Научная статья на тему 'Құқықтық мониторингті дамытудың кейбір аспектілері және оның перспективалары'

Құқықтық мониторингті дамытудың кейбір аспектілері және оның перспективалары Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
141
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
нормативтік құқықтық актілер мониторингі / құқықтық мониторинг / заңнама және құқық қолдану мониторингі / құқықтық актілер / заңнама тиімділігі / бағалау және болжау. / monitoring of regulatory acts / legal monitoring / monitoring of legislation and enforcement / monitoring of regulatory acts / legal acts / effectiveness of legislation / evaluation and forecasting

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Әсел Ғабиденқызы Қазбаева, Назгүл Нұрлыбайқызы Омарова

Мақалада 2019 жылы Құқықтық мониторинг орталығының жұмыс жоспарында бекітілген «Заңнама және заң салаларын жетілдірудің қажетті шарты ретінде заңдардың іске асырылуының тиімділігін бағалау» тақырыбындағы қолданбалы ғылыми зерттеу шеңберінде зерделенетін құқықтық мониторингті жетілдіру мәселелері қарастырылған. Жұмыста «құқықтық мониторинг» ұғымы салаланып, нормативтік құқықтық актілер арқылы іс жүзінде қолдану перспективалы құқықтық құрылымдар айқындалған. Мұндай зерттеу Қазақстандағы заң ғылымының саласында жаңа бағыт болып табылады. Сонымен қатар, мақала құқықтық институт ретінде құқықтық мониторингтің құқықтық табиғаты мен құрылымы мәселелерін айқындайды. Заң шығару қызметінің қарқынды даму үрдісінің үздіксіз жалғасып келе жатқаны тұрғысынан заңнама жүйесін дамытудың қазіргі кезеңінде құқықтық актілерді уақтылы жаңартып, оларды реттеп отыруды қажет етеді. Бұл міндеттер өте маңызды және Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы Жарлығымен бекітілген 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасының ережелерін іске асыру аясында аса өзекті болып табылады. Сонымен қатар, мемлекеттік органдардың құқықтық мониторинг жүргізу практикасын талдай келе заңнама мониторингі функциясы мен құқық қолдану практикасы әлі де жетілдіруді талап ететіндіктен осы қызметтің мақсаттары мен міндеттері әлі де болса толық көлемде орындалмайтынын көрсетіп отыр. Бұл мақала құқықтық мониторинг жүргізу процесінде мемлекеттік органдарымен өзара іс-қимыл жасау мәселелерін шешуге, еліміздегі қолданыстағы заңнаманың тиімділігін бағалауға және болжауға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесін жетілдіру мәселелеріне бағытталған. Құқықтық мониторингті жан-жақты зерделеу осы бағытта заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды таңдауда нормативтік құқықтық актілерге қатысты құқықтық мониторинг жүргізу сатысында да, ынтымақтастық тұрғысынан да ғылыми негізделген тәсілдерді әзірлеуге негіз болды. Жұмыста құқықтық мониторинг жүргізуде қоғамдық пікірді ескеру, оның ішінде Ұлттық кәсіпкерлер палатасы, жоғарғы оқу орындары, ғылыми-зерттеу институттарының және орталықтардың, сондай-ақ заңнаманы дамыту бойынша тәжірибе алмасу мақсатында азаматтарды тартуды көздейтін құқықтық мониторинг жүргізу сапасының маңыздылығына назар аударылады. Авторлар алынған корытындылар негізінде құқықтық мониторинг институтының негізгі құрылымдық элементтерін жүйелеуге тырысқан, сондай-ақ оны перспективалық тұрғыдан оңтайландыру жөніндегі практикалық ұсыныстары берілген

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME ASPECTS OF DEVELOPMENT OF LEGAL MONITORING AND ITS PROSPECTS

The article discusses the issues of improving the legal monitoring studied in the framework of applied scientific research «Evaluation of the effectiveness of the implementation of laws as a prerequisite for improving legislation and branches of law», approved by the Road map of the Legal Monitoring Center for 2019. In this paper, an analysis of the content of “legal monitoring” concept is conducted and the legal constructions that are promising for practical application are identified through regulatory legal acts. Such study is a relatively new area in Kazakhstan legal science. Meanwhile, the article reveals the issues of legal nature and the establishment of legal monitoring as a legal institution. At the present stage of development of the legislative system in the context of the continuing trend of increasing the pace of legislative activity requires the timely updates of legal acts and their streamlining. These tasks are of paramount importance and are particularly relevant in the light of the implementation of the provisions of the Legal Policy Concept of the Republic of Kazakhstan for the period from 2010 to 2020, approved by Decree of the President of the Republic of Kazakhstan on August 24, 2009. At the same time, an analysis of the practice of legal monitoring done by state bodies shows that the goals and objectives of this activity are not fully implemented, since the function of monitoring the legislation and law enforcement practice still requires improvement This article is focused on solving problems on interaction with state bodies in the process of conducting legal monitoring, evaluation and forecasting the effectiveness of current legislation in the country, as well as improving the legal system of the Republic of Kazakhstan. A comprehensive study of legal monitoring has led to the development of scientifically based approaches to the selection of recommendations for improving legislation in this direction, both at the monitoring stage in relation to regulatory legal acts and in the aspect for cooperation in legal monitoring as a result of its enforcement. In addition, the paper draws attention to the importance of the qualitative side of legal monitoring, which should consider public opinion, in particular, involvement of the National Chamber of Entrepreneurs, universities, research institutes and centers, as well as citizens for return of experience on the development of legislation. Based on the findings, the authors presented an attempt to systematize the main structural elements of the institute of legal monitoring and presented practical propositions for its prospective efficiency

Текст научной работы на тему «Құқықтық мониторингті дамытудың кейбір аспектілері және оның перспективалары»

УДК 325

ЦУЦЬЩТЬЩ МОНИТОРИНГТ1 ДАМЫТУДЫЦ КЕЙБ1Р АСПЕКТ1ЛЕР1 ЖЭНЕ ОНЫЦ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

Эсел Габиденцызы ^азбаева

Казацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц

ацпарат институты Кщыцтъщ мониторинг орталыгыныц бастыгы,

А. Мырзахметов атындагы Квкшетау университетШц доцент,

зац гылымдарыныц кандидаты, Нур-Султан ц., Казахстан Республикасы;

e-mail: [email protected]

Назгул Нурлыбайцызы Омарова

Казацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институты Куцыцтыц мониторинг орталыгыныц ага гылыми цызметкер1, Нур-Султан ц., Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected].

Tyüíu свздер: нормативтж цуцыцтыц акттер мониторингi; цуцыцтыц мониторинг; зацнама жэне цуцыц цолдану мониторингi; цуцыцтыц акттер; зацнама тшмдтт; багалау жэне болжау.

Аннотация. Мацалада 2019 жылы Куцыцтыц мониторинг орталыгыныц жумыс жоспа-рында беюттген «Зацнама жэне зац салаларын жетiлдiрудiц цажеттi шарты реттде зацдардыц wке асырылуыныц тшмдшгт багалау» тацырыбындагы цолданбалы гылыми зерттеу шецбертде зерделенетт цуцыцтыц мониторингтi жетiлдiру мэселелерi царасты-рылган. Жумыста «цуцыцтыц мониторинг» угымы салаланып, нормативтж цуцыцтыц акттер арцылы w ЖYзiнде цолдану перспективалы цуцыцтыц цурылымдар айцындалган. Мундай зерттеу Казацстандагы зац гылымыныц саласында жаца багыт болып табылады. Сонымен цатар, мацала цуцыцтыц институт реттде цуцыцтыц мониторингтщ цуцыцтыц табигаты мен цурылымы мэселелерш айцындайды.

Зац шыгару цызметшц царцынды даму Yрдiсiнiц Yздiксiз жалгасып келе жатцаны тургы-сынан зацнама ЖYйесiн дамытудыц цазiргi кезецтде цуцыцтыц актiлердi уацтылы жацар-тып, оларды реттеп отыруды цажет етедi. Бул мтдеттер вте мацызды жэне Казацстан Республикасы Президентшц 2009 жылгы 24 тамыздагы Жарлыгымен бекттген 2010 жыл-дан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган Казацстан Республикасыныц цуцыцтыц саясат тужырымдамасыныц ережелерт wке асыру аясында аса взектi болып табылады. Сонымен цатар, мемлекеттж органдардыц цуцыцтыц мониторинг ЖYргiзу практикасын талдай келе зацнама мониторингi функциясы мен цуцыц цолдану практикасы элi де жетiлдiрудi талап ететтджтен осы цызметтщ мацсаттары мен мiндеттерi элi де болса толыц квлемде орын-далмайтынын кврсетт отыр.

Бул мацала цуцыцтыц мониторинг ЖYргiзу процестде мемлекеттж органдарымен взара сцимыл жасау мэселелерш шешуге, елiмiздегi цолданыстагы зацнаманыц тшмдшгт бага-лауга жэне болжауга, сондай-ац Казацстан Республикасыныц цуцыцтыц ЖYйесiн жетiлдiру мэселелерiне багытталган. Куцыцтыц мониторингтi жан-жацты зерделеу осы багытта зацнаманы жетiлдiру жвнiндегi усыныстарды тацдауда нормативтж цуцыцтыц акттер-ге цатысты цуцыцтыц мониторинг ЖYргiзу сатысында да, ынтымацтастыц тургысынан да гылыми негiзделген тэсiлдердi эзiрлеуге негiз болды. Жумыста цуцыцтыц мониторинг ЖYргiзуде цогамдыц пiкiрдi ескеру, оныц штде ¥лттыц кэсткерлер палатасы, жогаргы оцу орындары, гылыми-зерттеу институттарыныц жэне орталыцтардыц, сондай-ац зацнаманы дамыту бойынша тэжiрибе алмасу мацсатында азаматтарды тартуды квздейтт цуцыцтыц мониторинг ЖYргiзу сапасыныц мацыздылыгына назар аударылады. Авторлар алынган корытындылар негiзiнде цуцыцтыц мониторинг институтыныц негiзгi цурылымдыц элементтерт ЖYйелеуге тырысцан, сондай-ац оны перспективалыц тургыдан оцтайланды-ру жвнiндегi практикалыц усыныстары бертген1.

1 Казбаева Э.Г. Нормативтж цуцыцтыц акттердщ цуцыцтыц мониторингiндегi ¥лттыц кэсткерлер пала-тасымен ЖYргiзiлетiн цогамдыц мониторингтщ рвлi мен мацызы // Казацстан Республикасы Зацнама институтыныц Жаршысы гылыми-цуцыцтыц ж-л № 3 (44) 2016 ж. - 78-82-б.: Журналдыц электрондыц нусцасы: http://www.adilet.gov.kz/sites/default/files/leaflets/vestnik no344- 2016 na sayt.pdf

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ ПРАВОВОГО МОНИТОРИНГА И ЕГО ПЕРСПЕКТИВЫ

Казбаева Асель Габиденовна

Начальник Центра правового мониторинга Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, доцент Кокшетауского университета им. А.Мырзахметова, кандидат юридических наук, г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]. kz

Омарова Назгуль Нурлыбаевна

Старший научный сотрудник Центра правового мониторинга Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]

Ключевые слова: мониторинг НПА; правовой мониторинг; мониторинг законодательства и правоприменения; мониторинг нормативных правовых актов; правовые акты; эффективность законодательства; оценка и прогнозирование.

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы совершенствования правового мониторинга изучаемого в рамках прикладного научного исследования на тему «Оценка эффективности реализации законов как предпосылка совершенствования законодательства и отраслей права», утвержденного Планом работы Центра правового мониторинга на 2019 год. В работе проведен анализ содержания понятия «правовой мониторинг» и обозначены перспективные для практического применения правовые конструкции посредством нормативных правовых актов. Такое исследование является относительно новым направлением в казахстанской правовой науке. Между тем, статья раскрывает вопросы правовой природы и становления правового мониторинга как правового института.

На современном этапе развития системы законодательства в условиях продолжающейся тенденции наращивания темпов законодательной деятельности требует своевременного обновления правовых актов и их упорядочения. Задачи эти имеют первостепенную значимость и особенно актуальны в свете реализации положений Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года, утвержденной Указом Президента Республики Казахстан от 24 августа 2009 года. Вместе с тем, анализ практики проведения правового мониторинга государственными органами показывает, что цели и задачи этой деятельности выполняются не в полном объеме, поскольку функция мониторинга законодательства и правоприменительной практики всё ещё требует совершенствования.

Данная статья ориентирована на решение проблем взаимодействия с государственными органами в процессе проведения правового мониторинга, оценки и прогнозирования эффективности действующего законодательства в стране, а также совершенствование правовой системы Республики Казахстана. Комплексное изучение правового мониторинга обусловило выработку научно обоснованных подходов к выбору рекомендаций по совершенствованию законодательства в этом направлении, как на стадии проведения мониторинга в отношении нормативных правовых актов, так и в аспекте сотрудничества при правовом мониторинге, как результат его правоприменения. Также в работе обращается внимание на важность качественности проведения правового мониторинга, которое должно учитывать мнение общественности, в частности привлекать к проведению правового мониторинга Национальную палату предпринимателей, вузы, научные исследовательские институты и центры, а также граждан в целях взаимного обмена опытом по развитию законодательства. На основе полученных выводов авторами представлена попытка по систематизации основных структурных элементов института правового мониторинга, а также представлены практические предложения по его перспективной оптимизации2.

2 Казбаева А.Г. Роль и значение общественного мониторинга, проводимого Национальной палатой предпринимателей, в правовом мониторинге нормативных правовых актов //Науч.-прав. ж-л Вестник Института законодательства Республики Казахстан №3 (44) 2016 г. - С. 78-82: Электронная версия журнала: http://www.adilet. 2ov.kz/sites/default/files/leaflets/vestnik по344- 2016 па sayt.pdf

Цуцыцтыц мониторинг \ \\ \\ \\ \\ \\ \\ \\ \\ \ \\W\WV\ \\\\\\\\\\

SOME ASPECTS OF DEVELOPMENT OF LEGAL MONITORING AND ITS PROSPECTS

Kazbayeva Assel Gabidenovna

Head of the Center for Legal Monitoring at the Legislation and Legal Information Institute of the Republic of Kazakhstan, the Republican state enterprise on the right of economic management, docent of the Kokshetau University named after A. Myrzakhmetov, candidate of law sciences, Nur-Sultan city, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]

Omarova Nazgul Nurlybayevna

Senior Research Fellow of the Center for Legal Monitoring at the Legislation and Legal Information Institute of the Republic of Kazakhstan, the Republican state enterprise on the right of economic management, Nur-Sultan city, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]

Keywords: monitoring of regulatory acts; legal monitoring; monitoring of legislation and enforcement; monitoring of regulatory acts; legal acts; effectiveness of legislation; evaluation and forecasting

Abstract. The article discusses the issues of improving the legal monitoring studied in the framework of applied scientific research «Evaluation of the effectiveness of the implementation of laws as a prerequisite for improving legislation and branches of law», approved by the Road map of the Legal Monitoring Center for 2019. In this paper, an analysis of the content of "legal monitoring" concept is conducted and the legal constructions that are promising for practical application are identified through regulatory legal acts.

Such study is a relatively new area in Kazakhstan legal science. Meanwhile, the article reveals the issues of legal nature and the establishment of legal monitoring as a legal institution.

At the present stage of development of the legislative system in the context of the continuing trend of increasing the pace of legislative activity requires the timely updates of legal acts and their streamlining. These tasks are of paramount importance and are particularly relevant in the light of the implementation of the provisions of the Legal Policy Concept of the Republic of Kazakhstan for the periodfrom 2010 to 2020, approved by Decree of the President of the Republic of Kazakhstan on August 24, 2009.

At the same time, an analysis of the practice of legal monitoring done by state bodies shows that the goals and objectives of this activity are not fully implemented, since the function of monitoring the legislation and law enforcement practice still requires improvement

This article is focused on solving problems on interaction with state bodies in the process of conducting legal monitoring, evaluation andforecasting the effectiveness of current legislation in the country, as well as improving the legal system of the Republic of Kazakhstan. A comprehensive study of legal monitoring has led to the development of scientifically based approaches to the selection of recommendations for improving legislation in this direction, both at the monitoring stage in relation to regulatory legal acts and in the aspect for cooperation in legal monitoring as a result of its enforcement.

In addition, the paper draws attention to the importance of the qualitative side of legal monitoring, which should consider public opinion, in particular, involvement of the National Chamber of Entrepreneurs, universities, research institutes and centers, as well as citizens for return of experience on the development of legislation. Based on the findings, the authors presented an attempt to systematize the main structural elements of the institute of legal monitoring and presented practical propositions for its prospective efficiency3.

^¥кыктык мониторинг ^азакстан Респу- 6 сэуiрдеri ^азакстан Республикасыньщ Зацы,

бликасы Президентшщ 2009 жылгы 24 тамы- «^кыктык мониторинг жYргiзу кагидаларын

зында бектлген ^азакстан Республикасыныц беюту туралы» 2016 жылгы 29 тамыздагы

2010 жылдан 2020 жылга дешнп кезецге ар- ^азакстан Республикасы^юметшщ № 486

налган ^азакстан Республикасыныц крыктык каулысы непзшде мемлекеттж органдармен

саясат т^жырымдамасы туралы Жарлыгы, eздерi кабылдаган жэне (немесе) eздерi эзiр-

«Ктеыктык актшер туралы» 2016 жылгы леушiлерi болган не ездершщ к¥зыретше жа-

3 Kazbayeva A.G. The role and importance of public monitoring conducted by the National Chamber of Entrepreneurs in the legal monitoring of regulatory legal acts // K^aBa^cman Pecny6nuKacbi Зацнама UHcmumymuHbiul Mapmucu zunuMU-^Y^^^mu^ m-x № 3 (44) 2016 m. - 78-82-6.: MypHanàbty эxекmронàuц nyc^ac^: http://www.adilet.gov.kz/ sites/default/files/leaflets/vestnik no344- 2016 na sayt.pdf

татын нормативтж кръктык актшерге жYр-гiзiледi.

«Тeртшшi eнеркэсштiк революция жагдайындагы дамудыц жаца мYмкшдiктерi» атты 2018 жылгы 10 кацтардагы Казакстан Республикасыныц Т^цгыш Президент1 Н. Назарбаевтьщ Казакстан халкына Жолда-уында4 бшм беру, ж^мыспен камту, элеумет-тк камсыздандыру, кэсшкерлк, каржыланды-ру, табиги монополиялар, экология жэне т.б. салалардагы зацнамага тиiстi eзгерiстер енгiзу мшдет койылды. Сонымен бiрге, «Казакстан-дыктардыц эл-аукатыныц eсуi: табыс пен т^рмыс сапасын арттыру»5 атты 2018 жылгы 5 казандагы Казакстан халкына Жолдауында, Елбасы зацныц Yстемдiгiн камтамасыз ету кажеттiгiн жэне одан да белсендi к¥кыктык реформаларды алга жылжыту кажетлгш ерекше атап eттi. Б^л YPДiс Казакстан Республикасыныц Т^цгыш Президентшщ жыл сайынгы жолдауларында, сондай-ак баска да стратегиялык к¥жаттарда ^лттык зацнаманы жетiлдiру жэне зацдардыц жогары сапасын камтамасыз ету кажеттт мэселесi бiрнеше рет атап eтiледi.

2004 жылы кабылданган Казакстан Республикасыныц Премьер-Министрi eкiмiне сэйкес жогары санаттагы нормалардыц кара-ма-кайшылыктарын, ескiрген, декларативт1 жэне т.б. нормаларды аныктау Yшiн зацга тэу-елдi актiлерге тексеру жYргiзiлгенiн атап eт-кенiмiз жeн.

Осы ж^мыстыц корытындысы бойын-ша, «Казак КСР Министрлер Кабинетiнiц, Казакстан Республикасы Министрлер Каби-нетiнiц, Казакстан Республикасы Yкiметiнiц, Казакстан Республикасы Премьер-Мини-стршщ кейбiр шешiмдерiнiц кYшi жойылды деп тану жэне мемлекеттк органдардыц же-келеген нормативтiк к¥кыктык кесiмдерiнiн колданылуын жою туралы» Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2005 жылгы 9 акпан-дагы № 124 каулысымен 416 зацга тэуелдi ак-тiлердiц кYшi жойылды [1].

Зацга тэуелдi актшерге тексерудщ оц тэжiрбиесi кeрсетiп отыргандай, м^ндай ж^-мыстыц теракты непзде жYргiзiлуi кажеттiгiн кeрсетiп отыр.

Осылайша, 2006 жылы б^рын колданыста болган «Нормативтж к¥кыктык актiлер туралы» Казакстан Республикасыныц Зацына eз-герютер енгiзiлдi, атап айтканда: 43-баптыц 1-тармагы толыктырылды «2-1) зацга тэуелд1 нормативтк к¥кыктык актiлердiц к¥кыктык мониторингiн жYргiзу»6.

Енгiзiлген норманы iске асыру макса-тында «Зацга тэуелдi нормативтiк к¥кыктык кесiмдерге мониторинг жYргiзу ережесiн беюту туралы» Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2006 жылгы 25 тамыздагы № 817 каулысы эзiрленiп бекiтiлдi7.

Дегенмен, мониторинга ^йымдастыру тэжiрибесi бiркатар кемшiлiктердi де аныктап бердi [2]:

- кръктык мониторинг объектiлерiн аныктау тар аяда карастырылгандыктан (мониторинг зацга тэуелдi актiлерге гана жYр-гiзiлдi) салалык зацнаманыц тиiмдiлiгiн жан-жакты багалау мYмкiндiгiн жокка шыгарады;

- к¥кыктык мониторинг жYргiзуде пайда-ланылатын эдюнамалык тэсiлдердiц тшмдш-гiнiц жеткiлiксiздiгi;

- нормативтк талаптарды iске асыруда туындайтын проблемалар туралы ашык акпа-раттыц жоктыгы [3].

К^кыктык саясат т^жырымдамасында «зац жэне к¥кыктык жYЙелердiц салаларын дамытудагы YPДiстердi Yздiксiз бакылауга, нормативтк к¥кыктык актiлердi колдану практикасын талдауга негiзделетiн зац шыга-ру кызметш болжау жэне талдамалык камтамасыз етуге ерекше назар аудару керек»8 деп накты айтылган.

Осылайша, кръктык мониторинг зац шыгару саясатын калыптастыру Yшiн бол-жап-талдайтын акпарат кeзi ретiнде мемле-кеттiк к¥кыктык саясатты жYзеге асырудыц негiзгi нысаны болып айкындалган. Т^жы-

4 «Твртiншi внеркэсттж революция жагдайындагы дамудыц жаца мYмкiндiктерi» атты 2018 жылгы 10 цацтардагы Казацстан Республикасыныц Туцгыш Президенmi Н. Назарбаевтыц Казацстан халцына Жолда-уы / http://www.akorda.kz/ru

5 «Казацстандыцтардыц эл-ауцатыныц всуi: табыс пен турмыс сапасын арттыру» атты 2018 жылгы 5 цазандагы Казацстан халцына Жолдауыатты 2018 жылгы 5 цазандагы Казацстан халцына Жолдауы/ http:// www. akorda.kz/ru

6 Казацстан Республикасыныц 1998 жылгы 24 наурыздагы N 213 Зацы. «Куцыцтыц акттер туралы» Казацстан Республикасыныц 2016 жылгы 6 сэуiрдегi № 480-V Зацымен кYшi жойылды //Эдшет»Казацстан Республикасы нормативтш цуцыцтыц акттерШц ацпараттыц-цуцыцтыц ЖYйесi /http://adilet.zan.kz/rus/docs/ 1060000125_#г0

7 «Казацстан Республикасыныц кейбiр зацнамалыц актшерте кэсткерлж мэселелерi бойынша взгер^тер мен толыцтырулар енгiзу туралы» Казацстан Республикасыныц 2006 жылгы 31 цацтардагы № 125 Зацыныц 19-тармагыныц 8) тармацшасы // «Эдшет»Казацстан Республикасынормативтш цуцыцтыц актшерМцацпа-раттыц-цуцыцтыц ЖYйесi/http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z060000125_#z0

8 «Казацстан РеспубликасыYкiметiнiц 2006 жылгы 25 тамыздагы № 817 Каулысы. «Нормативтж цуцыцтыц актшердщ цуцыцтыц мониторинггн ЖYргiзу цагидасын бекту туралы» Казацстан Республика^^^мет^^ 2011 жылгы 25 тамыздагы № 964 Каулысымен кYшi жойылды// «Эдыет» Казацстан Республикасы норма-тивтш цуцыцтыц акттерШц ацпараттыц-цуцыцтыц ЖYйесi: http://adilet.zan.kz/rus/docs/P060000817 #20

рымдамага сэйкес к¥кыктык мониторинг мш-детi зацнаманыц к¥кыктык сапасын камта-масыз ету, сондай-ак зацнаманыц тшмдшгш багалау аркылы зац шыгарушы кYткен мак-саттарга жетудi камтамасыз ету болып та-былады [4]. Демек, нормативтк к¥кыктык актiлердi т^тастай кайта тексеру, ягни зацга тэуелдi актiлерге гана емес, зацнамалык ак-тiлерге де мониторинг жYргiзу кажеттшп туындап отыр.

2011 жылдыц сэуiрiнде «Нормативтк к^кыктык актiлер туралы» Зацга алгаш рет «нормативтк к¥кыктык актшердш к¥кыктык мониторингi» рымы енгiзiлдi9. Нормативтк к^кыктык актiлердiц к¥кыктык мониторингiн жYргiзу кагидасыныц тиiсiнше жаца редакци-ясы кабылданган болатын10.

Сонымен катар, к^кьщтьщ мониторинг ен-гiзiлген кезден бастап, крыктык мониторинг нэтижелерi Эдшет министрлЫ жанындагы мемлекеттiк органдардыц зац кызметтершщ Yйлестiру кецесi шецберiнде мемлекеттiк органдармен бiрлесе отырып талкылана-ды. 1с-шаралардыц басым бeлiгi аныкталган кемшiлiктердi жою бойынша накты шаралар эзiрлеуге жэне мониторинг жYргiзу жYЙесiн жетiлдiруге багытталган.

вздерiцiз бiлетiндей, «Нормативтк к^кыктык актшер туралы» ^азакстан Респу-бликасы Зацыныц кYшi жойылып, 2016 жылгы 6 сэуiрде «^кыктык актiлер туралы»11 ^а-закстан Республикасыныц Зацы кабылданды, оныц негiзгi рымдык аппаратына жацалыктар енпзшп, крыктык мониторинг мазм^нымен оны жYргiзу тэртiбi карастырылган [5].

Зацга сэйкес крыктык мониторинг нор-мативтiк к¥кыктык актiлердiц зацдылыгын камтамасыз ету женшдеп шаралардыц бiрi ретiнде аныкталып отыр. Сонымен, «Нормативтк к¥кыктык актшер туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц 1-бабыныц 20) тар-макшасына сэйкес к^кыктык мониторинг осы Зацныц 50 жэне 51-баптарына сэйкес жYзеге асырылатын, ^азакстан Республикасы зацнамасыныц жай-кYЙi жэне оны колдану практикасы туралы акпаратты Yнемi бакылау,

жинау, талдау жYЙесi екендЫ бекiтiлген.

Б^л рым жалпы сипатка ие, оныц «жYЙе» аркылы к¥кыктык мониторингтi мемлекет-тiк функция ретшде гана емес, мемлекеттiц к^кыктык саясатыныц бeлiгi ретiнде (институты) кeрсетедi [4].

Нормативтiк крыктык актiлердiц мазмр нын жетiлдiру, нормативтiк крыктык ак-тiлердегi талап етiлмеген немесе ю жYзiнде колданылмайтын ережелердi аныктау, нормативтк крыктык актiлердi колданыстагы зацнамага сэйкес келтiру жэне баска шаралар к^кыктык мониторингтiц басты мiндеттерi болып табылады.

Осы максаттардыц iске асырылуы к^кыктык мониторингтщ екi багытын аныктайды:

- зацнама жYЙесiнiц жай-кYЙiн кешендi талдау;

- зацнаманы жетiлдiру бойынша ^сыны-стар дайындау.

Жаца зацныц iске асырылуы Yшiн «крыктык мониторинг жYргiзу кагидаларын бекггу туралы» ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2016 жылгы 29 тамыздагы .№ 48612 каулысымен жYзеге асырылган к^кыктык мониторинг тетiгiн жетiлдiру жэне оцтайланды-ру бойынша ж^мыс жYргiзiлдi.

^аулы мемлекеттiк органдардыц ^сыны-старын ескере отырып, к¥жат айналымын азайту жэне талдамалы аныктамалар жасау рэЫмш жецiлдету бойынша карама-кайшы, тиiмсiз енгiзiлген жэне ескiрген крык норма-ларды к¥рамайтын актiлерге катысты кабылданды, атап айтканда:

1) мемлекеттк органдардыц электрондык к^жат айналымыныц бiрыцFай жYЙесi аркылы акпарат жiберу мшдеттемес алып тасталды;

2) талдамалы аныктамаларды жасау кесте толтырумен тецестiрiледi;

3) кемшшктер бар нормативтiк к^кыктык актшерге Fана талдамалы аныктамалар ка-лыптастырылады;

4)бiртYрдегiбарлыкнормативтk-к¥Kыктык актiлерге кемшiлiктердiц жоктыFы туралы бiр Fана аныктама толтырылады;

9 Казацстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга àeûimi кезецге арналган цщыцтыц саясат тужы-рымдамасы туралы» Казацстан Республикасы ПрезидентЫц 2009 жылгы 24 тамыздагы № 858 Жарлыгы // «Эдтет» Казацстан Республикасы нормативтж цщыцтыц акттерЫц ацпараттыц-цщыцтыц ЖYйесi: http:// adilet.zan.kz/rus/docs/U090000858_

10 «Казацстан Республикасыныц mü6ip зацнамалыц акттерте норма шыгармашылыц цызметтi жетiлàiру мэселелерi бойынша взгер^тер мен толыцтырулар енг1зу туралы» Казацстан Республикасыныц 2011 жылгы 1 сэуiрàегi № 425-IV Зацы // «Эдтет»Казацстан Республикасы нормативтж цщыцтыц акттерШц ацпарат-тыц-цщыцтыц ЖYйесi: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1100000425#z30

11 Казацстан Республикасы Yкiметiнiц 2011 жылгы 25 тамыздагы № 964 Каулысы. «Нормативтж цщыцтыц акттердщ цщыцтыц мониторингm журггзу цагидасын бекту туралы» Казацстан Республикасы Yкiметiнiц 2016 жылгы 29 тамыздагы № 486 цаулысымен кYшi жойылды// «Эдтет»Казацстан Республикасы нормативтж цщыцтыц акттерЫц ацпараттыц-цщыцтыц ЖYйесi: http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1100000964

12 «Кщыцтыц актшер туралы» Казацстан Республикасыныц 2016 жылгы 6 сэуiрàегi № 480-V Зацы// «Эдтет» Казацстан Республикасы нормативтж цщыцтыц акттерШц ацпараттыц-цщыцтыц ЖYйесi: http:// adilet.zan.kz/rus/docs/ZJ 100000425#z30

5) кортыныды акпарат нысаныньщ кдаылымы женiлдетiледi жэне мемлекеттiк органдар ^сынатын акпарат кeлемi eKi есе азаяды;

6) мeмлeкeттiк органдар эдшет органда-рына ^сынатын корытынды акпарат жiбeру мeрзiмi ^зартылады;

7) кръктык мониторинг жYргiзгeн кезде когамдык мониторинг материалдарын мемле-кeттiк органдардыц пайдаланылуы карасты-рылады.

Кдаыктык мониторинг жYргiзу тeтiгiн жещлдетуден баска, жаца рэЫм к¥кыктык мониторинг нэтижeсiнiц сапасын артты-руга багытталган. Сонымен, каулыда ¥лт-тык кэсiпкeрлeр палатасыныц, когамдык кецестер, сондай-ак коммерциялык емес ^й-ымдар мен азаматтар жYргiзeтiн нормативтiк кръктык актiлeрдiц когамдык мониторингi нэтижeлeрiн кръктык мониторингте колда-ну кажеттшп белгшенген.

«Кдаыктык актiлeр туралы» Зацныц 50-бабы аркылы да мeмлeкeттiк баскару жYЙeсi когамныц мeмлeкeттiк емес кдаылымдары-ныц ресурстарымен интеграциялануы мYмкiн, оган сэйкес мeмлeкeттiк органдар к¥кыктык мониторинга жYргiзугe когамдык, гылыми ^йымдар мен азаматтарды тартуы мYмкiн. Б^л жацашылдык к¥кыктык мониторинг нэтиже-лeрiнiц сапасын арттыруга жэрдемдесуге тиiс. Мысалы,К¥кыктык мониторинг жYргiзу каги-даларыныц 15-тармагында ¥лттык кэсшкер-лер палатасы, когамдык кецестер, сондай-ак коммерциялык емес ^йымдар мен азаматтар етюзетш когамдык мониторинг нэтижелерш к^кыктык мониторингте пайдалану кажеттМ бектлген. Осылайша, кдоыктык мониторинг шeцбeрiндe эртYрлi, соныц iшiндe мемлекет-тiк емес кездерден нормативтк кдоыктык ак-тшердщ колданысы туралы акпаратты алу, корыту жэне талдау Yшiн жагдайлар жасалуда.

Алайда, к^кыктык мониторинг корытын-дысын талдау керсеткендей, iс жYзiндe мем-лeкeттiк органдар к^кыктык мониторинга емес, ал оныц бiр тYрi - Казакстан Республикасыныц зацнамасына кайшы кeлeтiн, eскiргeн, сыбайлас жемкорлыкка бeйiм жэне тиiмдi iскe асырылмайтын кдоык нормаларын аныктауга багытталган формальды-зацды си-патка ие нормативтiк кдоыктык актiлeрдiц мо-ниторингiн жYргiзeдi.

К^кык теориясында к^кыктык мониторинг т^жырымдамасы зац кызмeтiнiц нор-машыгармашылык процесс, колданыстагы нормативтiк к^кыктык актiлeрдiц сапасын багалау, кдоык колдану процeсi сиякты саты-ларын камтитынын атап ету кажет [6]. Баска-ша сездермен айтканда, колданыстагы зацна-ма мен оны колдану практикасы гана емес, сондай-ак билштщ барлык тармактары ЖY-зеге асыратын зац жобалау жэне езге де нор-

машыгармашылык кызмет мониторингтiц объeктiсi болып табылады. Осы тетктщ тиiмдiлiгi Yшiн оныц барлык элементтершщ кeлiсiлiп колданылуы кажет, ягни кeлiсiлгeн дайындау, кабылдау жэне колдану сатыларын-да зацдарга койылатын базалык талаптардыц бiртYтастыFы аркылы айкындалады. Алайда мемлекеттж органдардыц к^кыктык мониторинга «тар аяда» тYсiнуi тек 1-iншi элемент - нормативтiк к^кыктык актшердщ монито-рингi нормативтк-к^кыктык рeсiмдeлeдi. Б^л ретте, к^кыктык мониторингтiц eзi к^кыктык нормаларды кадаFалау мен талдау функцияла-рын жYзeгe асыруды Fана емес, нормативтк к^кыктык актiлeр жобаларына да, эртYрлi КOлданыстаFы нормативтiк к¥жаттарFа коры-тындылар дайындаудыц алдындаFы к^былы-старды да камтуFа тиiс.

К^кыктык мониторинга колдану тшмдшгшщ осал т^сы кажетт зацFа тэуeлдi нормативтiк к^кыктык актiлeрдi iскe асыру, кабылдамау туралы объективт акпараттыц болмауы болып табылады, б^л зац шыFарушы мен к^кык колданушы арасындаFы кeрi бай-ланысты б^затыны сeзсiз. Сондыктан нор-машыFармашылык бастамашылыктыц субъ-eктiлeрi мен к^кык колданушы арасындаFы кeрiс байланыс жYЙeсiн жасаFан орынды. Онда ец жакын телеологиялык максат ретш-де к^кык колдану практикасы мониторингшщ тeтiгiн к^ру болады [7].

Осылайша, к^кык колдану практикасы-ныц к^кыктык мониторингi т^жырымдамасы шецбершде iскe асырылуFа тиiс мынадай мш-дeттeрдi бeлiп шыFаруFа болады:

1) арнайы эдiстeмeнiц кeмeгiмeн к^кык колдану практикасыныц аFымдаFы жай-кYЙiн (сапасын) баFалау, баFалаудыц арнайы елшем-шарттарын жэне шэкшдерш эзiрлeу,оларFа сэйкес к^кык колдану практикасыныц объек-тiлeрi талданады, б^л аFымдаFы зацнамадаFы олкылыктар мен коллизияларды аныктауFа жэне мYмкiндiгiншe уакытында жоюFа мYм-кiндiк бeрeдi;

2) к^зыретл органдардыц к^кык колдану практикасыныц мониторингш eткiзу женш-дeгi кызмeтiн акпараттык камтамасыз eтудi ретке кeлтiру;

3) коFамныц жалпы даму стратегиясы-ныц шeцбeрiндe кYтiлeтiн элeумeттiк мацызы бар нэтижеш алу Yшiн колданыстаFы зацна-ма аукымын одан эрi жа^ырту Yшiнк¥Кык колдану кызмeтi жэне к^кык колдану практикасыныц нэтижeсiндe шыFарылFан актiлeр бойынша корытындылар мен ^сынымдар ка-лыптастыру [7; 8].

Кръктык мониторингтiц тYпкiлiктi мак-саты эзiрлeнiп жаткан зац мен онда камтыг^ан барлык нормалардыц сол кeздeгi коFамныц eмiр жаFдайына, eлдiц iлгeрi дамуFа м^ктаж-дыFына, экономикалык, элeумeттiк-саяси, эт-

нодемографиялык, рухани, т¥ЛFааралык жэне езге де коFамдык катынастардыц сипатына барынша сэйкестiгiн камтамасыз ету ретшде т^жырымдалуы мYмкiн деп пайымдаймыз. Осыпан орай, к^кыктык мониторингтiц непз-ri максаттары мыналар:

- зацнаманыц жай-куш мен мемлекеттiк органдардыц к¥кык колдану кызметiн объек-тивтi баFалау;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- зацнаманыц дамуы мен жетiлдiрiлуi баFытын айкындау, зацдылык пен крыктык тэртшт ныFайту;

- мемлекеттiк органдар мен ж^ртшылык арасындаFы ынтымактастык жYЙесiнiц тиiмдi ж^мыс iстеуi;

- зацнаманыц озык дамуы децгейiне же-туболуFа тшс [9].

Осылайша, крыктык мониторингтш керсетшген негiзгi максаттарына кол жеткь зу зацнама мен крык колдану практикасын жетiлдiру бойынша мынадай ^сыныстарды эзiрлеу мен iске асыру мYмкiндiгiн бередк

1. крыктык мониторинг рымына езект сипат беру жэне оныц максаттарын колданы-стаFы зацнамаFа eзгерiстер мен толыктырулар енгiзу аркылы нактылау.

2. ^кыктык мониторинг процесi мен нормашыFармашылык кызмет арасындаFы езара байланысты камтамасыз ету.

3. Зацнаманыц тшмдшгш баFалауды жэне болжауды ескере отырып мониторинг жYргiзу.

4. ^^кыктык мониторинг нэтижесi KOFамдык катынастарды к^кыктык реттеу практикасын кешендi баFалауды камтуFа тиiс.

5. ^кыктык мониторинг жYргiзуге KOFамдык жэне Fылыми ^йымдарды, азамат-тарды тарту.

ЖоFарыда жазылFанды корытындылай келе, тiзбеленген мiндеттердi шешу аркылы крыктык мониторингтiц непзп максатына кол жеткiзу мониторингтiк процестщ тYп-кiлiктi максатына жеткiзетiн крыктык мони-торингтiц басты мiндетiн орындауFа кешуге мYмкiндiк беретiнiн атап eткiмiз келедi. ЯFни, жан-жакты жYргiзiлген к^кыктык мониторинг зацнама жYЙесiнiц жай-^шн кешендi талдау ретiнде зацнаманы жэне к¥кык колдану практикасын жетiлдiру жeнiндегi ^сыны-старды эзiрлеу жэне юке асыру мYмкiндiгiн бередi [9]. Зацнаманы жетiлдiру жeнiндегi ^сынымдарды осылайша дайындау - д^рыс ^йымдастырудыц, сондай-ак к¥кыктык мо-ниторингтiц барлык субъектшершщ, ец ал-дымен, уэкiлеттi органдардыц келiсiлген жэне ыктиятты ецбегiнiц нэтижесшде Fана бек мYмкiн. Кдаыктык мониторинга норма-тивтiк к¥кыктык актiлердiц кемшшктерш айкындайтын мемлекеттiк органдар Fана жYр-гiзетiндiктен («Кдаыктык актiлер туралы» Зацныц 50-бабы), мониторинг нэтижелерi де тек олардыц ^станымдарына Fана байланы-сты болмакшы.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Жумагулов Е.А. Вопросы совершенствования правового мониторинга подзаконных нормативных правовых актов (постановлений Правительства) / Правовой мониторинг в Республике Казахстан: теория, проблемы, перспективы: Материалы международной научно-практической конференции 29 ноября 2012 года. - Астана: Казацстан Республикасыныц Зац шыгару институты, 2013. - 325 б. С. 24-26.

2. Кулжабаева Ж.О. Правовой мониторинг: проблемы правового регулирования // Правовой мониторинг в Республике Казахстан: теория, проблемы, перспективы: Материалы международной научно-практической конференции 29 ноября 2012 года. - Астана: Казацстан Республикасыныц Зац шыгару институты, 2013. - С. 11-14.

3. Тлембаева Ж.У., Калиева А.У. Роль правового мониторинга в правовой системе Казахстана // Сетевое издание «Zakon.kz»: https://www.zakon.kz/analytics/4928598-rol-pravovogo-monitoringa-v-pravovoy. html

4. Сафарова Т.С. Некоторые аспекты нового законодательства Республики Казахстан о правовом мониторинге //Науч.-прав. ж-л Вестник Института законодательства Республики Казахстан №2 (43) 2016. - С. 79-81; Информационная система «Параграф»: https://online. zakon.kz/Document/?doc_id=38652812#pos=0

5. Дюсенов Е.А. Актуальные вопросы совершенствования правового мониторинга: новеллы законодательства //Ж-л Вестник Казахского гуманитарно-юридического инновационного университета, № 4 (32), 2016 - С. 17-21; Электронная версия журнала: http://www.kazguiu.kz/ wp-content/uploads/2016/04/%D0%92%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%E2%84%964-32-2016.pdf#1

6. Кравец И.А. Российский конституционализм и конституционный краудсорсинг: перспективы конституционной модернизации / Сборник материалов международной научной конференции «Конституционное право: итоги развития, проблемы и перспективы», 16-18 марта 2017 года, отв. ред. С.А. Авакьян, изд-во «Проспект» - 320 с.; Электронная версия сборника: http://litgid.com/catalog/yuridicheskaya/konstitutsionnoe pravo itogi razvitiya

problemy_i_perspektivy_sbornik_materialov_mezhdunarodnoy_nauchnoy_konferentsii/

7. Берг Л.Н. Мониторинг правоприменительной практики // Научно-практический, экономико-правовой журнал «Бизнес, менеджмент и право»: http://www.bmpravo.ru/show_stat. php?lang=ru&stat=324

8. Правовой мониторинг: актуальные проблемы теории и практики / Под ред. Н.Н. Чер-ногора. - М.: Международный юридический институт, 2010. - 232 с.; Электронная версия издания: http://lawacademy.ru/upload/iblock/fae/ikntrtvp.%20tovxeayp%20ntcqwzpwqrpdf

9. Казиев З.Г. Некоторые вопросы совершенствования правового мониторинга в Республике Казахстан // Науч.-прав. ж-л «Вестник Института законодательства Республики Казахстан» № 2 (38) 2015 г. - С. 123-126; Электронная версия журнала: http://www.adilet.gov.kz/ sites/default/files/leaflets/3pdf

REFERENCES

1. Zhumagulov E.A. Voprosy sovershenstvovanija pravovogo monitoringa podzakonnyh normativnyh pravovyh aktov (postanovlenij Pravitel'stva) / Pravovoj monitoring v Respublike Kazahstan: teorija, problemy, perspektivy: Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii 29 nojabrja 2012 goda. - Astana: K^azaxstan Respublikasynyц Zaц shysaru instituty, 2013. - 325 b. S. 24-26.

2. Kulzhabaeva Zh.O. Pravovoj monitoring: problemy pravovogo regulirovanija // Pravovoj monitoring v Respublike Kazahstan: teorija, problemy, perspektivy: Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii 29 nojabrja 2012 goda. - Astana: Kazahstan Respublikasynyц Zaц shyFaru instituty, 2013. - S. 11-14.

3. Tlembaeva Zh.U., Kalieva A.U. Rol'pravovogo monitoringa v pravovoj sisteme Kazahstana //Setevoe izdanie «Zakon.kz»: https://www.zakon.kz/analytics/4928598-rol-pravovogo-monitoringa-v-pravovoy.html

4. Safarova T.S. Nekotorye aspekty novogo zakonodatel 'stva Respubliki Kazahstan o pravovom monitoringe // Nauch.-prav. zh-l Vestnik Instituta zakonodatel'stva Respubliki Kazahstan №2 (43) 2016. - S. 79-81; Informacionnaja sistema «Paragraf»: https://online.zakon.kz/Document/?doc_ id=38652812#pos=0

5. Djusenov E.A. Aktual'nye voprosy sovershenstvovanija pravovogo monitoringa: novelly zakonodatel 'stva // Zh-l Vestnik Kazahskogo gumanitarno-juridicheskogo innovacionnogo universiteta, № 4 (32), 2016 - S. 17-21; Jelektronnaja versija zhurnala: http://www.kazguiu.kz/ wp-content/uploads/2016/04/%D0%92%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%E2%84%964-32-2016.pdf#1

6. Kravec I.A. Rossijskij konstitucionalizm i konstitucionnyj kraudsorsing: perspektivy konstitucionnoj modernizacii / Sbornik materialov mezhdunarodnoj nauchnoj konferencii «Konstitucionnoe pravo: itogi razvitija, problemy i perspektivy», 16-18 marta 2017 goda, otv. red. S.A. Avak'jan, izd-vo «Prospekt» - 320 s.; Jelektronnaja versija sbornika: http://litgid.com/ catalog/yuridicheskaya/konstitutsionnoe_pravo_itogi_razvitiya_problemy_i_perspektivy_sbornik_ materialov_mezhdunarodnoy_nauchnoy_konferentsii/

7. Berg L.N. Monitoring pravoprimenitel'noj praktiki // Nauchno-prakticheskij, jekonomiko-pravovoj zhurnal «Biznes, menedzhment i pravo»: http://www.bmpravo.ru/show_stat. php?lang=ru&stat=324

8. Pravovoj monitoring: aktual'nye problemy teorii i praktiki / Pod red. N.N. Chernogora. -M. : Mezhdunarodnyj juridicheskij institut, 2010. - 232 s.; Jelektronnaja versija izdanija: http:// lawacademy.ru/upload/iblock/fae/ikntrtvp.%20tovxeayp%20ntcqwzpwqr.pdf

9. Kaziev Z.G. Nekotorye voprosy sovershenstvovanija pravovogo monitoringa v Respublike Kazahstan // Nauch.-prav. zh-l «Vestnik Instituta zakonodatel 'stva Respubliki Kazahstan» № 2 (38) 2015 g. - S. 123-126; Jelektronnaja versija zhurnala: http://www.adilet.gov.kz/sites/default/files/ leaflets/3.pdf

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.