CC BY
208>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8
"YADRO ENERGETIKASINING ZAMONAVIY MUAMMOLARI"
MAVZUSINI O'QITISHDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH
»
¿JfpJJ JU
Asror Ramazanov
J > | > ;
O'zMU Fizika fakulteti, Fotonika kafedrasi dotsent Anvar Narzulloyev O'zMU Fizika fakulteti, Fotonika kafedrasi magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.7295124
Annotatsiya: Bugunki kunda Oliy o'quv yurtlarida yadro energetikasining zamonaviy muammolari mavzusini o'qitishda talim berishning interfaol usullarini qo'llanilishiga doir masalalar tahlil qilinadi. Maruza, amaliy va seminar mashg'ulotlarida talabalarning interfaol o'quv faoliyati haqida umumiy malumot berilgan. Xususan, talabalarning o'quv faoliyati talaba - o'qituvchi" ilmiy-tadqiqot munosibati kabi fundamental konseptual yondashish tamoyillariga asoslangan. Oliy talimda bo'lajak pedagog kadrlar tayyorlash jarayonini samarali tashkil etishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni talimda qo'llash natijasida bu sohada yaxshi mutaxassis va yetuk kadrlar tayyorlashga erishiladi.
»
m:
Kalit so'zlar: yadro energetikasi, davlat talim standarti; kasbiy vakolat; fundamental fanlar metodologiyasi, seminar, amaliy, interfaol.
Kirish. Hozirgi zamon talim tizimining asosiy tendensiyalaridan biri axborotlashtirilishidir, asosan o'quv - talim jarayonlariga uni tuzish va optimallashtirishga undovchi turlicha axborot vositalari uslublarini joriy etish bilan bog'liq. Oliy ta limning axborot maydoni umuman muassasalar va texnika universiteti xususan, samaradorlik va sharoitlarni taminlash uchun mo'ljallangan uning barcha tuzilmalarining o'zaro tasirining va o'quv jarayoni sifatini oshirishdir. Biroq, faqat multimediya o'quv vositalarini joriy etish materialni o'zlashtirishni
m
talabalarning motivatsiyasini oshirish bilangina, ularning mustaqilligini faollashtirish mumkin emas, balki bo'lajak mutaxassisning ko'p qirrali vakolatlarini aniq tarzda to'g'ri shakllantirishdan iborat.
J-jt
Natijalar va ularni muhokama qilish. A.A. Verbitskiyning fîkriga ko'ra, talabaning faoliyatdagi o'rni va mashg'uloti pozitsiyasi, qanchalik xilma - xil bo'lsa, kelajakdagi mutaxassis yani shaxs rivojlanadi, chuqurroq fikrlashga harakat qiladi. O'quv jarayonida interfaol usullarni o'rganish, avvalambor, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash sifati bilan bog'liq[1].
O'qitishning interfaol usullarini jalb qilish, talabalarning faol o'quv va bilim, ko'nikma va malaka faoliyafini shaVllanfiraHi G M GaziVm/anina fiknVa ko'
ra,
ko'nikma va malaka faoliyatini shakllantiradi. G.M. Gazizovaning fîkriga ko'ra,
___U1________11__J___ ____________________£■___1__J • _______J ________J__1J1,1„___1___
ushbu usullardan, xususan tabiiy fanlarini o'qitishda yuqori samaradorlikka ega bu * : j*
^-w-isr88- a I
• J^W
Ы )>
й*
>>
#ф>
i >3> 1 >J>
Я>
>3» Ы у! Й> +н>
I >s#
>3
Ы )> Ы>
! >5>
Ы )>
• >4>
Ы >
m
ш>
J
< >p-i >f к
î Я>
Ы > i >j>
+Н >
-i iä -
>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8
talabalaming faolligini taminlaydi ( o'quv jaгayonida qatnashish faollashidiï); tajгibaga asoslangan; ehtiyojlaг va shaxsiy rag'batlantirishga tayanadi, talabalaгga huimatni namoyish etadi; do'stona munosabatlami yaratadi[2].
Yadгo eneгgetikasining zamonaviy muammolaгi mavzusini o'qitishning eng keng taгqalgan usullari:
1. Muammoli ma'ruza. Boshida o'qituvchi va o'quv mateгialini taqtim etish jarayonida muammoli vaziyatlami yuzaga keltiradi va ulami tahlil qilishga talabalami jalb qiladi. Muammoli vaziyatlaгda mavjud bo'lgan qarama - qaгshiliklaгni yechgan holda, talaba^ o'qituvchi yangi vazifa^ sifatida malum qilishi keгak bo'lgan xulosala^a mustaqil гavishda kelisЫaгi mumkin. Muammoli maiuza^ bo'lajak mutaxassis^ tomonidan Yadгo eneгgetikasining zamonaviy muammolari mavzusining pгintsiplaгi va qonunlaгini ijodiy o'zlashtirishni taminlash; talabalami o'quv va bilim faoliyatini kuchaytirish, ulaming mustaqil auditoriya va auditoгiyadan tashqaгi ishlari bilimlami o'zlashtiгish va ulami qo'llashni mashq qilish.
Yadгo eneгgetikasining zamonaviy muammolari mavzusida marnza o'qiyotganda talabalarga "Yadro enrgiyasi", "Yadro reaktorlari", "Yadro reaksiyasi" mavzulaгi bo'yicha muammoli amaliy dare^ o'qiladi.
1-гasm. Yadгo elekfr stansiyalaгi.
]>ji Ы*
B5
J
ж**
i ш
m*
Щ >
Шщ
j >
У
m
>
i
3*
W>
ц
Ш >
Ш >
ц
>
^HïT
Ш >
m >
i> *
i
p
I w/fr-Ы >
q щъ Щ >
>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8
2. Rejalashtirilgan xatolar bilan ma'ruza (ma'ruza - provokasiya)
Maruza mavzusi e4on qilingandan so'ng o'qituvchi unda nima qilinishini xabar qiladi, har xil turdagi malum miqdordagi xatolar yani ular informatsion, uslubiy, xulq atvorli va boshqalar. Maruza oxirida talabalar xatolarni nomlashlari kerak. Ushbu maruza tomonidan ishlab chiqilgan talabalarning kasbiy vaziyatlarini tezkor tahlil qilish, so'zlashish ko'nikmalarini rivojlantirish to'g'ri yoki noto'g'ri malumotlarni ajratish uchun mutaxassislarning roli bilan maruzada rejalashtirilgan xatolar nafaqat funksiyani rag'totiartm^ shuningdek boshqarish kerak. Oldindan
Змй -
1 J О О 1
talabalarning mavzuga tayyorgarlik darajasini baholash mumkin va u o'z navbatida materialda ularning yo'nalish darajasi tekshiriladi. Xatoliklar sistemasi yordamida o'qituvchi kamchiliklar, ularni muhokama qilish paytida ularni tahlil qilgan holda, talabalar bilan o'quv materialining tuzilishi va uni o'zlashtirishning qiyinchiliklari haqida tasavvurga ega bo'ladi.
Misol uchun Yadro energetikasi - energetikaning atom energiyasi (yadro
амаггтгпгч 1 nnn al тго 1 л 11 atiarrrnrnoi амрп -m о r\ no r\ 1 r\ о tai t/A nlnmoli Кг\ 4 1 m 1
energiyasi) dan elektr va issiqlik energiyasi olish maqsadida foydalanish bo'limi
hamda fan va texnikaning yadro energiyasini elektr va issiqlik energiyasiga aylantirish usullari va vositalarini nazariy jihatdan ishlab chiqish hamda ularni amalda tatbiq qilish masalalari bilan shug'ullanuvchi sohasi. Yadro energetikasining
texnik asosini atom elektr stansiyasi (AES) tashkil qiladi. Energiya manbai esa atom reaktori (yadro reaktori) hisoblanadi. Parchalanish yadro reaksiyalarida uran va plutoniy yadrolarining bo'linishi natijasida issiqlik energiyasi ajraladi, keyin bu energiya xuddi oddiy issiqlik elektr stansiyaradagidek elektr energiyasiga
aylantiriladi. Organik yoqilg'i (ko'mir,gaz,neft,torf) zahiralari kamayib qolgan
...... . . , ....... ....... „ , , . ,
taqdirda insoniyatni energiya bilan taminlashda yadro yo'qilg'isidan foydalanish hozircha eng ishonchli yo'l hisoblanadi. Shuning uchun ko'pchilik rivojlangan mamlakatlar (AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Kanada, Yaponiya, Germaniya, Shvetsiya, Rossiya, Hindiston, Pokiston va boshqalar)da issiqlik va gidroenergetika manbalaridan boshqa energiya manbalaridan, shu jumladan, birinchi navbatda, yadro energiyasidan foydalanishning yuqori samarali usullarini o'zlashtirishga doir ishlar jadal ravishda olib borilmoqda. O'zbekistonda Yadro energetikasiga doir ilmiy tekshirish ishlari O'zbekiston Fanlar akademiyasi Yadro fizikasi instituti ish olib J-jt boriladi.
m
w-
Yadro energetikasiga doir eng tashvishli muammo - bu AES larni ishlatish jarayonida xavfsizlikni taminlash hamda ajraladigan suyuq va qattiq radioaktiv chiqindilarni zararlantirish muammosi. AES larda bunday chiqindilardan tashqari
! и*
radioaktiv izotoplarning uchuvchi birikmalari ajraladi, radioaktiv aerozollar ham hosil bo'lishi mumkin. Radioaktiv gazlar va aerozollarning malum qismi yaxshilab
maxsus ishlov berilganidan so'ng atmosferaga chiqarib yuboriladi, suyuq va qattiq
„и- • ...........
radioaktiv chiqindilar esa maxsus omborlar ("qabristonlar") ga to'planadi. Biroq,
a j
WiW к/
>q )> q )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8
Yadro energetikasini taraqqiy ettirishning eng asosiy muammosi ko'p miqdordagi
#
>
zararli chiqindilarni ko'mib tashlashning tejamli va ishonchli usullarini ishlab chiqishdan iborat. Bu borada ko'pchilik rivojlangan mamlakatlarda 20-asrning 70-yillaridan beri ilmiy tekshirish va tajriba sanoat ishlari olib borildi hamda bazi usullari ishlab chiqildi va amalda joriy qilindi (chiqindilarni yerga chuqur ko'mib, qalin beton to'siq - sarkofag bilan o'rash, konteynlarda okean tubiga tashlash va b). Lekin hozirgacha eng ishonchli, xavfsiz va tejamli usullari ishlab chiqilganicha yo'q. Xulosa. Ko'rib chiqilgan mterfad °'qitish шиЛат^ avvalambor, amaliyotga
1 О 1 > J о
yo'naltirilgan o'qitish konsepsiyasini amalga oshirishga, mutaxassislarni talim dasturida belgilangan kasblarni shakllantirishga imkon beradi. O'qitishning interfaol shakli va usullarini talim jarayoniga tatbiq etish, o'qitish motivatsiyasi ko'tariladi, shaxsga yo'naltirilgan o'qitish modeli amalga oshiriladi. Interfaol tarzda o'qitish, o'zaro fikr almashinuvi bilan bog'liq bilimni rivojlantiradi, jamoat ishlarini faollashtiradi va bu bo'lajak mutaxassislarning kasbga oid qiziqishlarini
г< 1тп 1 onf 1 п л n Г7пттг Кг\ Ч in ni or\Kl onnm T-n-farrnrvl а'ги+юп
shakllantirishda zaruriy tashkil etuvchi bo'lib hisoblanadi. Interfaol o'qitish
uslublarini qo'llanilishi interfaol format talablarni ko'zda tutilgan fanlar bo'yicha tayyorlash davrida muddati uzaytirilgan bir qator tadqiqot loyihalarida talabalarning uzviy bog'langan va mustaqil o'quv faolligini birlashtirish imkonini beradi.
»
Шч ¡¿m
m?
5m >
Adabiyotlar:
1. Verbiskiy, A.A. Aktivnoe obuchenie v vbisshey shkole: kontekstnbiy podxod / A.A Verbiskiy. - M.: Prosveщenie, 2001. - 538 s.
2. Gazizova, G.M. Ispolzovanie metodov interaktivnogo obucheniya kak faktor uspeshnogo ovladeniya studentami professionalnbimi kompeten-siyami / G.M.
I
Gazizova // Trudbi MELI. - 2008. - № 7. - S. 8.
3. Ioffe, A.N. Aktivnaya metodika - zalog uspexa / A.N. Ioffe // Grajdanskoe obrazovanie. Material mejdunarodnogo proekta. - SPb.: RGPU im. A.I.
Gersena, 2000. - 382 s.
4. Asmolov V.G. i dr. Atomnaya energetika: Otsenki proshlogo nastoyashegob ojidanii budushego. M.:IzdAt,2004
5. Korovin Yu.A., Murogov V.M. Sovremennbie problembi yadernoy
J-jt
*
energetiki. Uchebnoe posobie, Obninsk, 2006, 216 str.
ш
6. Masalkov, I.K. Strategiya keys-stadi: metodologiya issledovaniya prepodavaniya: uchebnik dlya vuzov / I.K. Masalkov, M.V. Semina. - M.:
Akademicheskiy proekt; Alma Mater, 2011. - 443
У Л J^Sw-
Ш >
Ы >
I > >
>q ] i )> >
a j
