Научная статья на тему 'Жаҳонда чорвачиликнинг ривожланиши ва жойлашуви хусусиятлари'

Жаҳонда чорвачиликнинг ривожланиши ва жойлашуви хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
1408
188
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
чорвачилик / қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерлар / зироатчилик / интенсив ва экстенсив хўжалик юритиш / сут чорвачилиги / ихтисослашув. / livestock / farm lands / carrying on intensive and extensive livestock / dairy livestock breeding / specialization.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Халмирзаев Аҳмаджан Ахунович, Ниёзов Музаффар Абдусаттарович

Мақолада жаҳонда чорвачиликнинг ривожланиши, унинг қишлоқ хўжалигидаги роли ва ўрни, жойлашуви ва тармоқ таркибининг ўзига хос хусусиятлари ва ривожланиш истиқболлари таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PECULIARITIES OF DEVELOPMENT AND PLACEMENT OF LIVESTOCK BREEDING AROUND THE WORLD

The article analyses the matters of developing livestock breeding around the world, its place and role in agriculture, peculiarities of territorial and branch structure and the prospects of its development.

Текст научной работы на тему «Жаҳонда чорвачиликнинг ривожланиши ва жойлашуви хусусиятлари»

Халмирзаев А.А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети кафедра мудири, география фанлари номзоди, доцент; Ниёзов М.А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети укитувчиси

ЖАХ.ОНДА ЧОРВАЧИЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА ЖОЙЛАШУВИ ХУСУСИЯТЛАРИ

Чорвачилик жацон цишлоц цужалигининг муцим тармоцларидан бири цисобланади. Дунёда чорвачилик тармоцлари худди донли экинлар каби цамма жойда тарцалган. Цишлоц цужалигида фойдала-ниладиган ерлар таркибидаги утлоцлар ва яйлов-лар цайдаладиган ерларга нисбатан уч баробар купроц майдонни эгаллайди. Шунинг учун чорвачи-

V V ^

лик мацсулотларининг асосии цисмини муътадил минтацаларда жойлашган мамлакатлар етишти-ради.

Ривожланган мамлакатларда чорвачилик интенсив, ривожланаётган мамлакатларда эса асосан экстенсив тавсифга эга. Хозирда дунё буйича корамоллар сони 4 миллиард бош-дан ортиб кетди1. Ривожланаётган мамлакатларнинг аксариятида чорвачилик иккинчи даражали тармок х,исобланади. Ривожланган мамлакатларда эса чорвачилик зироатчилик-дан устун булиб, хужалик юритишнинг интенсив тури х,исобланади.

Ривожланган мамлакатларда-

ги индустрлаштириш жараёнлари, озука базасини тубдан яхшилаш тад-

1 http://www.examens.ru/otvet/2/11/167.html

бирлари ва наслчилик сох,асидаги муваффакиятлар чорвачилик сох,аси мах,сулдорлигини кескин ошириш имкониятларини яратди. Бунинг на-тижасида ривожланган мамлакатларда чорвачилик мах,сулотлари ах,оли эх,тиёжларидан ортикча да-ражада ишлаб чикарилмокда. Шуни эътиборга олиб, хукумат чорвачилик мах,сулотларини ишлаб чикиш х,ажмларини кискартириш ва барка-рор ушлаб туриш сиёсатига катта эътибор бермокда.

Чорвачилик тармокларининг ри-вожланиши ва ихтисослашувчи да-ражаси озука базасининг х,ажми

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

ва тавсифига узвий боFлик булади. Корамолчилик, айникса, унинг сут йуналишига ихтисослашган тармоFи озука базасига жуда юкори талаб-ларни куяди. Жахонда йирик шохли корамол жойлашувининг бир текис-лиги кузатилади. Африка мамлакат-лари бундан мустасно, чунки у ерда касаллик таркатувчи це-це пашшаси-нинг куплиги тармокнинг жадал ри-вожланиши учун жиддий тускинлик килади.

Сут чорвачилиги ер шарининг урмон ва урмон дашт зоналари-ни уз ичига олувчи муътадил иклим минтакасида, табиий утлокларга бой худудларда ривожланган. У ерларда хаво харорати амплитудасининг ун-чалик катта эмаслиги, йил давомида ёFинларнинг бир текис таксимланиши туйимли ва фойдали озуканинг мул булишига олиб келади. Чорвачилик Шимолий Американинг саноати ривожланган мамлакатларида (айникса, АК,Ш ва унинг Буюк куллар буйидаги штатларида), Шимолий Европа мамлакатларида, Янги Зеландияда ва утиш иктисодиётининг айрим мамла-катлари - Болтикбуйи мамлакатларида, Белорус Республикаси ва Россия Федерациясининг шимоли^арбий ва Европа кисмининг марказий худудла-рида ривожланган.

Айрим мамлакатларда (Австралия, Янги Зеландия ва бошкаларда) иклим шароити корамолларнинг йил давомида яйловларда бокилишига им-кон беради. Бошка мамлакатларда эса (Финляндия, Нидерландия, Дания, Белорус Республикаси ва Россия Фе-дерациясида) корамоллар йилнинг

иссик мавсумларида яйловларда, киш вактларида OFилхоналарда бокилади.

Саноати ривожланган мамлакатларда сут чорвачилиги интенсив тех-нологиялар (табиий яйловларнинг мелиоратив холатини яхшилаш, минерал уFитлар билан бойитиш ва кукаламзорлаштириш ишларини

фаоллаштириш, юкори махсулдор наслларни яратиш, сермехнат иш-ларни механизациялаш ва бошкалар) асосида ривожлантирилади. Амал-га оширилган ишлар натижасида сут чорвачилигининг юкори самарадор-лиги (соFин микдори ва сутнинг ёFлилик даражаси)га эришилган. АКШ, Дания, Нидерландия ва Швецияда бир корамолдан олинадиган сут 6 минг кг, Японияда эса 5 минг кг ни ташкил эта-ди. Россияда ушбу курсаткич 2,8 минг кг ни, Аргентинда - 2,6 минг кг, Хи-тойда - 1,6 минг, Монголияда - 0,35 минг кг ни ташкил этади1. Ривожлана-ётган мамлакатларда сут чорвачилиги етарли даражада ривожланмаган ва асосан шахар атрофи худудларида жойлашган.

Саноати ривожланган мамлакатларда чорвачилик махсулотлари ишлаб чикариш курсаткичлари жуда юкори. Осиё, Африка ва Лотин Америкаси-нинг ривожланаётган мамлакатларида эса чорвачилик тармоклари са-марадорлиги даражаси анча паст. Дунёда улар хиссасига мол гушти ва сут махсулотлари ишлаб чикариш хажмларининг мос равишда 25 ва 14 фоизи туFри келади2.

1 http://geographyofrussia.com/otrasli-zhivotno-vodstva/

2 http://www.grandars.ru/shkola/geografiya/zhi-votnovodstvo.html

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

Жахонда йилига 500 миллион тонна микдорида корамол сути иш-лаб чикарилади. Ахоли жон боши-га хисоблаганда, 100 кгдан камрок микдорга тyFри келади. Сут ишлаб чикаришда АКШ, Хиндистон, Россия, Германия, Франция каби мамлакат-лар алохида ажралиб туради. Ушбу курсаткичлар буйича Янги Зеландия (хар бир сигирдан йилига 2400 кг сут), Ирландия (1500 кг), Нидерландия (900 кг), Белорус Республикаси (700 кг), Дания (500 кг), Франция (490 кг) ва Германия (450 кг) каби мамлакатлар етак-чилик килади1. Бу мамлакатлар жуда катта хажмларда сут махсулотлари (сарёF, пишлок ва бошка махсулот-лар) ишлаб чикарадилар.

Келажакнинг энг мухим жихатлари-дан бири - Ер шари ахолиси сонининг тез ва нотекис усиши хисобланади. Ушбу курсаткич 2010 йилдаги 7 миллиард кишидан 2050 йилга бориб 9 миллиард кишига купайиши тахмин килинган. Ушбу микдордаги инсон-ларни мувозанатлаштирилган меъёр-ларда оксилга бой овкатланишини таъминлаш учун барча турдаги гушт махсулотлари хажмини 2011 йилдаги 294 миллион тоннадан 2050 йилда 465 миллион тоннага, сут махсулотларини 580 миллион тоннадан 1043 миллион тоннага ошириш ва таркибини янада такомиллаштириш лозим булади2.

1-жадвалдаги маълумотлардан ку-риниб турибдики, кейинги йиллар-да гушт махсулотлари ишлаб чика-

1 http://geographyofmssia.com/otrasN-zhivotno-vodstva/

2 http://www.myaso-portal.ru/analitika/perspek-tivy-razvitiya-zЫvotnovodstva-i-ptitsevoastva-do-2020-goda/

риш таркибида парранда гушти салмоFининг устувор суратларда ортиб бориши холати кузатилмокда. Келажакда хам худди шундай тенденция сакланиб колади. Бунга асо-сий сабаб, 1 тонна мол гушти ишлаб чикариш учун сарфланадиган энергия, худди шунча микдордаги парранда гушти ишлаб чикаришга кета-диган энергия сарфига нисбатан 2,3 баробар, тухум ишлаб чикариш ха-ражатларидан 2,1 баробар куплиги хисобланади.

Чорвачилик махсулотлари ва чор-ва хайвонларини экспорт килишда куйидаги мамлакатлар етакчилик килмокда. Корамол ва бузок гушти экспорт килишда Австралия, Германия, Финляндия, Янги Зеландия, Ирландия, Нидерландия, АКШ ва Венгрия, чучка гушти экспортида Нидерландия, Бельгия, Дания, Канада, Венгрия, куй гушти экспортида Янги Зеландия, Австралия, Буюк Британия, парранда гушти экспортида Франция, АКШ, Нидерландия, Бразилия, юнг экспортида Австралия, Янги Зеландия, Аргентина, Уругвай, ЖАР, тирик корамол экспортида Бразилия, Аргентина, Мексика, чучкалар экспортида Эфиопия, Хитой, Нидерландия, Канада, куй ва эчкилар экспортида Австралия, Туркия, Сомали ва Эфиопия каби мамлакатлар етакчилик киладилар.

Чорвачиликнинг иккинчи ихти-сослашган йуналиши гушт чорвачи-лиги хисобланади. Гушт учун бо-киладиган корамоллар дашт туридаги яйловларда бокилади. Ушбу муътадил минтакаларда гушт учун корамолларнинг катта кисми

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

1-жадвал. Жадон мамлакатларида гушт махсулотлари ишлаб чикариш таркиби1

Гушт махсулотлари 1990 2011

Хажми, миллион тонна СалмоFи, % Хажми, миллион тонна СалмоFи, %

Мол гушти 51,2 29,2 65 22,4

Чучка гушти 69,5 39,7 110 37,1

Парранда гушти 39,9 22,8 100,2 34,2

Куй гушти 9,4 5,4 13,1 4,5

Бошкалар 5,2 2,9 5,7 1,8

Жами 175,2 100 294,0 100

бокилади. Хиндистонда корамол-ларнинг сони жуда куп, бунинг асо-сий сабаби сифатида диний нуктаи назардан корамолларни суйиш таъкикланганлиги хисобланади.

Шунингдек, Бразилия, Хитой, АКШ, Аргентина, Эфиопия, Судан, Мексика, Россия, Австралия ва бошка шу каби мамлакатларда гушт учун бокиладиган корамолларнинг сони анча куп. Жахонда ишлаб чикариладиган гушт махсулотларининг учдан бири йирик шохли корамолнинг хиссасига туFри келади. Жахон бозорида мол гушти етиштирадиган асосий мамлакатлар Австралия, Бразилия, Нидерландия, Канада, АКШ, Аргентина каби мамлакатлар хисобланади.

Куйчилик курук даштлар, чала чул ва чулли хамда тоFли худудлари бор мамлактларда жадал ривожланган. Австралия (130 миллион бош), Хитой (120 миллион бош), Янги Зеландия, Хиндистон, Туркия, КозоFистон, Россия, Монголия, Аргентина, Уругвай каби мамлакатларда куйларнинг сони

V » / f WW w

куп. Ушбу мамлакатлар куй гушти ва юнгни ишлаб чикариш буйича бошка мамлакатлардан олдинда туради. Куй гушти ва юнг ишлаб чикариш хамда

1 http://www.myaso-portal.ru/analitika/perspek-tivy-razvitiya-zhivotnovodstva-i-ptitsevodstva-do-2020-goda/

экспорт килишда Австралия, Янги Зеландия ва Аргентина етакчилик килади2.

Чучкачилик ахолиси зич булган ва мусулмон булмаган мамлакатларда ривожланган. Улар учун асосий озука сифатида озик-овкат саноати чикиндларидан кенг фойдаланила-ди. Шу билан бирга, чучкачилик йирик шохли корамолларни бокишга нисбатан анча кулай, кам вакт сарф-ланадиган ва тез самара берадиган тармоклардан бири хисобланади. Чучкачилик жахонда ишлаб чикариладиган гушт махсулотларининг 40 фоизи, тери махсулотлари ва чучка шетинасининг (тиш ва буёк чуткаси ишлаб чикарилади) катта кисмини бе-ради. Чучка боши сони буйича Хитой (дунёдаги чучка бошининг 40 фоизи), АКШ, Бразилия, Мексика, Германия, Польша, Россия, Украина, Япония етакчилик килади. Чучка гуштининг йирик эскпортерлари Нидерландия, Польша ва АКШ хисобланади.

Паррандачилик чорвачиликнинг тез ривожланиб бораётган, гушт (жахонда ишлаб чикарилаётган гуштнинг 20 фоизи), тухум, парранда момиFи ва паткалами ишлаб чикарадиган

2 http://geographyofrussia.com/otrasli-zhivotno-vodstva/

сохаларидан хисобланади. АКШ, Буюк Британия, Япония ва бошка ривож-ланган мамлакатларда саноат асосида бройлерлар ишлаб чикарадиган йи-рик корхоналар яратилган. Парранда бош сони буйича Хитой (3,1 миллиард бош) ва АКШ (1,6 миллиард бош) етак-чилик килади, ундан кейин Бразилия, Хиндистон, Россия ва Мексика каби мамлакатлар туради. Парранда гушти экспорт килиш буйича АКШ, Франция ва Бразилия етакчилик килади1.

Жахонда хар йили 220 миллион тонна гушт - чучка, мол, парранда, куй гуштлари ишлаб чикарилади. Ахоли жон бошига гушт махсулотларини ишлаб чикариш буйича ривожлан-ган ва ривожланаётган мамлакатлар уртасида жиддий фарклар мавжуд. Уларнинг биринчисида, ахоли жон бошига 80-100 кг (Янги Зеландияда 400 кг), иккинчисида эса 15-20 кг гушт тyFри келиши мумкин2.

Бугунги кунда миллий товар ва хизматлар ишлаб чикариш асосида умумжахон кишлок хужалиги товар ишлаб чикаришининг яхлит тизими шаклланган. Кишлок хужалигида товар махсулоти ишлаб чикаришининг киймати буйича Хитой, АКШ, Россия, Хиндистон ва Япония каби мамлакатлар алохида ажралиб туради. Ушбу бешта мамлакат умумжахон кишлок хужалиги махсулотининг 2/5 кисмини беради3.

Кишлок хужалиги махсулотлари билан савдо асосан ривожланган мамлакатлар ^арбий Европа, Ши-

1 http://geographyofrussia.com/otrasli-zhivotno-vodstva/

2 Уша жойда.

3 Уша жойда

молий Америка, Япония, Австралия, ЖАР, Исроил) мамлакатлари уртасида олиб борилади. Ривожланаётган мамлакатлар эса улар ишлаб чикарган махсулотларни импорт киладилар.

М.Б.Вольф ва Ю.Д.Дмитревскийлар-нинг фикрига кура, жахондаги чор-вачилик минтакаларининг турт тури интенсивик даражасига кура ажрати-лади4.

Биринчи турига ахоли ва чорва хайвонлари зичлиги юкори булган (100 гектар кишлок хужалиги ер-ларига 100-200 бош чорва), интенсив тармокларга ихтисослашган (сут корамолчилиги, чучкачилик ва паррандачилик) ва юкори махсул-дорликка эга булган худудлар кира-ди. Хорижий Европада чорвачилик тармокларининг ушбу тури Дания, Нидерландия, Буюк Британия, Швейцария ва бошка айрим мамлакатлар-ни, Шимолий Америкада АКШнинг шимоли^арбини уз ичига олади.

Иккинчи типига кишлок хужалиги, хусусан, чорвачиликнинг интенсивли-ги ва махсулдорлигининг уртача даражасига эга булган мамлакатлар кира-ди. Унга 100 гектар кишлок хужалиги ерларига 30-60 бош чорва моллари тyFри келади. Ушбу мамлакатларга Жанубий ва Шаркий Европа, АКШнинг жанубий ва марказий штатлари, Ло-тин Америкасининг айрим худудлари киради.

Учинчи типга ахоли ва чорва хайвонлари зичлиги паст булган (100

4 http://lux.e-reading-lib.org/chapter.php/127765/ 123/Maksakovskiii_-_Geograficheskaya_kartina_

mira_Posobie_dlya_vuzov_Kn._I__Obshchaya_

harakteristika_mira._Global'nye_p--chestva. |-^1Т||#П_62

гектар кишлок хужалиги ерларига 5-10 бош чорва), интенсивлиги паст, кенг табиий яйловларда бокиладиган ва махсулдорлиги паст чорвачилик тармоклари ва йуналишлари кира-ди. Бундай худудларга Австралиянинг катта кисми, Аргентинадаги Патагония, Ангола, Fарбий ва Шимолий Аф-риканинг айрим мамлакатлари (Мавритания Чад, Жазоир) киради. Ушбу мамлакатларда чорвачилик зироатчи-ликка нисабатан устун даражада ри-вожланганлиги ва асосий тармоклиги куринади.

Нихоят, туртинчи типга ахоли, ху-сусан, кишлок ахолиси ва чорва хайвонлари зичлиги юкори булган (100 гектар кишлок хужалиги ерларига 60-200 бош чорва), аммо паст махсулдорликка ва чорвачиликнинг кам интенсивли ва махсулдорликка эга булган тармоклари ривожланган худудлар киради. Ушбу худудларда чорвачилик зироатчиликка буйсу-нувчи ва унга боFлик тармок булиб, кам товар махсулотларини ишлаб чикаради. Бундай мамлакатлар-га Хиндистон, Шри-Ланка, Жануби-шаркий Осиё мамлакатлари киради. Ривожланаётган мамлакатлардаги кам махсулдор чорва тармоклари истеъ-мол бозорлари ва товар махсулотлари ишлаб чикарувчи зироатчилик тармоклари жойлашган худудлардан узоклиги кузатилади.

Узбекистонда сунгги йилларда чор-вачиликни ривожлантириш, айникса, наслдор корамолчиликни яхшилаш ва сифатли махсулот етиштиришни купайтиришга каратилган дастурлар амалга оширилиши натижасида муай-

ян ижобий натижаларга эришилди. Охирги турт йилда корамоллар сони урта хисобда 122,5 фоизга усди. Шун-дан 9 миллион 817 минг бош корамол дехкон хужаликларида, 525,6 минг бош корамол фермер хужаликларида, 104,2 минг бош корамол эса кишлок хужалиги корхоналарида бокилмокда. Хозирги вактда мамлакатимизда 442 та наслдор корамолчилик хужалиги иш олиб бораётган булиб, уларда наслдор корамоллар парваришланмокда. Ушбу хужаликларда хар бир сигирдан соFиб олинаётган сут йилига 3340 ки-лограммни ташкил этаяпти. 2012 йилда мазкур хужаликлар томонидан 7786 бош наслдор корамол устирилиб, фермер ва дехкон хужаликларига со-тилди. ИлFор хамда ута замонавий технологиялар асосида йирик чорва-чилик мажмуалари ташкил этилди1.

Хулоса килиб айтганда, бугунги кунда чорвачилик махсулотлари ишлаб чикариш хажмларини устиришга жахон ер ресурсларининг чекланган-лиги, экологик вазиятнинг ёмонлашиб бориши, кишлок хужалиги ерларидан самарасиз фойдаланиш, иклимнинг узгариб бориши каби тармокнинг ри-вожланишини чекловчи ва салбий омиллар уз таъсирини курсатмокда. Кишлок хужалиги ишлаб чикаришини юритишдаги камчиликлар атроф-мухитнинг ифлосланиши ва табиий мажмуаларнинг жиддий равишда узгаришига сабаб булади.

Шуни эътиборга олиб, келгусида чорвачилик махсулотларини ишлаб чикаришда бу борадаги ресурсларни

1 http://www.senat.uz/uz/news/2013/08-11-1c. html

жиддий pежaлaштиpиш зapyp бyлaди. Яъни, хapaжaтлapи кaм, caмapaдоpли-ги юкоpи вa инновaцион тapмоклapни ycтyвоp cypaтлapдa pивожлaнтиpишгa эътибоpни кyчaйтиpиш кеpaк бyлaди.

Иcтикболдa чоpвaчилик тapмоклa-pини жaдaл pивожлaнтиpиш тapмок caмapaдоpлигини ошиpишгa узвий боFлик бyлaди. Бу боpaдa чоpвa хай-вонлapигa кУйилaдигaн тaлaб хам Узгapaди. Улap куйидаги хycycиятлap-ни узида мyжaccaмлaштиpиши шapт булади: pивожлaнгaн иммун тизимига

ва зaмонaвий ишлаб чикapиш техно-логиялapигa яхши моcлaшгaн булиши; юкоpи тaкpоp ишлаб чикapиш œ-фaтлapигa ва узок муддат caмapaли фойдаланиш йyллapигa; озука модда-лapнинг туйимлилиги ва озука энеp-гияcининг caмapaли имкониятлapигa боFлик 6УЛИШИ зapyp.

Ушбу мaкcaдлapгa эpишиш учун ге-нетиклap cелекционеpлapнинг caъй-хapaкaтлapини йyнaлтиpиш ва албат-та, давлатнинг бу боpaдaги pолини ошиpиш зapyp булади.

Aдабиётлар:

1. Кapимов И.А. 2014 йил юкоpи у^ш cypъaтлapи билан pивожлa-ниш, бapчa мавжуд имкониятлapни caфapбap этиш, узини оклаган иcлохотлap cтpaтегияcини изчил давом эттиpиш йили булади. || Узбеки^он Pеcпyбликacи Пpезиденти Иcлом Кapимовнинг мамлака-тимизни 2013 йилда ижтимоий-иктиcодий pивожлaнтиpиш якyнлapи ва 2014 йилга мулжалланган иктиcодий дacтypнинг энг мухим ycтyвоp йyнaлишлapигa бaFишлaнгaн Baзиpлap Махкама^нинг мажли^даги мaъpyзacи. || «Biznes-экcпеpт» жypнaли, 2014, 1^он.

2. http:||geographyofrussia.com|otrasli-zhivotnovodstva|

3. http:||lux.e-reading-lib.org|chapter.php|127765|123| Maksakovskiii_-_Geograficheskaya_kartina_mira_Posobie_dlya_vuzov_ Kn._I__Obshchaya_harakteristika_mira._Global'nye_p--chestva.html#n_62

4. http:||www.grandars.ru|shkola|geografiya|zhivotnovodstvo.html

5. http:IIwww.limon-auto.ruIgeoI104-zhivotnovodstvo.html

6. http:||www.myaso-portal.ru|analitika|perspektivy-razvitiya-zhivotnovodstva-i-ptitsevodstva-do-2020-goda|

7. http:||www.senat.uz|uz|news|2013|08-11-1c.html

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.