АСФАЛЬТ БЕТОН ВА ЦЕМЕНТ БЕТОН ЦОПЛАМАЛИ ЙУЛЛАРНИНГ
УЗИГА ХОС АФЗАЛЛИКЛАРИ
Набиев М. КД.Турсунов qobilj on.tursunov@bk.ru Турсунов УД. Фаргона Политехника Институти
Аннотация: Асфальт бетон ва цемент бетон копламали йулларнинг узига хос афзалликлари, уларнинг афзаллиги, курилиш майдонидаги урни, хакида гап боради.
Калит сузлар: Асфальтбетон, автомобил, мустахкам, богловчи, бетон, цементбетон, коплама, иссиклик, кенгайиш, йул уки.
SPECIFIC ADVANTAGES OF ASPHALT CONCRETE AND CEMENT
CONCRETE PAVED ROADS
Nabiev M. Q.Q.Tursunov abiljon.tursunov@bk.ru Tursunov O.Q. Fergana Polytechnic Institute
Abstract: We will talk about the specific advantages of asphalt concrete and cement concrete paved roads, their advantages, their place in the construction site.
Key words: Asphalt concrete, саг, solid, connecting, concrete, cement concrete, coating, hart, exspansion, road axis.
ОСОБЫЕ ПРЕИМУЩЕСТВА АСФАЛЬТОБЕТОННЫХ И ЦЕМЕНТОБЕТОННЫХ ДОРОГ
Набиев М. К.К.Турсунов qobilj on.tursunov@bk.ru Турсунов У. К. Ферганский политехнический институт
Аннотация: Речь идет об особых преимуществах асфальтобетонных и цементобетонных дорог, их преимуществах, их месте на строительной площадке.
Ключевые слова: Асфальтбетон, автомобил, прочный, сшивание, бетон, цементный бетон, покрытия, тепла, расширения, ось дороги.
Барча тоифадаги йуллар оркали транспорт воситаларининг утиш жойлар ^М^ 2.05.03-9 га мувофик ишлаб чикилиши керак.1
Органик богловчи материалларни куллаб куриладиган турли хил копламалар орасида энг мукаммали асфальтбетон копламалар саналиб, улар шу синф копламаларнинг энг мукаммал тури хисобланади. Чакик тош (шагал), табиий ёки майдаланган кум, минерал кукун ва битумнинг муайян нисбатларидаги аралашмаларидан хосил килинган материал асфальт деб аталади. Асфальт бетон аралашмасини ташкил этувчи материаллар киздирилган холатда махсус курилмаларда аралаштирилади. Асфальт бетонларда йирик тулдирувчилар сифатида фойдаланиладиган тош материаллар турига караб чакик тошли, шагалли ва кумли булиши мумкин, уларда кулланиладиган битумнинг ковушоклиги хамда асфальт бетон аралашмаларнинг конструктив катламларига ёткизилиш хароратига кура турларга ажратилади. Иссик ва илик асфальт бетон аралашмасидан курилган копламалар тезрок шаклланиши, мустахкамлиги хамда зичланган холатидаёк фойдаланишга яроклилиги билан ажралиб туради. Совук асфальт бетондан курилган копламалар ёмгирли об-хавода сирганчик булади шу боис, одатда, юзасига кушимча ишлов беришни талаб килади. Иссик ва илик асфальт бетонлар чакик тош доналарининг энг катта улчамларига караб, доналарнинг улчамлари 40 мм гача булган йирик донали, 20 мм гача булган уртача, хамда 15 (10) мм гача улчамли доналар булиши мумкин, совук асфальт бетонлар факат майда донали ёки кумли булиши мумкин.
Асфальт бетон копламалар кимматга тушиши натижасида улардан имкон кадар юпка килиб ёткизилишга харакат килинилади.
Сифатли асфальт бетон тайёрлаш учун ^М^ 2.05.03-9 талабларига жавоб берадиган материаллар кулланилиши максадга мувофик.
Асфальт бетонни ёткизиш ва зичлашдан аввал асоснинг юзаси тегишлича тайёрланиши зарур. Асоснинг юзаси ямалгандан, текислангандан ва тозалангандан сунг 2000-2500 ^ гача киздирилган кум билан табиий равишда ёки махсус куритиш машиналари (киздиргичлар) билан куритилиши керак. Асос куригач, унга битум материаллар билан ишлов берилади. Бунинг учун битум эмульцияси ишчи харортгача киздирилган ёки керосин билан суюлтирилиши
1 КМК; 2.05.03-9
May 2020
BND 90/130 ва BND 60/(90) маркали ковушок битум, хамда SG 70/130 маркали суюк битум кулланилади. Эмульция ёки суюк битумлар аралашмани ёткизишдан 3-5соат аввал куйилади. Битумни юпка катлам бир текис таксимлаш осон булиши учун у керосин билан тегишли даражагача (огирлик буйича 8-12%) суюлтирилади. Асфальт бетон аралашмаси ишлов берилгандан кейин курилган юзага ёткизилади. У янги таксимланган битум эмульцияси устидан ёткизилган булса, аралашма асос билан илашмайди.
Асфальт бетон аралашмаси тайёрланган жойдан ёткизиладиган жойга узи агдарар юк машиналар билан ташиб келинади. Ташиб келтирилишни ташкил килишга нисбатан куйиладиган асосий талаб иссик (1000-1200 °С) ва или; (700800 °С) аралашмаларнинг совуб колмаслигини таъминлашдан иборат. Х,аво харорати 10 °С дан юкори булганда иссик аралашмани ташиш вакти 1,5 соатдан ошмаслиги керак. Иссик аралашмани 2-2,5 соат давомида ташиш мумкин.
Асфальт бетон - чакик тош, кум, минерал кукунлар ва битум аралашмасидан иборат курилиш материалидир. Аралаштиришдан олдин улар 100-160 °С гача киздирилади. 120 °С дан кам булмаган хароратда ёткизиладиган ва зичланадиган битумли кайнок асфальтбетон, 40-80 °С да зичланадиган асфальтбетон ва кам ковушок иссик асфальтбетон, хаво хароратида (10 °С дан юкори хароратда) зичланадиган суюк битумли совук асфальтбетон; йирик, урта, майда доначали ва кумли асфальтбетонларга булинади. Булинишига кура уларни автомобил йулларига, саноат бинолари полларига, томларига тушаш ва бошка максадлар учун ишлатилади.
Йул копламаларнинг хилига караб йул курилиши ишлари технологияси турлича булади. Мисол учун, асфальт бетон ёткизишда асоснинг пастки катламига кум сепиб, устки катламига цемент кушилган шагал ёткизилади, икки катлам битум минерал ва асфальтбетон аралашмаси ёткизилади.
Мустахкам, пухта, емиришга чидамли цементли бетон йул асослари ва копламалари учун мулжалланган материал сифатида узини яхши томондан курсатди. Х,исоб-китоблар цемент бетонни куллаш халк хужалигига катта иктисод келтиришини тасдикламокда. СНиП 2.05.02-85 буйича цемент бетон копламалари ва субстратлари учун огир ва ингичка бетондан фойдаланиш керак.
Асфальт ва темир бетон аралашмалари ва копламалар учун органик бириктирувчи билан копланган тош материаллари СНиП.2.05.02.85 нинг жадвалига мувофик ишлатилиши керак.
Курилиш майдонида паст хароратлар остида асфальт бетон копламали пойдеворлар, полимер-битумли, полимер-асфальт бетонлар ишлатилади.
Копламалар ва субстратлар учун бетон СНиП.2.05.02.85 талабларига жавоб бериши керак.
Курилишда бевосита иктисодий фойдадан ташкари, бетон копламали йулдан фойдаланиш сезиларли техник-иктисодий устунликни беради. Бетон чидамлилигининг юкорилигини саклаш ва таъмирлаш учун сарф-харажатларни минимумгача кискартиришга имкон беради. Бетон копламали автомобиль йулининг хизмат муддати асфальтбетон копламали йулга нисбатан бир неча баравар каттарок. Яхши курилган цементбетон копламали йул мукаммал таъмирлашсиз бир неча ун йил хизмат килиши мумкин. Цемент бетонли йул копламаси калинлиги камида 24 см булган плитани ифодалайди.
Агар йул ялпи бетон тасма билан копланса, харорат узгарганда (кечаси ва кундузи, ёзда ва кишда) бетон плитанинг улчами узгара бошлайди - кенгаяди, кискаради ва унда бетон ёрилишига олиб келадиган кучланишлар юзага келади.
Хдммага маълумки, темир йул изларини куришда рельсларни хароратдан кенгайишда кийшайишдан саклаш учун хеч качон бир-бирига зич жойлаштирилмайди, аксинча, туташиш жойларида бир неча миллиметрлик тиркиш колдирилади. Ёзда бу тиркиш ёпилади, кишда эса рельсларнинг учлари ажралади.
Бетон йулда хам маълум бир масофаларда чоклар - тиркишлар килинади. Иссиклик таъсирида бетон плита бузилмаслиги учун кенгайиш чоклари - бетон копламанинг ёндош плиталари орасида икки томони очик тиркишлар килинади. Плита остидаги асосга сув утмаслигини таъминлаш учун чоклар битумли эластик мастика билан тулдирилади. Муътадил иклим шароитида кенгайиш чоклари хар 30-50 м ораликда жойлаштирилади. Бу масофа бетон коришмаси ёткизилаётган вактдаги хароратга, шунингдек жойнинг иклимига боглик булади.
Агар кенгайиш чоклари кузда тутилмаса, коплама иссик куёшли кунда кизиб шундай кучланадики, унинг юзасидан бетон булаклари булиниши мумкин булади. Копламадан куч билан учиши оркали улар бахтсиз ходисаларни келтириб чикариши мумкин. Бундай холат керакли чоклар килинмаган йулларда кузатилган.
Коплама харорати бетон коришмаси ёткизилаётган даврдагига нисбатан пастрок хароратгача совиганда, бетон сикилади ва бетон плита дарз кетиши мумкин. Бундай дарз-ёрикларнинг олдини олиш учун коплама хавфли кучланишлар юзага келган холатдагидан кура кичикрок масофаларда чоклар билан булинади. Бундай чоклар, одатда, 5-10 м масофада килиниб, чукурлиги плита калинлигининг учдан бир кисмига тугри келадиган тиркишлардан иборат булади. Бу чоклар сикилиш чоклари деб аталади. Бетонда совук таъсиридаги сикилишдан кучланишлар юзага келганда, бетон плита энг нозик жойида- кесик билан заифлашган кесим буйича дарз кетади. Сикилиш чоки худди кенгайиш чоки каби мастика билан тулдирилади.
Йул уки буйлаб хам сикилиш чокига ухшаш чок килинади, акс холда буйлама ёрик - дарз хосил булиши мумкин.
Шундай килиб, цементбетонли йул копламаси алохида плиталардан ташкил топганга ухшайди. Бутун копламанинг яхлитлиги бузилишининг олдини олиш, шунингдек харакатланаётган машиналардан тушадиган огирликни бир плитадан бошкасига утказиш учун чокларда махсус металл стерженлар урнатилади.
Копламанинг хизмат килиш муддати уни куришда бажариладиган барча ишларнинг сифатига боглик.
Узбекистон Республикасида асфальт ва бетон копламали йуллар курилиши тобора ортмокда, улар магистрал йулларнинг асосий тури булиб колмокда.
Асфальт ва цементли бетон - ажойиб курилиш материали хисобланади, лекин ундан килинган иншоотлар хакикатан чидамли ва мустахкам булиши учун бу узига хос материалларни яхши билиш лозим. Улар бошка курилиш материалларидан узларининг хусусиятлари ва сифатлари курилиш майдонида, иншоотни куриш жараёнида шаклланиши билан ажралиб турадилар.
Асфальт, цемент ва бетонни тайёрлаш техникаси тинмай ривожланиб бормокда. Унинг асосида асфальт, цемент, бетон копламали йулларни ва темирбетонли куприкларни куриш техникаси ривожланмокда. Асфальтлар цементлар ва бетонларнинг хусусиятларини урганиб чикиш хамда бу материалларни унумли ва самарали куллаш - хар бир йулсоз-курувчининг вазифасидир.
Фойдаланилган адабиётлар
1. ШНК 2.05.02-2007 "Автомобил йуллар" Тошкент, 2007 й.
2. Бариев Е.Н. "Основы теории и технологии применения асфальтобетонов на вспененных битумах. - Изд-во Лелинград. Ун-та, 1990. - 180стр;
3. СНиП 2.05.02-85 Автомобильные дороги.
4. КМК 2.05.03-9