CC BY
11MEHNAT BOZORIDA MARKETING TADQIQOTLARINI TASHKIL QILISH VA
RIVOJLANTIRISH YOLLARI 1Musayeva Shoira Azimovna, 2Usmonova Dilfuza Ilxomovna
1Samarqand iqtisodiyot va servis institute professori 2Samarqand iqtisodiyot va servis institute dotsenti https://doi.org/10.5281/zenodo.8039677
Annotatsiya. Mazkur maqolada talim xizmatlarini rivojlantirishning ustuvor yo 'nalishlari, mamlakatimizda talim xizmatlarining etakchi sub'ekti bolgan talim muassasalarining hozirgi holati va ulardagi mavjud muammolar, hozirgi davrda talimning mazmuni va uni tashkil ko'rib chiqilgan.
Kalit so'zlar: Mehnat bozori, talim xizmatlari , marketing vositasi , tadqiqoti kontseptsiyasi, maqsad va vazifa.
Talim muassasasida boshqaruv qarorlarini qabul qilishning eng muhim marketing vositasi talim xizmatlari bozorini marketing tadqiqotlari hisoblanadi. Talim muassasasini rivojlantirishning strategik rejasini ishlab chiqishning tahliliy bosqichida malumotni birlashtirish uchun talim xizmatlari bozorini o rganishning mavjud bir nechta usullarini bozorning ikki sub'ekti - iste'molchilarning xatti-harakatlari va qarorlariga ta'sir etuvchi omillarni tahlil qilish bilan toldirish kerak.
Talim xizmatlari bozorini o'rganish bo'yicha taklif etilayotgan metodologiyamiz bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi.
1) Tadqiqotning birinchi bosqichida marketing tadqiqoti kontseptsiyasi ishlab chiqiladi, bu tadqiqotning asosiy g'oyasini aks ettiruvchi hujjatdir. Kontseptsiya tadqiqotning dolzarbligin i asoslashi, maqsad va vazifalarini, tadqiqot ob'ekti va predmetini belgilashi, vaqtini ko'rsatishi kerak. Usullarni tanlash va asoslash, tadqiqotni axborot bilan ta'minlash muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot konsepsiyasi asosida marketing tadqiqotlari dasturi ishlab chiqilmoqda.
2) Ikkinchi bosqichda, tadqiqot kontseptsiyasiga ko'ra, Talim xizmatlari bozorini tahlil qilish kerak: bozor hajmini, uning sig'imini, "korporativ" tuzilmasini, raqobat darajasi va jiddiyligini baholash va asosiy tendentsiyalarni aniqlash. Talim xizmatlari bozorini har tomonlama o'rganish vazifasi bozor, uning xususiyatlari va rivojlanish tendentsiyalari haqida toliq malumot olishdan iborat. Tadqiqotning muhim bosqichi ekspert sorovi bolishi mumkin, bu nafaqat subjektiv, balki objektiv tomondan talim xizmatlari bozoridagi vaziyatga, uning rivojlanish istiqbollariga, iste'molchi va xaridlarga ta'sir qiluvchi omillarni tahlil qilish imkonini beradi. Ekspert sifatida muassasa o'quv yurtlari rahbarlari, viloyatning Talim, yoshlar siyosati sohasi xodimlari va boshqalar qatnashishi mumkin.
3) Tadqiqotning uchinchi bosqichida ta lim xizmatlari iste molchilarining xatti-harakatlarini tahlil qilish kerak: hayotiy maqsadlar, qiziqishlar, baholashlar, istaklar, xatti-harakatlar motivlari, ularning ichki qadriyatlar tizimi bilan bogliq bo'lgan afzalliklar va intilishlar. O'z istemolchilarini, ularning xohish-istaklarini, imtiyozlarini organib, Texnikumlar ularga aynan oziga kerak bo'lgan narsani taklif qilishi va buni raqobatchilardan yaxshiroq qilishi mumkin. Istemolchini o'rganishda asosiy vazifa - ularning xulq-atvoriga ta'sir qiluvchi omillarni aniqlash va sotib olish xulq-atvori modellarini tahlil qilish.
Aksariyat bozorlarda kamroq qimmatli xaridlar amalga oshiriladi yoki iste'molchi va xaridor bir shaxs sifatida harakat qila oladi, bu malumot boshqaruv qarorlarini qabul qilish
uchun etarli bolishi mumkin. Talim xizmatlari bozorida boshqa maqsadli auditoriya - talim xizmatlarini xaridorlarning xatti-harakatlarini tahlil qilish kerak. Xaridorlarni o rganish tadqiqotning eng muhim turlaridan biridir, chunki aynan ular iste'molchining tanloviga ta'sir qilish va talim xizmatini sotib olish orqali talim muassasasiga asosiy foyda keltiradi. Shuning uchun, uning hajmi va faoliyatining oziga xos xususiyatlaridan qat'i nazar, har qanday muvaffaqiyatli muassasaning diqqat markazida bolgan xaridordir. Texnikumni rivojlantirishning to gri rejasini ishlab chiqish uchun talim xizmatlarini xaridorlarni segmentlash va joylashishni aniqlash uchun eng jozibador segmentlarni ajratib ko'rsatish kerak. Xarid qilish to'g'risida qaror qabul qilish jarayonining bosqichlarida turli omillarning ta'sir darajasini baholash kerak. Narxni va xaridorlarning boshqa taxminlarini tahlil qilish kerak.
4) Ma'lumotlarni tahlil qilish asosida talim xizmatlari iste'molchisining batafsil portretini tuzish, talim xizmatlari bozorida istemolchilarning xatti-harakatlarining turlari va omillarini ajratib ko'rsatish kerak. Xarid qilish xulq-atvorini tahlil qilish natijasi xaridorlarni segmentatsiyalash va bozorda sotib olish xatti-harakatlari omillarini baholash bo lishi kerak.
5) Tadqiqotning yakuniy bosqichi - talim muassasasini rivojlantirishning strategik rejasini tuzish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Shuningdek, ushbu bosqichda olib borilgan tadqiqotlarni, duch kelgan qiyinchiliklar va xatolarni tahlil qilish va keyingi marketing tadqiqotlari uchun tavsiyalar ishlab chiqish kerak.
So'nggi yillar ichida Samaarqand viloyatidagi talim xizmatlari bozorining holatini tahlil qilish ushbu bozorni rivojlantirishning asosiy tendentsiyalarini aniqlashga imkon berdi:
Viloyatidagi talim xizmatlari bozori boshlangich, orta va professional talimning bir qator talim muassasalari bilan ifodalanadi. Barcha muassasalarning faoliyati ma'lum darajada ozaro bog'langan: Boshlang ich kasb-hunar ta limi iste molchilari kelajakda o rta va o rta maxsus va professional talimi iste'molchilariga aylanishi mumkin.
1 - jadval
Talim muassasalari haqida qisqacha malumot (2022 yil yanvar holatiga)
№ Talim muassasalari TM soni TM quvvati Mavjud o'quvchi soni (2020/2021o'quv yili) To'ldirilish koeffesenti
1 Kasb-hunar maktablari 37 24190 17479 0,7
2 Texnikumlar 23 20220 15688 0,8
3 Kollejlar 14 11605 8664 0,8
Jami 74 56015 4181 0,8
Samarqand viloyatida orta maxsus, professional talim xizmatlariga bo'lgan potentsial talab 41831 kishini tashkil etadi, ammo bu ko'rsatkich doimiy ravishda pasayib bormoqda. Bu bir tomondan oliy ta'limga qamrovning ortib borayotganligi, ikkinchi tomondan orta bo'ginda Talimning pullik bo'lganligi bilan izohlanadi. Migratsiya darajasi vaziyatni sezilarli darajada yaxshilay olmaydi, chunki emigratsiya darajasi ancha yuqori. Talabning barqaror pasayishi fonida bu bozorning yaqqol nomutanosibligi taklifning ko'payishi hisoblanadi. Statistik malumotlarga ko'ra, Samarqand viloyatining 2022 yil yanvar holariga talim xizmatlari bozorida taklif 56 015 kishini tashkil etdi. Bozordagi taklifga ekvivalent qiymat - bu viloyatidagi Talim xizmatlari bozorining sigimi.
Bozor imkoniyatlarining qisqarishi qattiq raqobat muhitiga olib keladi, bu ayniqsa kasb-hunar Talimi sohasida yaqqol namoyon boladi. Bu ham nodavlat universitetlar sonining osishi bilan bogliq. Viloyatining raqobat muhitini tahlil qilish ikkita asosiy ko'rsatkich bo'yicha baholash imkonini berdi: texnikumlarning moddiy-texnik bazasi (o'quv jarayoni uchun jihozlangan oz hududining mavjudligi) va talabalar soni. Texnikumlarrning moddiy-texnik bazasi nuqtai nazaridan Talim xizmatlari bozori o rtacha konsentratsiyali deb tavsiflanadi. Viloyatdagi 74 ta Professional talim muassasalari 1998 yildan bugungi kunga qadar Respublika va mahalliy budjet hisobidan 26 milliard 822 mln so'm, shundan, xorijiy mamlakatlar kreditlari hisobidan 15 milliard 866 mln so'm, jami 42 milliard 708 mln so'mlik oquv-laboratoriya, kompyuter texnikasi, avtomobil va traktor texnikasi, mini sex va ustaxona jixozlari bilan taminlangan. Ushbu jixozlardan talim jarayonida foydalanilmoqda.
Viloyat bozori sub'ektlarining talim xizmatlari portfelini tahlil qilish shuni korsatdiki, texnikumlarda talab qilinadigan mutaxassisliklar sogliqni saqlash (67%), muhandislik ishi (11.7%), biznes va boshqaruv (3.7%), qishloq, o'rmon va baliq xo'jaligi (2.9), arxetektura va qurilish (2.7%), veterenariya (2.7 %), kompyuter texnalogiyalari va informatika (2.6%), xizmat ko'rsatish va transport (3.3%), huquq (1.2%), atrof muhit muhofazasi va qishloq xo'jalik texnikasi (0.8%), ishlab chiqarish va aloqa, axborotlashtirish (1.2%). O'rta bo'g'in mutaxassislarini tayyorlash tarkibida eng katta ulushni tibbiyot va muhandislik ishi mutaxassisliklar (xamshiralik ishi, feldsher-akusherlik ishi, farmatseftika, suv va kanalizatsiya tizimlarini montaj qilish, gaz tarmoqlarini montaj qilish, ko'chmas mulkni ro'yxatga olish mutaxassisliklar) tashkil etadi.
Samarqand viloyatidagi texnikumlarda kunduzgi talim shaklida talim olayotgan talabalarning mutaxasislik kesimidagi soni to'grisidagi
2 - jadval
MALUMOT
T/r Tali m sohala ri soni Jami o'quvchila r soni shundan: Jami o'quvchila r sonidan
davlat granti to'lov kontrak t
1-bosqichda 2-bosc ichda
Jami gra nt ko ntr akt Jami gra nt ko ntr akt
Viloy at bo'yic ha jami: 14599 2325 12274 6773 13 06 53 95 7714 99 2 67 22
1 Pedag ogika 1 1 0 1 1 0 0 0 0
YANGILANAYOTGAN O'ZBEKISTON TARAQQIYOTIDA IQTISODIY FANLARNI
O ' QITISHNING DOLZARB MASALALARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
_16-iyun, 2G23- yil_
- 110
000
2 San'at - 210 000 0 0 0 0 0 0 0 0 0
3 Guma nitar fanlar -22o 000 0 0 0 0 0 0 0 0 0
4 Jurnal istika va ijtimo iy axbor ot -310 000 0 0 0 0 0 0 0 0 0
5 Bizne s va boshq aruv -32o 000 552 142 410 217 В5 13 2 335 57 27 В
б Huqu q - 330 000 1В4 27 157 72 0 0 0 0 0
7 Tabiiy fanlar - 410 000 0 0 0 0 0 0 0 0 0
В Muha ndisli k ishi - 510 000 1720 2Вб 1434 93 В 1б 2 77 б 7В2 12 4 б5 В
9 Komp yuter texnal ogiyal ari va 3В4 1ВВ 19б 151 10 7 44 233 В1 15 2
YANGILANAYOTGAN O'ZBEKISTON TARAQQIYOTIDA IQTISODIY FANLARNI
O ' QITISHNING DOLZARB MASALALARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
_16-iyun, 2G23- yil_
infor
matik
a -
520
000
10 Ishlab chiqar ish va qayta ishlas h tarmo qlari-530 000 133 78 55 бб 39 27 б7 39 28
11 Arxet ektura va qurilis h- - 540 000 395 131 2б4 178 85 93 217 4б 17 1
12 Aloqa va axbor otlash tirish, teleko mmun ikatsi ya texnal ogiyal ari -550 000 41 9 32 17 5 12 24 4 20
13 Qishl oq, o'rmo n va baliq xo'jali gi - б10 431 274 157 143 11 3 30 288 1б 1 12 7
YANGILANAYOTGAN O'ZBEKISTON TARAQQIYOTIDA IQTISODIY FANLARNI
O'QITISHNING DOLZARB MASALALARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI 16-iyun, 2023- yil
GGG
14 Qishq oq xo'jali gi texnik asi -62G GGG 91 65 26 29 23 6 62 42 2G
15 Veter enariy a- 63G GGG 387 217 17G 135 13 5 G 252 82 17 G
16 Qishl oq xo'jali gi irregat siyasi va melior atsiya si -64G GGG G G G G G G G G G
17 Sog'li qni saqlas h-71G GGG 9777 6G9 9168 46GG 44 1 41 59 5177 16 8 5G G9
18 Ijtimo iy tamin ot-72G GGG G G G G G G G G G
19 Xizm at ko'rsa tish -81G GGG 264 195 69 93 36 57 171 15 9 12
YANGILANAYOTGAN O'ZBEKISTON TARAQQIYOTIDA IQTISODIY FANLARNI
O'QITISHNING DOLZARB MASALALARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI _16-iyun, 2023- yil_
20 Trans port-820 000 215 88 127 119 63 56 96 25 71
21 Atrof- 24 15 9 14 11 3 10 4 6
muhit
muhof
azasi-
830
000
22 Hayot iy faoliy at havfsi zligi -840 000 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Mutaxassisliklarni tanlashda sezilarli gender farqi mavjud bo'lib, bu ayniqsa o'rta va oliy o'quv yurtlarida kasb tanlashda seziladi. Demak, Ta'lim, sog'liqni saqlash, madaniyat va san'at, iqtisod va menejment yo'nalishlarida tahsil olayotgan talabalar orasida xotin-qizlar 74-80 foizni tashkil etdi. Avtotransport vositalari, geologiya, foydali qazilmalarni qidirish va o'zlashtirish, energetika, energetika va elektrotexnika, metallurgiya, mashinasozlik va materiallarni qayta ishlash, avtomatlashtirish kabi mutaxassisliklar bo'yicha oliy va o'rta muhandislik-texnik ta'lim olayotgan talabalar orasida erkaklar (79-92%) ustunlik qiladi. Mehnat bozorida Boshlang'ich va oliy kasb-hunar ma'lumotiga ega bitiruvchilarga orta kasb-hunar ta'limiga ega bo'lganlarga nisbatan talab katta.
Mehnat bozorida eng ko'p talab qilinadigan mutaxassisliklarni aniqlash mumkin. Boshlang'ich kasb-hunar ta'limida - konchilik, ishlab chiqarish, qishloq xo'jaligi, qurilish va transport va aloqa sohalarida ishlash uchun ishchilar mutaxassisliklari. O'rta kasb-hunar ta'limida - avtomatlashtirish va boshqarish, madaniyat va san'at, ta'lim va pedagogika, iqtisodiyot va boshqaruv, qurilish va arxitektura, transport vositalari. Oliy kasbiy ta'limda mehnat bozorida eng ko'p talab qilinadigan mutaxassisliklar metallurgiya, mashinasozlik, materiallarni qayta ishlash, transport vositalari, informatika va kompyuter texnologiyalari, asbobsozlik va optika muhandisligi, avtomatlashtirish va boshqarish, qurilish va arxitektura, ta'lim va pedagogika, madaniyat va san'at, energetika, energetika va elektrotexnika.
O'zbekiston respublikasi ta'lim tizimining o'ziga xos xususiyati davlat mulki xissasining qisqarib borayotganligidadir. Ta'lim asosini tashkil etuvchi bilimning o'ziga xos tarafi uning iste'mol qilinishi bilan yo'q bo'lib ketmasligi, balki, insonda gavdalanishi va oshib borishidadir.
Ta'lim xizmatlarining o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
□ ularning xar xil ne'mat turlariga tegishli ekanligi;
□ ne'mat sifatida cheklanmaganligi;
□ iste'mol qiymatiga egaligi, talimga bo'lgan extiyojlarni qondiruvchi oziga xos tovar ekanligi (moddiy tavsifga ega emasligi, saqlash va yo'q qilib tashlashning mumkin emasligi);
□ talim xizmatlarining individual tavsifga ega ekanligi;
□ talim xizmatlarini ko'rsatish va iste'mol qilish jarayonining bir vaqtning ozida
ro'y berishi; etishi;
iste'molchilarning talim xizmatlarining ko'rsatilishi jarayonida bevosita ishtirok
miqdor jixatidan
talimga sarflanadigan xarajatlardan oladigan samarani baholashning qiyinligi;
□ talim xizmatlariga talabning yuqori darajada egiluvchanligi. Shu bois, talim xizmatlarini rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlarini belgilashda, birinchidan, mamlakatimizda talim xizmatlarining etakchi subekti bolgan talim muassasalarining hozirgi holati va ulardagi mavjud muammolar, ikkinchidan, esa hozirgi davrda talimning mazmuni va uni tashkil etishdagi o'zgarishlarni e'tiborga olish zarur. Chunki bu o'zgarishlar fan-texnika taraqqiyotining ajralmas qismi bolib hisoblanadi.
REFERENCES
1. Ozbekiston Respublikasi Qonunlari
2. Ozbekston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T.: "O'zbekiston", 2023y
3. Ozbekston Respublikasi «Talim to'g'risidagi» Qonuni 23.09.2020 y
4. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi 1997 yil 29 avgust
5. Ozbekston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va qarorlari
6. Prezidentimizning 2019 yil 6 sentyabrda "Professional talim tizimini yanada takomillashtirishga doir qoshimcha chora-tadbirlar to"g'risida"gi 5812 sonli Farmoni.
7. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 31-dekabrdagi "Malakalarni baholash tizimini tubdan takomillashtirish va mehnat bozorini malakali kadrlar bilan ta'minlash chora-tadbirlari to,grisida"gi PQ-4939-son qarori.
8. O 'zbekiston Respublikasi Prezidentining "YOshlarni ma'naviy-axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga Ta'lim-tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko'tarish chora-tadbirlari to'grisida" 15/08/2018 - 18:02 11699 qarori..
9. Musaeva Sh.A. Marketing tadqiqotlari. Darslik "STAR-SEL" MChJ nashriyot va ijodiy bo'limi. Samarqand-2023
10. Musaeva Sh.A. Integrallashtirilgan marketing kommunikatsiyasiO'quv qo'llanma "Mahorat" nashriyoti, Samarqand - 2022
11. Musaeva Sh.A., Usmonova D.I. Innovatsion marketing "TURON EDITION" 2021 yil uchun o'quv qo'llanma.Kalyujnovoy, A.YA. YAkobsona. - M.: «Omega-L», 2009. - 476 s.
