CC BY
26XIZMAT KO'RSATISH SOHASIDA KICHIK BIZNES RIVOJINING
IQTISODIY O'SISHGA TA'SIRI
Chakamanov A.A.
"Agrobank" ATB Samarqand viloyati Go'zalkent filiali "Kreditlarni boshqarish" bosh menejeri
Annotasiya: mazkur maqolada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanish holati, YaIM, eksport va sanoat kabi makroiqtisodiyot ko'rsatkichlaridagi ulushi tahlil qilingan. Shuningdek, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy yo'llari bo'yicha takliflar ilgari so'rilgan.
Kalit so'zlar: kichik biznes, xususiy tadbirkorlik, eksport, sanoat, o'zini-o'zi band qilish, servis, bozor infratuzilmasi.
Аннотация: в данной статье анализируется состояние развития малого бизнеса и частного предпринимательства, его удельный вес в таких макроэкономических показателях, как ВВП, экспорт и промышленность. Также были запрошены предложения по основным направлениям развития малогобизнеса и частного предпринимательства.
Ключевые слова: малый бизнес, частное предпринимательство, экспорт, промышленность, самозанятость, сервис, рыночная инфраструктура.
Abstract: this article analyzes the state of development of small business and private entrepreneurship, its share in macroeconomic indicators such as GDP, export and industry. Also, proposals on the main ways of developing small business and private entrepreneurship were requested.
Key words: small business, private entrepreneurship, export, industry, self-employment, service, market infrastructure.
Kirish O'zbekistonda ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishning asosiy maqsadlaridan biri kichik biznesni ustuvor darajada rivojlantirishdan iborat. Bu maqsadni amalga oshirish uchun bosqichma-bosqich iqtisodiy islohotlar o'tkazilib kelinmoqda, kichik biznesning rolini oshirish uchun yirik institutsional asoslar yaratildi. Kichik biznes faoliyatini tashkil etish, erkin faoliyat yuritishini kafolatlovchi huquqiy-me'yoriy hujjatlar, kichik biznesga ko'maklashuvchi bozor infratuzilmasi shakllantirildi. Natijada bugungi kunga kelib, kichik biznes sub'ektlari mamlakatimiz iqtisodiyotining barcha jabhalarida, mashinasozlik mahsulotlarini ishlab chiqarishda, iste'mol tovarlari, qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda, servis xizmatlari ko'rsatish va turizm kabi sohalarda faoliyat ko'rsatmoqdalar.
Mamlakatimizda qisqa davrda to'plangan tajribalarimiz kichik biznes barqaror iqtisodiy o'sishning muhim omili ekanligini isbotladi. Ayniqsa, mamlakat iqtisodiyotida chuqur tarkibiy o'zgartirishlar va diversifikatsiya sharoitida milliy iqtisodiyotimizni barqaror rivojlanishi, uning raqobatbardoshligini oshishi hamda
yuqori makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga erishishimizda kichik biznes muhim omil bo'lib xizmat qilmoqda.
Asosiy natijalar. Mamlakatimizda kichik biznesni rivojlantirish bo'yicha to'plangan tajribalar shuni ko'rsatadiki, korxonalarning raqobatdoshlik darajasini oshirish ularning o'z faoliyatlari davomida kengayib, yiriklashib borishini taqozo etadi. Lekin, kichik biznes sub'ektlarini davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash maqsadida belgilangan imtiyoz va yengiliklarga ega bo'lish imkonini beruvchi korxonalarning miqdoriy chegaralari ayrim hollarda ushbu jarayonlarga to'sqinlik qilishi mumkin. O'tgan davr mobaynida mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasining yuksalishi, kichik biznes sub'ektlari uchun yaratilgan qulay shart-sharoitlar natijasida iqtisodiy salohiyati ortgan ko'plab korxonalar mazkur imtiyozlardan foydalanishni davom ettirish maqsadida o'z xodimlari sonini belgilangan miqdoriy chegara doirasida saqlab qolishga harakat qilmoqdalar. Tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik) tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan qonunchilikka muvofiq amalga oshiriladigan, o'zi tavakkal qilib va o'z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskorlik faoliyatidir1. Xizmat ko'rsatish sohasidagi tadbirkorlikning umumiy ma'nosi o'z biznesingizni ochishdan iborat bo'lib, bu, o'z navbatida, tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanish istagi va imkoniyati mavjudligi bilan belgilanadi. Shu bilan birga, tadbirkorlik innovatsion momentning majburiy mavjudligi bilan tavsiflanadi, bu bizga uni ikkita asosiy nuqtai nazardan ko'rib chiqishga imkon beradi.
Shu bilan birga, "tadbirkor" ta'rifiga kichik savdogarlar, fermerlar, yirik tijorat banki direktori, kichik xizmat ko'rsatish korxonalari egalari kiradi, ular ishning mohiyati va mazmuni bo'yicha bir-biridan keskin farq qiladi. Shuning uchun tadbirkorlikni kasbiy faoliyatning alohida turi deb hisoblash noto'g'ri ko'rinadi. Tadbirkorlikni tavakkalchilik va noaniqlik sharoitida amalga oshiriladigan va foyda olishga qaratilgan innovatsion iqtisodiy faoliyat sifatidagi ta'rifidan kelib chiqish maqsadga muvofiqdir. Tadbirkorlar, birinchi navbatda, o'z korxonasiga yollanma mehnatdan foydalangan holda qo'ygan mol-mulkka egalik qiluvchi yoki uni boshqaradigan shaxslar sifatida ishlaydi. Psixologik nuqtai nazardan tadbirkorlik faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardir: iqtisodiy erkinlik; moddiy farovonlikning yuqori darajasini ta'minlash imkoniyati; o'z kasbiy qobiliyatlari va moyilliklarini to'liqroq amalga oshirish imkoniyati; o'z faoliyati natijalari uchun yuqori mas'uliyat; kafolatlangan minimal daromadning yo'qligi va muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda yo'qotish xavfi; yo'qligi yordam va homiylik. Bu belgilar, ayniqsa, kichik va o'rta korxonalar tarkibida faoliyat yurituvchi tadbirkorlarga xosdir.
Kichik va o'rta biznes bozor kon'yunkturasining o'zgarishiga dinamik ravishda javob berib, bozor iqtisodiyotiga zarur moslashuvchanlik va moslashuvchanlikni beradi. Bu xususiyatlar zamonaviy sharoitda iste'molchi talabining ortib borayotgan
1 O'zbekiston Respublikasining Qonuni "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish haqida 02.05.2022 yildagi O'RQ-328-son
individuallashuvi va tabaqalanishi, fan-texnika taraqqiyotining tezlashishi, ko'rsatilayotgan xizmatlar ko'lamining kengayishi munosabati bilan alohida ahamiyatga ega. Kichik va o'rta biznes tuzilmalari aholining katta moliyaviy va ishlab chiqarish resurslarini (shu jumladan mehnat va xom ashyo) jalb qiladi.Kichik va o'rta biznes zamonaviy sharoitlarda mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan raqobat muhitini shakllantirishga katta hissa qo'shmoqda.Bandlik muammosini hal etishda kichik va o'rta biznesning rolini ortiqcha baholash qiyin. Nihoyat, ijtimoiy keskinlikni bartaraf etishda va bozor munosabatlarini demokratlashtirishda kichik va o'rta biznesning ahamiyatini ta'kidlash zarur, chunki aynan kichik va o'rta biznes "o'rta sinf'ni shakllantirishning fundamental asosi hisoblanadi va natijada bozor iqtisodiyotiga xos bo'lgan ijtimoiy tabaqalanish tendentsiyasining zaiflashishiga imkon beradi. Kichik va o'rta biznesning barcha bu va boshqa xususiyatlari, ayniqsa xizmat ko'rsatish sohasi, ularning rivojlanishini O'zbekiston iqtisodiy o'sishining eng muhim omiliga aylantiradi.Kichik va o'rta biznessiz bozor iqtisodiyoti samarali faoliyat ko'rsata olmaydi va rivojlana olmaydi. Binobarin, ularni shakllantirish va rivojlantirish ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o4ish davrida iqtisodiy siyosatning strategik vazifasi hisoblanadi.
Tadbirkorlikning maqsadi hozirgi vaqtda nafaqat foyda olish, balki bozorda faollikni kuchaytirish orqali yanada tarmoqlar iqtisodiy o'sishini ta'minlashdir.Tadbirkorlik faoliyati olib boriladigan muhit faoliyat sohalarining xususiyatlarini belgilaydi, ularning katta qismi sof ishlab chiqarishga emas, balki vositachilik faoliyatiga tegishli. Bozor munosabatlariga o'tish xizmat ko'rsatish sohasi vazifalarini, xizmat ko'rsatish sohasi korxonalari uchun daromad olish tizimini o'zgartirishni, shuningdek, zamon talablariga mos keladigan yangi tashkiliy-huquqiy tuzilmalarni shakllantirishni oldindan belgilab beradi.
Xizmat ko'rsatish sohasida tadbirkorlik faoliyatini muvaffaqiyatli rivojlantirish faqat korxonalarning xilma-xil tashkiliy shakllari va ularni boshqarish tizimlarini shakllantirish bilan mumkin, chunki bugungi kunda tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy muammolari quyidagilardan iborat:
- xizmat ko'rsatish sohasi korxonalarining innovatsion va tijorat faoliyatini boshqarish va marketingining yetarli darajada emasligi;
- korxonalarni tashkil etish darajasi bozor talablariga mos emas;
- kadrlarning past professional darajasi va boshqalar, bu muammolar bir vaqtning o'zida turli sohalarda xizmat ko'rsatish sohasining shakllanishi va rivojlanishiga to'sqinlik qiluvchi omillar sifatida ishlaydi.
Xizmat ko'rsatish sohasi korxonalarining tijorat faoliyati turli xarakterdagi vazifalar majmuasini hal qilishdan iborat bo'lishi kerak: xizmatlar bozorini bozor tadqiqotidan ma'lumotlarni yig'ish; shartnomalar (buyurtmalar)ga muvofiq iste'molchilarga o'z vaqtida va sifatli xizmatlar ko'rsatish; xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish jarayonining barcha ishtirokchilari o'rtasidagi aloqalarning kommunikativ tizimini ta'minlash va boshqalar. Bunday yondashuv
bilan ko'rsatilayotgan xizmatlar turlarini, ularning tuzilishini, sotish kanallarini, iste'molchilarni jalb qilish va hokazolarni kengaytirish rejalarini shakllantirish uchun prognozlash va marketing tadqiqotlarini o'tkazish zarurati yaqqol namoyon bo'ladi. Mamlakat iqtisodiyotidagi o'zgarishlar korxona boshqaruviga yangi talablar qo'ymoqda, uning e'tiborini sifat, rentabellik va xizmatlar ko'lamiga o'zgartirmoqda.
Xizmat ko'rsatish sohasida tadbirkorlik faoliyatini boshqarish tizimini ishlab chiqishda O'zbekistonda tadbirkorlikning o'ziga xos ijtimoiy - psixologik xususiyatlarini hisobga olish kerak, ular tarixiy rivojlanishning o'ziga xos xususiyatlari, milliy an'analari va hozirgi holatining xususiyatlari bilan bog'liq.Ushbu yondashuv mavjudlarni moslashtirishi mumkin mintaqaviy va tarmoq o'zgarishlarining o'ziga xos xususiyatlari uchun boshqaruv vositalari. Xizmat ko'rsatish sohasida tadbirkorlik faoliyati viloyatlarning ko'plab mehnatga layoqatli aholisini ish bilan ta'minlaydi, chunki sezilarli mehnatni singdirish qobiliyatiga ega. Bu mintaqaning turli hududlarini barqaror rivojlantirishga xizmat qilishi kerak.
Tadbirkorning o'z biznesini tashkil etish turli yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin: mavjud korxonani sotib olish, boshqa jismoniy yoki yuridik shaxslar bilan qo'shma korxona tashkil etish yoki yangi korxona tashkil etish. Oxirgi yo'l yangi g'oyaga ega bo'lishni o'z ichiga oladi. Erkin rivojlanayotgan bozor konyunkturasi turli ixtisoslikdagi, faoliyat turlaridagi, tarmoqqa mansubligi va mulkchilik shaklidagi keng doiradagi xizmat ko'rsatish korxonalarining mavjudligini taqozo etadi.
Zamon talablariga javob beradigan mehnat bozorining rivojlanishiga iqtisodiy shakllanishdagi o'zgarishlar, noratsional tarkibiy o'zgarishlar munosabati bilan yuzaga kelgan muammolarning butun majmuasi to'sqinlik qilmoqda, buning natijasida mehnat darajasining pasayishi kuzatilmoqda.Shu bilan birga, statistik ma'lumotlar iqtisodiy faol aholi sonining kamayishi, ishsizlarning moliyaviy ahvolining yomonlashuvi, nafaqalarning nomukammalligi va to'lovlarning kechikishi natijasida yuzaga kelganligini ko'rsatadi.
Xulosa.
1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun dastavval tadbirkorlik subyektlarini aniq moliyalashtirish manbalarini, shu jumladan aholi mablag'lari, byudjetdan tashqari jamg'armalar, tadbirkorlar, tijorat banklari va moliya institutlarining kreditlari, xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlarning grantlari, xalqaro standartlarga muvofiq kredit uyushmalari faoliyatini yo'lga qo'yish.
2. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlar o'z ehtiyojlari uchun ob'ektlar quradigan yangi tashkil etilgan kichik biznes sub'ektlariga yagona soliq to'lovi to'lash bo'yicha imtiyozlar yaratish.
3. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari bilan yirik korxonalar o'rtasida ilmiy-texnika sohasida kooperasiyasini yo'lga qo'yish. Yirik
korxonalarning buxgalteriya, marketing kabi xizmatlarini autsorsing asosida tashkil etish mexanizmlari bo'yicha huquqiy asoslarni mustahkamlash.
4. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlarning davlat xaridlarida ishtirokini oshirish, tadbirkorlik sub'yektlarining davlat xaridlari sohasida yanada soddalashtirish deb hisoblaymiz.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasining Qonuni "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish haqida 02.05.2012 yildagi O'RQ-328-son
2. Boltaboyev M.R. va boshqalar. Kichik biznes va tadbirkorlik. 0 'zR Oliy va o 'rta-maxsus ta'lim vazirligi. — Т.: Noshir, 2011. — 280 b.
3. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. 4-е издательство, доп. М.: ИНФРА-М, 2008. — 667 с.
4. Лапуста М.Г. Малое предпринимательство: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2008,- 685 с.
5. Xodiyev В. Yu., Qosimova M.S., Samadov A.N. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik. Т.: TDIU, 2010. — 267-b
