CC BY
0YANGI O'ZBEKISTONDA TA'LIM XIZMATLARI BOZORI TARAQQIYOTINING NAZARIY ASOSLARI
Janabayeva Gulbaxor Ashirovna
Mustaqil tadqiqotchi Iminoxunov Abdukoxor Abdivaitovich Oriental universiteti Iqtisodiyot va turizm kafedrasi dotsenti v.b., PhD
Annotatsiya. Ushbu maqolada bugungi kunda mamlakatimizda ta'lim xizmatlari bozorining o'ziga xos xususiyalari, undagi raqobat muhiti, nodavlat ta'lim muassasalarida xizmatlarning o'ziga xos jihatlari muallif tomonidan ochib yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: ta'lim, xizmatlar, munosabatlar, ta'lim xizmatlari.
Abstract. In this article, the specific features of the market of educational services in our country today, the competitive environment in it, the specific aspects of services in non-state educational institutions have been revealed by the author.
Key words: education, services, relations, educational services.
Ta'lim doirasida biznes va marketingning mohiyatini tushunish uchun uning sub'ekti va ob'yektlarini chuqur tahlil qilmoq kerak. Ko'p tarqalgan fikrlardan biri shuki, marketingni firmaning ichki boshqaruvi sistemasi deb tushunishadi. Agar buni shunday deb bilsak, ta'lim xizmatlari marketingining sub'ekti faqatgina ta'lim beruvchi muassasa bo'lib qoladi. Ushbu mulohaza bo'yicha davlat ham ta'lim xizmatlarining iste'molchilari ham go'yoki aloqasi yo'qdek bo'lib ko'rinadi. Shunga qaramasdan marketing sub'ekti bo'lib hamma bozor sub'ektlari maydonga chiqadi.
Marketing munosabatlarining qatnashchisi bo'lib, nafaqat ta'lim muassasasi hamda iste'molchilari (alohida shaxslar, korxonalar, tashkilotlar), vositachilar (mehnat birjasi, bandlik xizmati, registratsiya organlari, ta'lim muassasalarining litsenziyalashtiradigan va akkreditatsiyadan o'tkazadigan tashkilotlar) shuningdek, jamoatchilik institutlari va strukturalari va boshqalar maydonga chiqadi. Ta'lim xizmatlari marketingining sub'ektlari orasida o'quvchilar, talabalar va tinglovchilarning shaxsi juda muhim rol o'ynaydi. Lekin qiziqarli tomoni shundaki, markaziy sub'ekt-shaxs-ta'lim xizmatlari marketingida boshqa marketing sub'ektlariga qaraganda eng himoya qilinmagan, kam axborotlarga ega bo'lgan sub'ekt hisoblanadi. Shu sababli ta'lim olayotgan shaxs axborot oqimlari va kommunikatsiyalar, boshqa marketing harakatlarining e'tibori markazida bo'lishi va shu doiradagi bitimlar qatnashchilarining hurmatlilaridan biri bo'lishi zarur.
Ta'lim xizmati iste'molchi-korxonalari quyidagi funksiyalarni amalga oshirishi
zarur:
1) ta'lim muassasalari va strukturalarini, vositachilarni, alohida shaxslarga talaba qilinayotgan mutaxassisliklar bo'yicha axborotlar berib turish;
2) ta'lim xizmatlarining sifatiga va kelgusidagi o'zining xodimlarining bilimlariga, malakalariga maxsus talabalarni o'rnatish va ta'lim xizmatlari sifatini baholashda ishtirok etish;
3) bitiruvchilarning kelgusi mehnat faoliyati joyini aniqlash va samarali faoliyat yuritishlari uchun sharoitlar yaratish;
4) ko'rsatilayotgan xizmatlar uchun sarf bo'layotgan harajatlarni to'liq yoki qisman to'lashni o'z zimmasiga olish va boshqalar.
Ta'lim muassasasi taklifni shakllantirishda, ta'lim xizmatini sotish sub'ekti sifatida maydonga chiqadi.
Respublikamizda 2020 yil 23 sentyabr "Ta'lim to'g'risida"gi Qonunning yangi tahiriri qabul qilindi. Mazkur qonun bo'yicha ta'lim O'zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb hisoblanadi.
Mazkur qonunga binoan O'zbekiston Respublikasida ta'lim quyidagi turlarda amalga oshiriladi:
• maktabgacha ta'lim va tarbiya;
• umumiy o'rta va o'rta maxsus ta'lim;
• professional ta'lim;
• oliy ta'lim;
• oliy ta'limdan keyingi ta'lim;
• kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
• maktabdan tashqari ta'lim.
Biz bu yerda asosan oliy ta'lim haqida ma'lumotlarni keltiramiz. Oliy ta'lim yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni ta'minlaydi.
Oliy ma'lumotli mutaxassislar tayyorlash oliy o'quv yurtlarida (universitetlar, akademiyalar, institutlar va oliy maktabning boshqa ta'lim muassasalarida) o'rta maxsus kasb-hunar ta'limi asosida amalga oshiriladi.
Marketing nuqtai nazaridan ta'lim muassasasining funksiyasiga quyidagilar
kiradi:
1) o'quvchiga ta'lim xizmatlarini ko'rsatish, kerakli va talab qilingan bilimlarni, ko'nikmalarni berish (mazmuni va hajmi, shuningdek assortimenti va sifati bo'yicha);
2) bo'lg'usi mutaxassisning shaxs sifatida kamol topishiga ta'sir ko'rsatish;
3) potensial o'quvchilarga va ish beruvchilarga axborot-vositachilik xizmatlarini ko'rsatish, ish beruvchilar bilan bitiruvchining kelgusida ishlash sharoitlari, hajmi, to'lanadigan ish haqi va boshqa masalalarni kelishish va hokazolar.
Ta'lim xizmati muassasasi ta'lim xizmatlarini shakllantiruvchi va bozorga taklif etuvchi sub'ekt sifatida ta'lim sohasida marketingning o'rnatilishida muhim rol o'ynaydi.
Ta'lim xizmatlari bozorida vositachi strukturalar ta'lim xizmatlari bozorida xizmatlarni samarali siljitishga yordam beradi va quyidagi funksiyalarni bajaradi:
a) ta'lim xizmatlari bozori kon'yunkturasi haqidagi axborotlarni to'plash, qayta ishlash, sotish vazifalarini bajaradi, boshqa sub'ektlarga maslahatlar beradi;
b) ta'lim muassasalarini akkreditatsiyalash jarayonlarida ishtirok etadi, reklama faoliyatini amalga oshiradi, huquqiy jihatdan qo'llab-quvvatlaydi;
c) sotish kanallarini shakllantiradi, ta'lim xizmatlaгi bo'yicha bitimlar tuzish ishlarini amalga oshiradi;
d) ta'lim xizmatlarini amalga oshiгuvchi va iste'molchilarini moliyalashtiгish, kreditlar berish va moddiy-texnika bazasini yuksaltirish kabi masalalarda ishtirok etadi va boshqalar.
Davlat va boshqarnv oгganlaгining гoli ta'lim xizmatlari marketingida juda muhim hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti shaгoitida davlat marketing sub'ektlaгini monopolizimdan, g'irrom biznesdan va reklamadan huquqiy jihatdan himoya qiladi va katta hajmda bozor tadqiqotlarini o'tkazishga homiylik qiladi. Butun dunyoda davlat ta'limni moliyalashtiradi, sub'ektlarga uzoq muddatli investitsiyalar berilishini kafolatlaydi, zarur mutaxassisliklarni rivojlantirish uchun imtiyozlar beradi va boshqalar.
"Ta'lim xizmatlari" va "ta'lim sohasidagi xizmatlar" tushunchalarini farqlash zarur. Ikkinchisi ta'lim jarayonlarini ta'minlovchi, ularning mazmunli qismi bo'lmagan xizmatlar to'plamidir (masalan, kommunal xizmatlar, konsalting va boshqalar).
Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda ta'lim xizmati ko'pincha jamoat mulki sifatida tavsiflanadi. Ta'lim xizmatlari bozori sub'ektlariga quyidagilar kiradi:
- tabaqalashtirilgan taklif bilan bozorga kiruvchi ishlab chiqaruvchilar (ta'lim tashkilotlari va yakka tartibdagi tadbirkorlar);
- iste'molchilar (talabalar - to'g'ridan-to'g'ri iste'molchilar), bozorga kiruvchi xaridorlarga o'z xohish-istaklarini bildiradilar. Xohish - bu shaxsning madaniyat darajasi va individualligiga muvofiq o'ziga xos shaklni olgan ehtiyoj;
- bozorda talabni taqdim etuvchi xaridorlar (uy xo'jaliklari, tashkilotlar, davlat).
Ta'lim xizmatlarini ko'rsatish jarayoni bir vaqtning o'zida iste'mol qilish
jarayoni ham bo'lib, unda talabalar (bevosita iste'molchilar) alohida rol o'ynaydi. Ta'lim xizmatlarining samaradorligi ko'p jihatdan o'quvchilarning shaxsiy xususiyatga ega bo'lgan ularni taqdim etish jarayonida faol ishtirok etishiga bog'liq. Darhaqiqat, talabalar ta'lim xizmatlarini birgalikda ishlab chiqaruvchilardir. Ta'lim xizmatlari bozorining iqtisodiy maydonida, shuningdek, bozorlarning boshqa turlari kabi talab, taklif va narx shakllanadi. Ushbu ta'riflarni ta'lim sohasiga tatbiq etish uning xususiyatlarini hisobga olishni taqozo etadi.
Ta'lim tashkilotlari faoliyatini qo'llab-quvvatlash va sub'ektlarning farovonligini oshirish uchun bozor jarayonlariga davlat ta'siri bir qator chora-tadbirlar va tadbirlarni amalga oshirishni o'z ichiga oladi, ulardan eng muhimlari quyidagilardan iborat:
- innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirish strategiyasini hisobga olgan holda yo'nalishlar (mutaxassisliklar) bo'yicha kadrlar tayyorlash mazmuniga qo'yiladigan talablarni ishlab chiqish;
- shakllanayotgan innovatsion iqtisodiyotning uzoq muddatli ehtiyojlarini hisobga olgan holda yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashga davlat buyurtmasini shakllantirish;
- uzluksiz ta'lim tizimini yaratish. Uzluksiz ta'lim zamonaviy ta'lim tizimlarining tobora muhim elementiga aylanib bormoqda. O'z bilim va ko'nikmalaringiz darajasini oshirish yoki yangilarini o'zlashtirish sizga faoliyat sohasidagi o'zgarishlar bilan raqobatbardosh bo'lishga, shuningdek, o'zgaruvchan kasblarda harakatchanlikni oshirishga imkon beradi;
- ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning strategik dasturlarini shakllantirish asosi sifatida ta'lim xizmatlariga bo'lgan ehtiyojning o'zgarishi dinamikasining uzoq muddatli prognozlarini ishlab chiqish;
- axborot iqtisodiyotini rivojlantirish (ixtisoslashtirilgan nashrlarda nashrlar, bo'sh ish o'rinlari yarmarkalari, ko'rgazmalar, kadrlar tayyorlashning mintaqaviy ahamiyatga ega yo'nalishlari to'g'risida qulay jamoatchilik fikrini shakllantirish) manfaatlarida talabni rag'batlantirish va kasblarni targ'ib qilish uchun marketing vositalaridan keng foydalanish;
- ta'lim tashkilotlari faoliyati va resurslari to'g'risida to'liq ma'lumot beruvchi milliy ta'lim portallarini yaratish;
- mablag'lar manbalarini yanada moslashuvchan birlashtirish va ta'lim xizmatlariga talabni rag'batlantirish maqsadida moliyalashtirishning amaldagi tizimini takomillashtirish;
- ta'lim bozorining talab va taklif sub'ektlari o'rtasidagi samarali hamkorlikni ta'minlashda davlatning faolligini kengaytirish.
Umuman olganda, zamonaviy ta'lim xizmatlari bozorini tahlil qilish - uning mohiyati, tuzilishi, mehnat bozori bilan o'zaro munosabatlari, "muvaffaqiyatsizliklar"
- ta'limning bozor mexanizmiga davlat aralashuvi vositalari va darajasini yanada oqilona aniqlash, soha, bozor munosabatlarini o'zlashtirishning shakl va usullarini tanlash imkonini beradi, bu esa ta'lim sohasini modernizatsiyalash muammolarini yanada muvaffaqiyatli hal etishga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Гневашева, В. А. Образование как фактор производства в информационном обществе / В. А. Гневашева // Вестник высшей школы. - 2009.
- № 4.
2. Гребнев, Л. С. Образование: рынок «медвежьих» услуг / Л. С. Гребнев // Мир России. - 2005. - № 2.
3. Ильинский, И. Об экономической природе современного отечественного образования / И. Ильинский // Высшее образование в России. - 2004. - № 9.
4. Колесов, В. Рынок образовательных услуг и ценности образования (между ВТО и Болонским процессом) / В. Колесов // Высшее образование в России. - 2006. - № 2.
5. Максимова Е.В. (2005) Развитие конкурентоспособности студента в образовательном процессе университета: автореф.дис. ...канд.пед.наук. Оренбург, 14-16 с.
6. Вахабов А., Имамов Э. (2007) Высшее образование в Центральной Азии. Задачи модернизации. -М.: -214 с.
