Научная статья на тему 'ЙЎЛЛАРДАН СУВ ҚОЧИРИШ ТИЗИМИ ФАОЛИЯТИНИНГ АСОСИЙ ТАМОЙИЛЛАРИ'

ЙЎЛЛАРДАН СУВ ҚОЧИРИШ ТИЗИМИ ФАОЛИЯТИНИНГ АСОСИЙ ТАМОЙИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
145
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сувнинг максимал сарфиниўрганиш / йўл ўтказгичларини лойиҳалашда aлоҳида илмий ва aмалий aҳамияти / кўча ва йулларда ѐмғир сувларини ўтқазиш қобилиятини ошириш.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Йўллардан Сув Қочириш Тизими Фаолиятининг Асосий Тамойиллари

Ушбу мақолада йуллардан сув қочириш тизими фаолиятининг асосий тамойиллари методологиясига бағишланган. Mаълумки, сувнинг максимал сарфиниўрганиш,йулларда сув қочириш тизимини функционал ва конструктивжихатдан урганишилмий ва aмалий aҳамиятга эга.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Йўллардан Сув Қочириш Тизими Фаолиятининг Асосий Тамойиллари

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЙЎЛЛАРДАН СУВ ҚОЧИРИШ ТИЗИМИ ФАОЛИЯТИНИНГ АСОСИЙ ТАМОЙИЛЛАРИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-764-768

ЙУЛЛАРДАН СУВ КОЧИРИШ ТИЗИМИ ФАОЛИЯТИНИНГ АСОСИЙ

ТАМОЙИЛЛАРИ

Дурдона Алишер кизи Тоштемирова

Ассистент

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада йуллардан сув кочириш тизими фаолиятининг асосий тамойиллари методологиясига багишланган. Маълумки, сувнинг максимал сарфиниурганиш,йулларда сув кочириш тизимини функционал ва конструктивжихатдан урганишилмий ва амалий ахамиятга эга.

Калит сузлар: сувнинг максимал сарфиниурганиш, йул утказгичларини лойихалашда алохида илмий ва амалий ахамияти,куча ва йулларда ёмгир сувларини утказиш кобилиятини ошириш.

КИРИШ

Шахар йуллари сув кочириш тизимлари фаолияти юритишининг лозим булган даражасини таъминлашда лойихалаш боскичида ишларни тугри бажариш, сув окизиш иншоотларини куриш пайтида амалга ошириладиган технологик жараёнда йул куйиладиган четга огишлар ва хатоликларни уз вактида пайкаш хамда уларни тузатиш буйича тегишли чора-тадбирларни кабул килиш, шунингдек, сув окизиш конструкцияларини эксплуатация даврида асраб-авайлаш энг мухим ахамият касб этади.

Йул сув кочириш тизими функционал ва конструктив жихатдан йул пойи ва йул устки копламаси хамда кесишган ва туташган жойлар, кия оким сувларини утказувчи ва тошма кия оким сувларини утказувчи иншоотлар, атомобиль йулларига якин жойлашган ёки туташган чукур жойлар, кия тепаликлар, сув хавзалари ва сойлар четидаги нишаб жойлар рахларининг устиворлиги, билан узвий богликдир.

Шахар йулларига нафакат табиий омил (фактор)лар (иклим, рельеф, ёткизилган трассанинг гидрологик ва геологик шарт-шароитлари), балки узаро алокадорликка эга булган йул курилиши ва йул устидаги сунъий иншоотлар курилишининг натижалари хам таъсир курсатади. Шунинг учун шахар йулларини лойихалаш боскичида курилиш районининг иклим, гидрологик ва геологик шарт-шароитларини бахолашда хамда ташки сувларини туплаш ва

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-764-768

четга окизиш схемаларини танлашда сув кочириш иншоотлари конструкцияларининг эксплуатация жараёнида ишлашини прогноз килиш такозо этилади.

МЕТОДОЛОГИЯ

Сув четлатиш иншоотлари конструкцияларининг коникарсиз иши йул устки копламаси сирти устида сувнинг тупланиши (аккумуляцияланиши)га ва тупланган сувнинг йул ёкаси, йул копламасидаги ёриклар ва чоклар оркали йул пойи грунти ичига окиб киришига олиб келади. Хорижий мамлакатларда олиб борилган куп сонли лаборатория тадкикотлари натижаларига мувофик муртлашган ёрикларга эга булган асфалтьбетон копламалари жадаллиги 50 мм/соат ёмгирга эквивалент булган микдор буйича 70-95% сувни утказади.

Йул конструктив катламларига жойлашган эркин сув йул конструкцияларининг устиворлиги ва мустахкамлигига энг катта зарар етказади, чунки эркин сув жойлашган йул конструктив катламларидаги сув транспорт воситалари гилдиракларидан тушаётган босим остида кучади.

Бундан ташкари, автомобиль йули катнов кисми юзасидаги сув пардаси транспорт воситаларининг харакатланиш шарт-шароитларини ва харакатланиш вактида куринувчанликни сезиларли даражада ёмонлаштиради. Коникарсиз йул шароитлари ута огир окибатларга олиб келувчи нохуш йул-транспорт ходисларига сабабчи булиб, улар жами ходисалар сонининг амалда 70%ни ташкил этади.

Сув четлатиш иншоотлари конструкцияларининг функциаллашув даражасига, шунингдек, автомобиль йули катнов кисми копламасини куриш сифати хам таъсир курсатади. Сувнинг йул катнов кисми устида ва унинг киргокларида тупланган холда туриб колиши копламанинг тугрилиги ва текислиги таъминланмаган вазиятларда хам кузатилади. Бундан ташкари, йул копламалрининг температура чоклари ва унинг устки кисмидаги майда ёриклар бузилиш пайдо булиши учун керакли булган микдордан хам купрок булган сувни утказади. Эксплуатация жараёнида асфальтбетон копламаларида динамик кучлар ва йул устки копламасининг деформацияланиши окибатида мурт холатдаги ёриклар пайдо булади, цемент-бетонли копламаларда уларнинг йул четлари билан туташган жойларида хар доим ёрикларнинг булиши кузатилган, температура чоклари эса вакт утиши билан узининг сув утказмаслик хусусиятини йукотади. Транспорт гилдиракларидан тушаётган

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-764-768

6OCHM nyn KpnnaMacu KaraaMnapura cyBHHHr CH3H6 KHpumuHH Ba ynapHHHr 6y3HnHfflHHH Te3namTHpagu.

6)

1.1. расм. Йул копламаси катламларининг бузилиши:

а - йул копламаси устида сувнинг тупланииши ва тупланган сувнинг ёриклар оркали йул копламасининг пастки катламларига сизиб утиши; б - юк таъсири остида сувнинг йул копламаси катламларида миграцияланиши; в - йул копламасининг бузилган участкаси.

А-схема сувнинг автомобиль йуллари юриш кисмининг сирт юзаси буйлаб йул чети (киргоги, ёкаси)га, ундан кейин кия нишабликларга ва сунгра эса ён канава (кювет)ларига эркин окиши билан характерланади.

Бундай вазиятда сув окимининг тезлиги йулнинг юриш кисми ва йул ёкаларидаги буйлама ва кундаланг киялик (нишаблик)ларнинг параметрлари хамда йул копламаси учун ишлаб чикилган типли лойиха билан регламентлаштирилган юриш кисми копламасининг типи ва холати билан аникланади. Бунда ювилишдан химоя килиш учун ер кутармаси (полотнаси) ва кюветларнинг рахларини махкамлаш (мустахкамлаш) талаб этилади. Сув окизиш иншоотларининг кундаланг киркимлари гидрологик ва гидравлик хисоблашлар натижалари асосида белгиланади.

Автомобил йуллари ер кутармаси (полотнаси)нинг четки кирралари (ёкалари, киргоклари) ва рахларини мустахкамлашнинг турли усуллари типли лойихавий ечимлар, меъёрий хужжатларнинг талаблари ва методик тавсиялар билан регламентлаштирилади.

Ер полотнаси нишабликлари (рахлари)нинг товони (подошваси)га окиб тушадиган сирт юза суви окимлари автомобиль йулининг тукилган грунт устидан утиш жойларида кюветлар, лотоклар, буйлама ва кундаланг сув окизиш канавалари; чукур жойларда эса кюветлар ёки лотоклар ёрдамида окизилади.

Жой рельефининг пасайган жойларида сув окизиш канавалари, кюветлари ва лотокларидан сувни чикаришга шундай шарт бажарилганда

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-764-768

рухсат этиладики (йул куйиладики), качонки бу уша жойнинг боткокланишига ва ер кутармаси (полотнаси) атрофида сувнинг тупланишига олиб келмаса.

Коидага кура, купинча кундаланг кесими трапециясимон шаклга эга булган кюветлар курилади, бирок бир катор холларда учбурчак ва тугри бурчакли кундаланг кесимларга эга булган кюветларни куриш га хам йул куйилади. Сув окизиш канавалари ва кюветларини мустахкамлашга мулжалланган конструкциялар бутун йул конструкциясининг мустахкамлиги ва устиворлигини хамда эксплутация даврида уларни саклаш, асраш кулайлигини таъминламоги лозим.

Б-схема сувнинг автомобиль йуллари юриш кисмининг сирт юзаси буйлаб йулнинг иккала чети киррасига урнатиладиган сув йигиш лотокларига, ундан кейин бир-биридан маълум масофада жойлашган очик рахли сув йигиш лотокларига, сунгра эса мустахкамланган сув окизиш канаваларига, тозалаш иншоотларига ёки йул атрофидаги худудга окиши билан характеристикаланади.

Бу схемага мувофик равишда Россия ва бир катор хорижий мамлакатлар худудларида сирт сувини окизиш тизимлари узига йулнинг иккала томони киррасига урнатилувчи типли темирбетон сув йигиш лотоклари ва сув йигадиган рахли телескопик лотоклар хамда мустахкамланган сув окизиш канаваларини киритади. Автомобиль йулларининг иккала томон киррасига урнатилувчи типли консрукциялардан ташкари кундаланг кесимлари эллипссимон, доирасимон, трапециясимон ва тугри бурчакли булган сув йигиш лотоклари хам кулланади .

В-схема сувнинг автомобиль йуллари юриш кисмининг сирт юзаси буйлаб йулнинг иккала четига урнатиладиган бетон тусик (брдюр)лар томон, ундан кейин бир-биридан маълум масофада жойлашган очик рахли сув йигиш лотокларига, сунгра эса мустахкамланган узанлар, тозалаш иншоотлар, ёпик канализация ёки сув окизиш канаваларига, тозалаш иншоотларига ёки йулга кушилиб кетган худудга окиши билан характерланади.

Автомагистраллар, куприклар ва йул утказгичларига кириш жойлари хамда шахар кучалари йул копламаси юзасидан сувнинг окиш тезлигини ошириш учун ер кутармаси чегарасидан ташкарига йуналтирилган ер ости жадал сув окизиш тизими кенг кулланилади.

Автомагистралларга куйиладиган асосий талаблардан биттаси - бу автомобилларнинг карама-карши харакат окимини грунтли ёки мустахкамланган полоса билан мажбурий ажратиш булиб, бу полосадан

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-764-768

автомобиль катнови учун фойдаланилмайди . Устки юзаси каварик чизикли булган ажратувчи полосадан сувни окизиш буйлама ва кундаланг нишабликлар оркали амалга оширилади. Каварик ажратувчи полосаларнинг сирти асосий юриш кисмининг типи буйича курилади ва купинча мазкур полоса устига металл панжаралар ёки бетондан ишланган тусувчи конструкциялар урнатилади, улар мустахкамланган полоса кирралари билан махкам бириктирилади. Каварик ажратувчи полосага эга булган автомобиль йулларининг эгри чизикли бурилиш жойларида (виражларида) уларга кушилиб кетган йул чети лотокларидан тошиб оккан сув ёмгирни кабул килиш кудукчаларига окиб тушади ва ер кутармаси (полотнаси)дан ташкарига окизилади.

ХУЛОСА

Йул сув окизиш тизими функциональ ва конструктив жихатдан ер полотнаси ва йул копламаларининг устиворлиги хамда кесишган ва туташган жойлар, рахли сув утказгичлар, сув утказиш иншоотлари, рахли уйилган жойлар, автомобиль йулларига кушилиб кетган кияликлар, сув хавзалари ва сув окимлари билан богликдир Автомобиль йуллари сув окизиш тизимларининг лозим булган даражада функция юритишини таъминлашда лойихалаш боскичида ишларнинг тугри бажарилиши, сув окизиш иншоотларини куриш вактида технологик жараёнда йул куйилган огишларни уз ватида аниклаш ва уларни тузатиш шунингдек, экплуатация даврида сув окизиш конструкцияларини саклаш буйича тегишли чора-тадбирларни кабул килиш мухим роль уйнайди.

REFERENCES

1.Перевозников Б. Ф., Ильина А. А. Сооружения системы водоотвода с проезжей части автомобильных дорог / Б. Ф. Перевозников, А. А. Ильина // Автомоб. дороги: сб. науч. техн. информ. - Изд-во Информавтодор. - М.: 2002, Вып. 2. - 60 с.

2. Немчинов М.В. Проектирование водостока в городах: Учебное посо-бие/МАДИ. М., 1988.-49 с.51 .Немчинов М.В. Подземные инженерные сети. Дренажи, дренажные системы и очистные сооружения: Учебное пособие/МАДИ, М., 1992. -52 с.

3. Перевозников Б. Ф. Водоотвод с автомобильных дорог / Б. Ф. Перевозников М.: Транспорт, 1982. - 190 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.