CC BY
39
Вестник КазНМУ, №4(2) - 2013
УДК 001:57.024:378
Т.Б. КИЛЫ БАЕВ
Эл-Фараби атындагы Цазац ¥лттын; Университет'1 Философия жэне саясаттану факультет'1
XXI ГАСЫРДАГЫ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ КАПИТАЛДЫН, ^АЛЫПТАСУЫ
Акпараттандыру KYллi элемде болып жаткан Yдерiстердi ц келемш, белсендiлiriн, шынайылык-жалгандыгын аныктайтын пост-индустриалды кезецн ц куралына айналды. Архаикалык заманда емiр CYрreн адамныц емiр бойы жина ган а кпаратына каэрп заманныц тургыны 24 сагаттыц iшiнде кол жетшзедк Еылыми-техникалык прогрестi ц нэтижесiнде акпарат колмен жазудан баспага, кейн сандык TYPге алмасты. Шапшац турде бiр сана иеанен екшшлге ауысатын а кпарат заманауи технология эсер^н бiлiмнi ц, когамдык ;арым-;атынастыц TYPлерiн де езгертп. Осыган орай адам капиталы ретшде аныкталган бшм, дэлiрек айтканда, интеллектуалды капитал заманауи технологияныц дамуына катысты дамып, когам санасын езгертiп отыр. 1980-жылдары ойлап табылган интернет желid адамныц карапайым емiрiнен бастап, элемдiк бизнес ешлдерЫ ц, мемлекеттердi ц та гдырларын байланыстырып отыр. Адам ендi элемде рт;ыр жумыс iстеуiне, бiлiмi мен е цбек еымдттн шеказ арттыруына Yлке н MYмкi ндi к алды.
Бiлiм алу барысында адамдар кэапт1 мецгерген маманнан акпарат алады, ендейдi, багалайды жэне колданады. Ягни, ;азiрri заманныц талабына сай жеке тулга езiнiц еркше, ;анагаттанган TYPДе емiр CYPViне кажетп игшктерге а кпарат, бiлiм ар кылы жетедi [1]. Егер 18 гасырга дейiн мемлекет непэ к Yш болса, 19-20 гг. -акша, 21 г. б^м, интеллект болып отыр. Демек, мемлекет экономикасын, саясатын, бiр сезбен айтканда, болаша ктагы оц нэтижелi дамуын интеллектуады капитал аныктайды. Мысал ретiнде йз екiншi ДYниежYзiлiк согыстан кейiн шапшац кайта калпына келiп, езге елдерде ез экономикасыныц басымдылыгын таныткан Жапонияны алсак болады. Оныц келiк концерндерi кептеген мемлекеттерде Yстемдiкке ие болган А^Ш келiк гиганттарын ыгыстырып, ездерiмен санасуды мойындатты. Ягни зорлык карсы куресп, ал байлык жемкорлыкты тудырса, тек б^м гана когам санасына оц эсер етт, когам тарапынан сенмдшкп арттырады. Демек, адам езiнi ц кара KYшi жэне колданатын техникасы аркылы е цбек енмдшпне жетсе, бiлiм бул керсетшшт1 арттырады. Б^мнц KYш жэне байлыкпен салыстырганда артыкшылыгы келеаден керiнедi:
- ^ш пен байлыктыц шеп бар жэне олар таусылады, ал б^м шеказ ке цейтiледi;
- ^ш пен байлыкты тек оларды иеленген адамдар гана колданады, ал бшмд колдануга барлыгыныц MYмкiндiri бар;
- ^ш пен байлыкты когамныц жо гары тап екiлдерi гана пайдаланса, б^мд - элсiздер жэне кедейлер колдана алады. Ягни бул демократияга жетмзетш жолдыц бiр TYPi [105].
^аэрп та цда экономика интеллектуалды е цбекке непзделген экономика болып табылады. Ецбек KYшi
eндiрiс саласынан «а кпаратты е нбек ^шлне» айналды. IT технология саласында кызмет етушiлердiн саны KYHHeн KYHre арту Yстiнде. Мемлекетпк мэселелер интернет желiсi аркылы online режимде талкылану дещейне жетп. Каза кстан да б^л орайда артта калмады. G-Global интернет-платформасы к¥рылып, онда элемд^ даму мэселелерi талкыга салынады. Сонымен катар Yкiмет тарапынан жасалып жаткан шараларды айтып кетуге болады. Келеа ба гдарламалар адам капиталынын дамуына ыкпал етушi деп карастырылады:
- «Каза кстан-2050» даму стратегиясы;
- «Каза кстан-2030» даму стратегиясы;
- «Халы;тын жумыспен камтылуы-2020»;
- «Кол жетiмдi баспана-2020»;
- «Болаша;»;
- «Интеллектуалды улт 2020».
Мемлекетпк багдардамалар аркылы адам капиталын дамыту Елбасынын, Yкiметтi н утымды уйымдастырылган багытарынын бiрi. Казакстан сощы жылдары улттык капиталды ныгайтуга кеп кецл бeлiп отыр. Американ экономист-галымы Теодор Шульц енбек eнiмдiлiriн арттыру максатында капиталга к^йылатын инвестиция туралы 20 г. ортасында айтып кеткен болатын. Ягни ол «енбек eнiмiнiн жартысын жумсалган жумысшы KYшi курса, жартысын онын кэсiптiк дагдысы, йлiмi курайды» деген [3]. Бул теория кейшнен онын артынан ерушi Гарри Бэккер енбектер1нен кeрiнiс тапты. Ал ;аэр адамнын интеллетуалды MYмкiндiктерi онын енбек нарыгындагы тауарына айналды. Бул «тауар» каншалыкты сапалы болса, соншалыкты онын куны ба талы болады. Механикалык енбекке кара ганда, интеллекуалды е нбект н шыгындары аз жэне кeп уа кытты талап етпейдi. Ягни индустриалды заманмен салыстыр ганда, жала кыга керi эсерiн тигiзбейтiндей жумыс уакыты кыскарды. Адамдар кeбiрек бос уа;ыт;а ие болды жэне элеуметпк еркiндiктерi кенейдi. Когам MYшелерi салауатты eмiр салтын ЖYPriзуге, уакыттарын ойын-сауыкка арнаута MYMкiндiк алды. Демек, адам eз капиталын жо гарылаткан сайын, бiлiмiн арттыр ган сайын, жогары дэрежедеп иriлiктерге кол жетмзедк Ел Президентi Н.Э. Назарбаев мемлекетпн элеуметпк саласын дамытуда эрб^р Казакстандыкка eмiр бойы б^м алу концепциясын непзге алуды усынды. Эрйр жумысшы е нбек eнiмдiлiriн арттыру максатында eз безмен интеллектуалды iзденс ЖYPriзiп, дагдыларын жетiлдiруi тиiс. 1990 жылдары Еуропада ЖYPriзiлген сауалнама бойынша респонденттер е нбек саласында гы кемшллттер ретшде к эаптж бiлiмнi н жепспеушмтн кeрсеттi. Бул мэселе тек Еуропада емес, бiздi н Каза кстанда да eзектiлiriн жогалтпай тур. Сапалы б^м кай кезде болмасын ел экономикасына, саясатына, мэдениепне кажетп аныктаушы фактор болып табылады. Жогарыда айтылып кеткен багдарламаларга коса келесi усыныстар осы ж^мыста кeрсетiлiп отыр:
Вестник КазНМУ, №4(2) - 2013
- халыкка ба гытгалган бiлiмдi када галау, сузпден eTKÍ3y. «Аппарат» пен «6mím» айырмашала гын туанрру
- сапалы б^м жетiспеушiлiriн IT технологияларды колдану жэне жаппай й^м беру сапасын ката ц кадагалау аркылы азайтып, бэсекеге кайлетплтт арттыру.
Когам санасын ЖYPriзiлетiн акпараттык саясат аркылы, ягни кеп жаздайда бщаралык акпарат кралдары аркылы багытгау барлык елдерге тэн к¥былыс. Ал болаша к допа ктыц санасын кажетаз, пайдасыз а кпаратпен ластамау мемлекет Yшiн алгашкы мшдеттер^ц катарынан табылганы д^рыс. Ягни кажетт йлiмдi дузыс саясатпен непзделген б^каралык а кпарат к¥ралдары аркылы алу когам MYшелерiнi ц д^рыс элеуметпк карым-катынасын калыптастырады. Интеллектуалды капитал адам капиталыныц TYPi репнде пайда болганына кеп уа кыт болмады. Каэрп eмiрде кеп келеид а кпарат пен бiлiмге ие болган адам eмiрдi ц жаксы шыцдарынан кeрiнедi. Материалды енм eндiру екiншi кезекке койылып, кызмет керсету саласы алга шыкты. Интеллектуалды капиталга ба гыгалган инвестиция ез рымдылыгы мен жогары нэтижелiлiri аркасында кец тарады. Интеллектуалды капиталыныц кемепмен дарынды, жогары кэапт мамандар, галымдар жа ксы каржылай пайда TYdредi. Ягни бiлi мдi кэапке,
акша табудыц жолына айналдыру пост-индустриалды, а кпараттык заманныц 6í р ерекшелiri. Б^л сала каэрп та цда каркынды TYPДе дамып, экономикалык жа гынан мемлекеттер Yшiн табысты болып отыр. Когамда зияткерлiк меншiк (интеллектуалды меншiк) деген рым пайда болды. Ягни интеллектуалды капитал мен зияткерлт меншiк жа ца экономикамен тыгыз байланысты. Индустриалды заманда экономика табиги корлар мен е цбекке CYЙенсе, жа ца экономика б^мге, бiлiмдi мамандардыц ж^мысына CYЙенедi. Мысалга, бэсекеге кабiлеттi болу Y^irn ез мамандарыныц бiлiмiн, кэагтк децгейiн арттырган кандай да йр мекеме эр ка ша н да е цбек енмдш п н о ца й а рттырады. Корыта келе, казiрri кезде интеллектуалды капиталдыц тек е цбек еымодлтн арттыруда емес, адамдардыц когам MYшелерi рeлiнде карым-катынасын реттеушi деп карастыруга болады. Себебi ойы, санасы жеплген, бiлiмi жогары азаматтар кеп жагдайда мэдени, элеуметпк жэне саяси т^ргыда д^рыс ба гытта болады. Ал б^м тек материалды жэне рухани табыска жетудi ц к¥ралы гана емес, сонымен катар капиталдыц йр белшеп. Адам капиталы адамга кажетт децгейде eмiр CYPУге, ягни мыкты денсаулыкка ие болуа, кажетплттерш етеуге кажетт корларга еркш кол жеткiзуге MYMкiндiк бередi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 В.П. Колесов. «Человеческое развитие: новое измерение социально -экономического прогресса ».- Мэскеу: 2008. - 59 б.
2 В.П. Колесов. «Человеческое развитие: новое измерение социально-экономического прогресса». - Мэскеу: 2008. - 105 б.
3 Корицкий А.В. «Введение в теорию человеческого капитала ».- Новосибирск: 2000. -23 б.
4 «Интеллектуальный капитал. Новый источник богатства организации». Томас Стюарт. Перевод В. Ноздрина. «Поколение» баспасы. - 2007. - 14 б.
Т.Б. КИЛЫ БАЕВ
ФОРМИРОАНИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОГО КАПИТАЛА В XXI ВЕКЕ.
Резюме. В данной статье рассматривается интеллектуальный капитал как один из видов человеческого капитала и его формирование в условиях технического прогресса 21-го века. В качестве примера представлены программы и мероприятия, проводимые в Республике Казахстан по улучшению качества образования и формированию человеческого капитала.
T.B. KILYBAYEV
THE FORMAT ON OF INTELLECTUAL CAPITAL IN THE XXI CENTURY.
Resume. Intellectual capital as the human capital and its formation in the conditions of technical progress in the 21st century is discussed in this article. The state programs and events of the Republic of Kazakhstan for improung the education quality and formation of human capital were
