етиштириб унинг асосий салмоги дехкон хужаликлари зиммасига тушмокда. Х,озирда улар республикада етиштирилаётган гушт ва сутнинг уртача 90-95 фоизи атрофидаги кисмини етиштиришмокда. Шуни таъкидлаш лозимки, дунёда ахолисининг кескин ортиб бориши, экин майдонларининг кискариши, об хаво, иклимнинг узгариши озик-овкат махсулотларига булган талабни ошириш билан бирга уни етиштиришдаги имкониятларнинг чекланганлигига карамасдан фаолият олиб бориш долзарб масалалардан хисобланади. Айникса, чарвочилик махсулотларини ишлаб чикишда куп мехнат ва ресурс талаб этиши ва моддий ресурслар етишмаслиги сабабли тадбиркор уз фаолиятини юритишда инновацион технологиялардан фойдаланишга тугри келмокда. Озик-овкат таъминоти мамлакатдаги ижтимоий баркарорлик ва давлат хавфсизлиги билан бевосита богликлиги бу масалага катта эътибор беришни такозо килади. Хусусан, чорвачилик махсулотлари озик-овкат махсулотлари таркибида асосий урин тутиши тармокни ривожлантиришнинг иктисодий ва ижтимоий конуниятларини аниклаш, улардан самарали фойдаланиш йулларини ишлаб чикишни такозо килади.

Узбекистон Республикаси Президентнинг 2019 йил 18 мартдаги карорида чорвачилик тармогини жадал ривожлантириш, халкимизни арзон ва сифатли гушт хамда бошка озик-овкат махсулотлари билан таъминлаш, фукароларнинг бандлигини ошириш ва даромадларини купайтиришда чорванинг озука базасини купайтириш, наслчиликни яхшилаш, сунъий уруглантиришни ривожлантириш ва наслчилик хужаликларининг моддий-техника базасини мустахкамлашга каратилган.Фукороларимизни чорвачиликни ривожлантириш борасидаги тадбиркорлик ташаббуслари билан мамлакатда 13857,6 минг дона карамол, 2726, тонна гушт етиштиришга эришилди. Бу курсаткич етарлича булишига

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

карамасдан уни махсулдорлигини оширишни, хар томонлама куллаб-кувватлаш, тармокда илмий ёндашувлар ва илгор замонавий технологияларни кенг жорий этиш, импорт урнини босувчи ва экспортбоп чорва махсулотларини ишлаб чикариш ва кайта ишлашни янада рагбатлантириш, пировардида ахоли фаровонлигини юксалтириш ва даромадларини купайтиришга эътибор бериш зарур. Шу максадда туман хокимликлари захирасидаги лалми ва яйлов ер участкаларини чорвачилик фермер хужаликлари ва бошка кишлок хужалиги корхоналарига ажратиладиган лалми ва яйлов ер участкаларида томчилатиб ва ёмгирлатиб сугориш технологиясини жорий килиш учун озукабоп экинлар етиштирувчиларни давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг тартиби йулга куйиш зарур буллади. Узбекистонда чорва махсулотлари билан таъмиланиш даражаси урнатилган халкаро меъёрларга монан деб булмайди. Хукумат тамонидан чорва махсулотларини купайтириш, зотдорлигини ошириш, инновацияларни куллаш буйича тинимсиз ислохатлар олиб борига тугри келади. Амалий тахлиллар шуни курсатадики аввало чорва моллари наслдорлиги ва махсулдорлиги нисбатан паслиги, чорвани бокишда инновацион технологияларни киритиш сустлиги, чорва озука базасини яратишга ахамият берилмаслиги, омухта ем таёрлашда концентрат озикаларнинг етишмаслиги каби омиллар гушт-сут махсулотларини етиштириш харажатларининг ортишига ва нархларнинг стихияли усишига олиб келмокда. Бу уз навбатида, озик-овкат хавфсизлигини таъминлашга, инфляцион жараёнларни тезлатишга, миллий иктисодиётнинг бебаркарор ривожланишига олиб келиши мумкин. Бизнинг фикримизча, миллий иктисодиётни баркарорлигини таъминлаш учун аввало ахолини озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, кишлок хужалиги сохасини модернизация ва диверсификация килиш, фермер, дехкон ва томорка ер эгалари, кластер хамда кооперацияларни молиявий куллаб кувватлашга янада эътиборли булишни талаб этади.

Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасида чорвачилик сохаси ва унинг тармокларини ривожлантириш буйича 2022-2026 йилларга мулжалланган дастурни тасдиклаш тугрисида"ги карори кабул килиниб, "Йул харитаси" ишлаб чикилди. Дастурда ахолини чорвачилик махсулотлари билан баркарор таъминлаш хамда чорвачилик ва унинг тармокларида ишлаб чикариш имкониятларини кенгайтириш, сифат назоратини кучайтириш, экспортга йуналтирилган ракобатбардош махсулотлар ишлаб чикариш хажмини ошириш, кушилган киймат занжирига эга махсулотлар ишлаб чикаришни назарда тутувчи кулай тадбиркорлик мухитини ривожлантириш учун молиявий куллаб-кувватлаш учун чорвачилик ва унинг тармокларини ривожлантириш максадлари учун 2022 йилда Жахон банкининг 300 миллион А^Ш доллари микдоридаги кредит маблагларини жалб этиш этилганлиги учун чорва махсулдорлиги ортишига олиб келди. Истикболда белгиланга чорвачилик сохасини ривожлантиришда мулчиликга асосланган 18 032та чорвачилик хужаликлари, шундан 7 614 таси корамолчиликга ихтисослашган, 3 263 таси куй ва эчкичиликга, 142 та йилкичилик, 52 та туячилик, 1 163та паррандачилик, 4 829та баликчилик, 715 та асаларичилик ва 254 таси куёнчилик йуналишида уз фаолиятини олиб бормокда. Ахоли энг куп истеъмол киладиган гушт махсулотларининг асосий кисмини берадиган корамолчилик йуналишида 500 - 1000 бошгача чорва моли булган хужаликлар сони 256 та, 1000 бош ва ундан юкори чорва моли булган хужаликлар сони 136 тани ташкил этмокда.

Маълумки, мамлакат ахолисини жон бошига гушт махсулотлари ишлаб чикариш тиббий меъёр буйича бир кишига бир йилда 46,1 кг тугри келиши белгиланган булиб

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

хакикатда хакикатда 47,5 килограмм ёки ортикча 1,4 кг гушт ортикча ишлаб чикилганлини ижобий холат деб хисоблаш мумкин. Сут ва сут махсулотларини ишлаб чикариш тиббий меъёр буйича хар бир фукорага 310,4 килограмм тугри килиш керак булса, аслида 336 кг ёки 3,04 кг ортикча етиштирилган. Бу меъёрдан ортикча етиштирилган сутни кайта Шунингдек, ахоли томорка хужаликларида етиштирилаётган ва бокилаётган молларнинг асосий кисмини ташкил этади. Шунинг учун Хукумат тамонидан ахоли хонадонларида бокилаётган молларни купайтириш ва махсулдорлигини ошириш учун асосий эътиборни каратмокда. Масалан: 2021 йилда ахоли хонадонлари ва фермер хужаликларида бокилаётган 2,4 миллион бош сигир ва таналар сунъий уруглантирилди. Натижада зоти яхшиланган корамоллар бош сони 54,0 фоизга етди. Бу эса жайдари сигирларнинг махсулдор сигирларга айланганлигини куриш мумкин. Маълумки, жайдари сигирлар бир кунда урта хисобда 3,5-4,5 литер сут берадиган булса, хорижий давлатларда 10-20 летиргача сут беради. Шунинг учун гуштдор ва сутдор корамолларни олиб келиш уни уруглантириш ишларини олиб бориш учун корамол зотлари хам мухим роль уйнайди. Масалан: чет давлатлардан гушт йуналишидаги тез семирадиган корамолларнинг Абердин-ангус, Шароле, Герефорд ва Лимузин зотли моллар олиб келинмокда. Сутчиликга ихтисослашган молларни хориждаги Джерсей, Швиц ва Монбильярд каби янги зотлари олиб келинди. Ундани 100 минг бош моллар ^оракалпогистон Республикаси, Жиззах, Навоий, Сирдарё, Тошкент, Хоразм вилоятларида бокилмокда. Республикада йирик шохли корамолларга сигирлар, бука, карамол, гунажинлар киритилса, майда шохли молларга куй, эчки, кийик, алкар, така, улок ва бошкаларни тиритиш мумкин. Майда шохли молларнинг зотини яхшилаш ва махсулдорлигини ошириш максадида мамлкат худудларига куйларнинг Меринос, Романов, Эдилбой, Дорпер зотлари олиб кирилмокда. Эчкиларнинг эса Ангор ва Занен зотлилари чет давлатлардан олиб келиниши зотдор гушт, сут ва жун махсулотларини ортишига ижобий таъсир курсатади.

Республикада чорва молларининг махсулдорлигини ошириш учун аввало унинг наслини яхшилаш буйича ислохатлар олиб борилди. Натижасида жорий йилда 497 та хужаликлар наслчилик тоифасига утказилди. Х,озирги кунда жами булиб 1640 та наслчилик хужаликлари фаолият олиб бормокда. Чорвачилик тармокларини ривожлантириш буйича 2021 -2026 йилларга мулжаллангани дастурларни амалга ошириш оркали махсулот ишлаб чикаришнинг баркарор усишини таъминлашга эришиш кузда тутилган. Республика буйича 2026 йилгача чорвачилик сохасини ривожлантиришда белгилаб куйилган натижаларга эришиш учун унинг тармокларида ишлаб чикариш имкониятларини ошириш, сут етиштириш хажмини 11,5 миллион тоннадан 22 миллион тоннага, ахоли жон бошига эса 336 килограммдан 560 килограммга ошириш; корамол гуштини етиштириш (тирик вазнда) 1 980 минг тоннадан 2 864 минг тоннага, куй ва эчки гушти — 400 минг тоннадан 650 минг тоннага, ахоли жон бошига эса 47,5 килограммдан 69,4 кгга етказиш; чорва молларини саклаш, парвариш килиш, бокиш жараёнлари билан боглик ишларни автоматлаштириш хамда бино-иншоотларни замонавий ускуналар билан жихозлаш кулами оширилади. Олинаётган даромаднинг 2022 йилда дехкончилик сохаси 55,3 фоизни, чорвачилик 36,2, бошка тармоклар 8,3 фоизини ташкил этишини куриш мумкин.

Кейинги йилларда республикада чорвачилик сохасида амалга оширилган чора-тадбирлар хусусан сигирларни сунъий уруглантириш ва четдан наслли моллар келтириш ва янгидан наслчилик йуналишидаги хужаликлар ташкил этилганлиги уларда етиштирилган

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

наслли подаларнинг шахсий, ёрдамчи ва фермер хужаликларигача етказиб берилганлиги натижасида сут ва гушт ишлаб чикариш хажмлари йилдан йилга купайиши натижасида 2022 йилда 167711,0 млрд. сум даромад олинган.

Демак, ахолини озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш учун чорва махсулотларидан гушт ва сут махсулотлари купайтириш, сифатини яхшилаш, кайта ишлаш ва ассартиментини купайтириш, молларнинг зотдорлигини инновацион технологиялар буйича ошириш оркали жайдари молларни модернизациялаш ишларини олиб бориш чора-тадбирларини кучайтиришни талаб этилади.

REFERENCES

1. Toshboyev A. J. Ko'p tarmoqli fermer xo'jliklarini tashkil etish va boshqarish. O'quv qo'llanma. -T.: „Iqtisod - moliya" 2021. -544 b.

2. Umurzakov U. P., Toshboyev A. J., Rashidov J., Toshboyev A. A. Qishloq xo'jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. O'quv qo'llanma. -T.: "Iqtisod-Moliya", 2008, -286 b.

3. Toshboyev A. J., Abduvosiqov A. A., B.Mo'minov; Agrobiznesni tashkil etish va boshqarish. Darslik. O'zR Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. -T.: "Iqtisod-Moliya", 2021, - 480 b.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.