CC BY
0XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA XIVA XONLIGINING IJTIMOIY-SIYOSIY HAYOTI
Hayitboyeva Q.I.
magistr,
Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti.
Ilmiy rahbar: Alinazarova D.V.
dotsent v.b., t.f.f.d.(PhD) Mirzo Ulug'bek nomidagi O 'zbekiston Milliy universiteti. https://doi.org/10.5281/zenodo.11174919 Hozirgi O'zbekiston hududida joylashgan Xiva xonligi 1512-1920-yillarda faoliyat yuritgan davlat. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Xiva xonligining ijtimoiy-siyosiy hayotida ichki va tashqi kuchlar ta'sirida jiddiy o'zgarishlar yuz berdi. Xiva xonligi xon tomonidan boshqariladigan, siyosiy hokimyatni amalga oshiruvchi feodal davlat edi [1]. Xiva xonligi ustidan podsho hukumati o'zining Protektorat hududi sifatida qattiq nazorat o'rnatdi. Ichki va tashqi siyosatdagi arzimas o'zgarishlarni ham Xiva xoni Turkiston general-gubernatori bilan kelishib olishi lozim edi. Xon ustidan nazorat qilish maqsadida 7 kishidan iborat Kengash (devon) ta'sis etilib, ularning to'rt nafari podsho hukumati vakillari edi.[2]
Amudaryoning avval Xiva xonligi tasarrufida bo'lgan va Gandimiyon shartnomasiga ko'ra Rossiya imperiyasi ixtiyoriga o'tgan o'ng qirg'og'i hududida Turkiston general-gubernatorligining Amudaryo bo'limi tashkil qilingandi. Uning boshlig'i ayni mahalda Rossiya imperiyasining Xiva xonligidagi vakili sifatida mamlakatni boshqarishda xonning hamma harakatlari ustidan nazoratni amalga oshirardi. Xonlikning yillik tarixga ega va o'zbek xalqining madaniy rivojlanishida muhim rol o'ynagan turkiy urug' qo'ng'irotlarga mansub sulola vakillari tomonidan boshqarilayotgan monarxiya edi. Xiva xonligida qo'shin xalq qarshilik harakatini bostirish va davlat yaxlitligini saqlash uchun kurash vositasi edi. Bu qo'shin yaxshi uyushmagan, harbiy tartib-intizom bo'sh, nihoyatda sodda qurollangandi. Xonning muntazam qo'shini yasovul boshi boshqaradigan 1,5 ming kishidan iborat edi. 1873-yildan boshlab Xiva qo'shini faqat ichki tartibni saqlash vazifasinigina bajargan. Xonlik ma'muriy jihatdan 18 ta beklik va 2 ta noiblikka bo'lingandi. Ulardan eng yiriklari Hazorasp, Urganch, Qiyot, Ko'hna Urganch, Xo'jayli, Qo'ng'irot hisoblangan. Ularning har biriga xon tomonidan tayinlangan bek yoki hokim rahbarlik qilardi [3, 291].
Xon qo'l ostida turli darajadagi zodagonlar, qabila boshliqlari va ma'muriy amaldorlar bo'lib, ular keng hududlarni boshqarishga yordam berganlar. Xonlikning siyosiy tuzilishi chuqur ierarxik edi, hokimiyat xon va uning saroyi atrofida
markazlashgan edi. Xiva xonligining siyosiy manzarasida qabilaviy birlashmalar hal qiluvchi rol o'ynagan. Turkmanlar, qozoqlar kabi ko'chmanchi qabilalar xonlik harbiylarining tayanchi bo'lib, savdo va dehqonchilik orqali iqtisodiga hissa qo'shgan. Qabila boshliqlari katta ta'sirga ega bo'lib, ko'pincha xonni tanlashda rol o'ynagan. 19-asr oxirlarida Xiva xonligi hududda mutlaq hokimiyatni o'z qo'liga olgan xonlar tomonidan boshqarilgan. Biroq, ularning hokimiyati asta-sekin Rossiya imperiyasining ekspansionistik ambitsiyalari bilan shubha ostiga olindi. Ruslar O'rta Osiyoga o'z ta'sirini o'tkazishga intilib, Xiva xonligi va rus qo'shinlari o'rtasida qator to'qnashuvlarga sabab bo'ldi. Bu davrda Xiva xonligining siyosiy hayoti nozik kuchlar muvozanati bilan ajralib turardi. Xonlar o'z muxtoriyatlarini saqlab qolish va ruslar bosqiniga qarshi turishni maqsad qilganlar. Natijada Xiva xonligi Rossiya imperiyasi bilan O'rta Osiyoning Buxoro va Qo'qon kabi boshqa xonliklari o'rtasida bufer davlatga aylandi. Bu davrda Xiva xonligidagi muhim ijtimoiy o'zgarishlardan biri yosh xivaliklar harakatining vujudga kelishi bo'ldi.. Ular xonlikni butun dunyoda ro'y berayotgan o'zgarishlarga moslashtirish uchun ta'lim, infratuzilma va boshqaruvdagi o'zgarishlarni qo'llab-quvvatladilar. [4, 292] Xiva xonligining ijtimoiy-siyosiy o'zgarishida maorif hal qiluvchi rol o'ynadi. Islohotchi ziyolilar maktablar tashkil etib, aholini, jumladan, erkaklar va ayollarni bilim olishga undadilar. Bu jamoatchilik fikrini shakllantirishda va an'anaviy me'yorlar va amaliyotlarga qarshi turishda muhim rol o'ynagan savodli sinfning o'sishiga olib keldi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Xiva xonligining ijtimoiy-siyosiy hayoti an'anaviylik va yangilanishning murakkab uyg'unligidan iborat edi. Xonlik Rossiya imperiyasining tashqi qiyinchiliklariga duch keldi, bu avtonomiyani saqlab qolish va ruslar bilan muzokaralar o'rtasida nozik muvozanat harakatiga olib keldi. Ichkarida jamiyat islohotchi ziyolilar va an'anachilar o'rtasidagi ziddiyat bilan kurashdi, natijada ijtimoiy manzara parchalanib ketdi. Rossiya imperiyasining ekspansionistik niyatlari Xiva xonligi jamiyatiga ham katta ta'sir ko'rsatdi. Rossiyaning mavjudligi boshqaruv, ma'muriyat va infratuzilmada o'zgarishlarga olib keldi. Xiva xonligi o'zining siyosiy va ijtimoiy tuzilmalarini Rossiya imperiyasining talab va umidlariga moslashtirishga majbur bo'ldi. Xiva xonligining ijtimoiy tuzilishi uning ko'chmanchi merosi va islom an'analari bilan chuqur bog'langan edi. Turkmanlar va qozoqlar kabi ko'chmanchi qabilalar xonlik iqtisodiyoti va harbiy sohalarida muhim rol o'ynab, inson kuchi va resurslar bilan ta'minlagan. Jamiyat tabaqalashtirilgan bo'lib, hukmron elita xon va uning saroy a'yonlaridan, undan keyin qabila boshliqlari, savdogarlar, hunarmandlar va dehqonlardan iborat edi.[5]
XIX-asr oxiri va XX-asr boshlari Xiva xonligi uchun misli ko'rilmagan qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Iqtisodiy turg'unlik, ichki norozilik va tashqi
bosimlar an'anaviy tartibning qulashi bilan yakunlandi. 1917-yilgi rus inqilobi va undan keyin Sovet Ittifoqining barpo etilishi Xiva xonligining muxtoriyatining tugatilishini ko'rsatdi, . Xorazm XSR 1920-yil 26-aprelda tuzilgan. 1923-yil 20-oktabrda Xorazm XSR nomi Xorazm Sotsialistik Sovet Respublikasi (Xorazm SSR) deb o'zgartirilgan 1924-yilda O'zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tarkibiga qo'shildi.
Adabiyotlar:
1. Matniyozov M. Xorazm tarixi. II-jild. Urganch. 1997. 274-b.
2. Eshov B.J., Odilov A. A. O'zbekiston tarixi II kitob Toshkent. 2020. 291-
b.
3. Qo'shjonov O, Polvonov N. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlar. XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr birinchi choragi. - Toshkent, 2007. 292-b.
4. Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (o'zbekcha). Ensiklopedik lug'at. 2. -Toshkent: O'zbek sovet ensiklopediyasi. 1988-yil. 369-bet.
