CC BY
47R 0#
XITOY TILINING BOSHQA TILLAR BILAN O'ZARO ALOQASI
d https://doi.org/10.5281/zenodo.6653350
Bobonorov Abdurauf
SamDChTI Yaqin sharq tillan kafedrasi stajyor o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada xitoy tilining boshqa tillar bilan aloqasi, xitoy tilining boshqa mamlakatlar madaniyatiga, ijtimoiy hayotiga, tiliga bo'lgan ta'siri, xitoy tilidan boshqa tillarga o 'zlashgan so 'zlar va boshqa tillarning xitoy tiliga bo 'lgan ta 'siri hamda xitoy tili o 'zlashma bo 'lib kirib kelgan so 'zlar haqida ma 'lumotlar yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: guanxua, baixua, venyan, kalka, fonetik o'zlashmalar, semantik o 'zlashmalar, abbreviaturalar.
This article discusses the relationship of Chinese with other languages, the impact of Chinese on the culture, social life, language of other countries, words learned from Chinese into other languages and the impact of other languages on Chinese and information on words that have entered the Chinese language as a masterpiece.
Keywords: guanhua, baihua, venyan, kalka, phonetic assimilation, semantic assimilation, abbreviations.
В этой статье рассматриваются отношения китайского языка с другими языками, влияние китайского языка на культуру, общественную жизнь, язык других стран, слова, усвоенные из китайского языка, на другие языки и влияние других языков на китайский язык и информацию. на слова, которые вошли в китайский язык как шедевр.
Ключевые слова: гуаньхуа, байхуа, вэньян, калка, фонетическая ассимиляция, семантическая ассимиляция, аббревиатуры.
Xitoy tili bugungi kunda mavjud bo'lgan eng qadimiy tillardan biridir. Shuningdek, u hozirda qo'llanilayotgan eng qadimiy yozuv tizimiga ega. Xitoy tilining ierogliflari yapon va koreys tillarida mavjud bo'lgan alifbolar (kana, hangul) bilan tarkibida ham qo'llaniladi.
ABSTRACT
АННОТАЦИЯ
KIRISH
Xitoy tilining mavjudligini qayd etuvchi yozma hujjatlarning eng qadimgi jamlanmasi qurbonlik hayvonlari suyaklari va toshbaqa qobig'idagi folbinlik yozuvlaridir (miloddan avvalgi XIV-XI asrlar). Ular Shan-Yin davrida shakllangan til tizimining mavjudligidan dalolat beradi. Biroq, ularning kashfiyoti XX asrning boshlariga to'g'ri keladi, shu bilan birga tilni o'rganish borasidagi tadqiqotlar bugungi kungacha davom etmoqda va hali to'liq tugallangan emas.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Siyosiy sabablarga ko'ra xitoy tilida janubiylarga nisbatan bir xil bo'lgan shimoliy lahjalar hukmron bo'lib qoldi. Ularning negizida imperiyaning rasmiy tili maqomiga ega bo'lgan "mansabdorlar tili" guanxua shakllandi. U bilan birga oddiy xalqning og'zaki tili bo'lgan Bayxua ham rivojlandi.
Xitoy madaniyati tarixidagi asosiy burilish nuqtasi og'zaki tildan yozma foydalanish edi. Bunda Jin Shengtan yetakchili roli muhim hisoblanadi. XX asr boshlarida savodxonlikni demokratlashtirish harakati yozma muloqotning asosiy tili sifatida bayhua tiliga inqilobiy o'tish va xitoy dialektlarining birlashishi boshlanishini belgiladi. Agar adabiy tildagi gazetalarni o'qish uchun 12-13 ming ieroglifni bilish kerak bo'lsa, Bayxuada - 3-5 ming, bu gazetalarni o'quvchilarning keng doirasi uchun ochiq qildi. 1922 yilga kelib, Xitoy matbuotining aksariyati bayhua tiliga o'tdi.
Xitoy tili an'analarini birlashtirgan asosiy element Venyan rasmiy yozma til edi. Yagona yozuv tizimining hukmronligi o'ziga xos hodisa bo'lib, bir muncha vaqt mustaqil davlatlar doirasida rivojlanib kelgan geterogen dialektlarning mavjudligiga imkon berdi.
Xitoy qadimdan ulkan mamlakat hisoblanib nafaqat o'z qo'shnilari balki butun dunyoga ham o'z ta'sirini o'tkaza olgan mamlakat hisoblanadi. Aynan shu tufayli Xitoy sivilizatsiyasiga qo'shni bo'lgan bir qator mamlakatlar til sistemasiga xitoy tili ta'sir etgan. Jumladan: Koreya, Yaponiya, Tailand, Singapur, Vietnam mamlakatlari va h.k.
Zamonaviy yapon lug'atida lug'atning taxminan 60% kango, so'zma-so'z "xitoycha so'z" dan iborat. Bular xitoy tilidan olingan yoki xitoy til elementlari asosida yaratilgan so'zlardir. Xanchao yoki xitoycha kelib chiqishi koreyscha so'zlar ham butun koreyscha lug'atning 60% ni tashkil qiladi. Zamonaviy Vetnam tilida katta xitoy-vetnam lug'ati yoki tu han viet mavjud bo'lib, u Vetnam leksikonining uchdan bir qismini tashkil qiladi. Ushbu sabablar tufayli yapon, koreys va vetnam tillari "haqiqiy tillar" emas, degan bema'ni fikr bildirildi, chunki ularning leksikaning aksariyati xitoy tilidan kelib chiqqan.
Biroq bu degani faqat xitoy tili boshqa tillarga ta'sir qilgan degani emas, albatta. Xitoy tilining o'zi ham chetdan katta miqdorda so'zlarni o'zlashtirgan.
Chet tillaridan o'zlashmalar olish Xitoyga kamida beshta to'lqinda keldi. Birinchi ikkitasi, II-asr va Suy va Tan davrlarida (581 - 907) Hindistondan buddizmning paydo bo'lishi va Xitoyga tarqalishi bilan bir vaqtga to'g'ri keldi. Ko'pgina buddist matnlar sanskrit tilidan xitoy tiliga tarjima qilingan, ayniqsa Tan sulolasi davrida, bu hind tilidagi so'zlarni Xitoyning leksik orbitasiga olib kelgan.
Uchinchi to'lqin Xitoyning Janubi-Sharqiy Osiyo va Hind okeani sohilidagi mamlakatlar bilan dengiz savdosi bilan faol shug'ullangan Sun davrining (960-1279) tijorat rivojlanishi davrida sodir bo'ldi. Qarz olishning keyingi to'lqini Min sulolasi (1368-1644) davridagi yevropalik katolik missionerlari bilan kelgan bo'lsa, XIX-asr oxiridan hozirgi kungacha davom etayotgan beshinchi to'lqin xorijiy so'zlarning eng katta oqimini keltirib chiqardi.
Xitoy tili xorijiy so'zlarni bir necha usul bilan o'zlashtiradi. Ko'pgina so'zlar fonetik jihatdan xitoy tiliga transkripsiya qilinadi, masalan, chana (sanskrit ksanadan "qisqa lahza"), binlang (malay pinang yoki "betel yong'og'i" dan), youmo (inglizcha "hazil" dan) va haike yoki heike ("xaker") .
Boshqa so'zlar asl tildan semantik jihatdan tarjima qilingan, masalan, regou (xitoy tilida so'zma-so'z "hot-dog"), lantu (so'zma-so'z "ko'k muhr") va xiangyata ("fil suyagi minorasi"). Shuningdek, ikkala usulning kombinatsiyasi ham mavjud, masalan, baleiwu ("balet"), bu erda balei "balet" so'zining transkripsiyasidir va wu raqs uchun mahalliy xitoycha so'zdir.
O'tgan asrda Yaponiyadan "teskari qarz olish" mavjud edi. Yaponiyaliklar tomonidan xitoy belgilaridan foydalangan holda yaratilgan so'zlar, ayniqsa, zamonaviy tushunchalarga ishora qiluvchi so'zlar xitoycha lug'at tarkibiga kiritilgan, masalan, minzhu (yaponcha minshudan "demokratiya"), kexue (kagakudan "ilm"). So'nggi paytlarda yapon ommaviy madaniyati xitoy tiliga katta ta'sir ko'rsatdi. Renqi (ninkidan "mashhur") va zhai (otakudan "geek") kabi so'zlar hozir butun dunyo bo'ylab xitoylar tomonidan qo'llaniladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Endi xitoy tili va ingliz tillarining o'zaro aloqasi haqida kengroq o'rganib chiqamiz. Izlanishlar davomida, ingliz va xitoy tillari solishtirilganda bu ikki tillarda ingliz tilidan xitoychaga kirib, o'zlashma so'zlarga aylangan so'zlar borligini yuqorida bilib oldik, masalan: kafei - kofe va inglizcha "coffee". Agar biz
o'zlashmalarni batafsil ko'rib chiqsak, ular xitoy tiliga turli yo'llar bilan pkirgan
o
bo'lishi mumkin: fonetik, semantik, harfiy qo'shimchalar va fonetik-semantik o'zlashmalar.
Dastlab, fonetik o'zlashmalarga e'tibor qaratamiz.
- coffee (qahva) ^^ - kola
- klon
Pp^ - hello (salom)
Ko'rib turganimizdek fonetik o'zlashmalarda o'zlashgan so'z original tilda (bizni holatimizda ingliz tilida) qanday talaffuz qilinsa iloji boricha shunga o'xshash talaffuz qilinadigan bo'g'inlar yordamida hosil qilinadi.
Semantik o'zlashma olish yoki "Kalka" usuli - bu ma'nolarni o'zlashtirib keyin uni ierogliflar orqali uzatish. Bunday so'zlar an'anaviy xitoy lug'atidan farq qilmaydi, ular xitoycha so'zlarni tuzish qoidalariga muvofiq tuzilgan va kundalik hayotda erkin, oson ishlatiladi, masalan:
^^ feiji (^ fei - uchmoq + ^ ji -apparat) - samolyot ^^ mali( Ц ma - ot li - kuch) - ot kuchi
MM!^ wangyuanjing( M wang- kuzatmoq + M yuan -olis jing -linza) - binokl
Fonetik-semantik o'zlashma olish olingan so'zning tovush shaklini bildiradi va semantik ahamiyatga ega leksik elementini ham ifodalaydi, misollar:
^ft^ motuoche (^ft Motuo - fonogramma(motor) + ^ che -mashina ) - Mototsikl.
Keyingi usul - alifbo qo'shimchalari, bunda asosan alifboning lotin harflari qo'llaniladi. Odatda, bu xitoy fonetik yozuvidan olingan so'zlar - pinyin yoki ingliz tilidan, bu asosan qisqartmalar va abbreviaturalardir. Xabar yozishning qisqarishiga sabab Xitoydagi bugungi yoshlarning "Yevropalashuvi", madaniyat ommaviy axborot vositalari va internet orqali kirib kelayotgani. Kundalik muloqotda siz ijtimoiy tarmoqlarda, Internet chatlarida va SMS xabarlarida qulay va tez terish uchun ishlatiladigan juda ko'p turli xil misollarni ko'rib chiqishingiz mumkin, masalan: BB (Bye-Bye) - "bay-bay", "ko'rishguncha".
Bundan tashqari alifbo qisqartmalari va raqamlar bilan grafik qisqartmalar ham qo'llaniladi, ular ma'lum bir so'zni almashtiradi, lekin ayni paytda ularning tovush funksiyasi bir xil bo'lib qoladi, masalan: B2B (biznesdan biznesga) - "biznes uchun
О
ish", bu misolda zarracha " dan "(to) soni 2 (ikki)gacha, bu ibora hatto biznes kontekstida ham ishlatilishi mumkin. Mashhur ibora "yuzma-yuz" yoki "tet-a-tet".
Xitoy tilida qisqartmalar va abbreviaturalar ham mavjud, masalan: DD (^^ Didi) - "uka", MM (ШШ meimei) - "go'zallik", "chiroyli". Bundan tashqari zamonaviy xitoy tilida o'zlashtirilgan so'zlarning bir turi mavjud nafaqat lotin alifbosidagi harflardan, balki xitoycha belgilardan ham iborat: T Ш (T xu) -"futbolka"; IC ^ (IC Ka) - "elektron karta". Bu ikki misol o'zlashma olishning ikki turini birlashtiradi - harflar va fonetik o'zlashmalarlar. Yuqoridagi misollar mos ravishda inglizcha "IC card" va "T-shirt" bilan tovushning o'xshashligini ko'rsatadi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Tillar va ularning so'zlovchilari tabiatan ustun ham, pastroq ham emas, ular so'z manbalari yoki qabul qiluvchilari bo'ladimi. To'g'rirog'i, bu so'zlarning deyarli har bir tilda mavjudligi tariximiz davomida insonlar o'zaro munosabatlarining go'zalligidan dalolat beradi.
ADABIYOTLAR (REFERENCES)
1. Горелов В.И. Лексикология китайского языка. - М.: Просвещение, 1984. - 216 с.
2. Маслова В.А. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений. - М.: Издательский центр «Академия», 2001. - 208с.
3. Семенас А.Л. Лексика китайского языка. - М.: Муравей, 2000. - 320 с.
4. Lei Wang, Shiwen Yu. Construction of a Chinese Idiom Knowledge Base and its Application // 23rd International Conference on Computational Linguistics:
5. Proceeding of the Multiword Expressions: From Theory to Applications. -Peking, 2010. - Р. 11-18
6. Джураев, Д. (2020). Талабаларни таълим жараёнида хитой тилига укитиш самарадорлигини ошириш методлари. Иностранная филология: язык, литература, образование, (1 (74)), 124-127.
7. Джураев, Д. (2021). ХИТОЙ ТИЛИНИ У^ИТИШ0ДА ТАЛАБА ХАРАКТЕРИНИНГ АХДМИЯТИ. АКТУАЛЬНОЕ В ФИЛОЛОГИИ, 1(1).
8. Джураев, Д. М. (2017, January). ИСТОРИЧЕСКИЕ ПРЕДПОСЫЛКИ ОБУЧЕНИЯ И МЕТОДЫ ПРЕПОДОВАНИЯ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА В УЗБЕКИСТАНЕ. In Актуальные вопросы преподавания китайского и других восточных языков в XXI в. (pp. 84-88).
9. Odil ogli, T. I. (2021, October). Qadimgi Xitoy Madaniyatining Shakllanishi. In " ONLINE-CONFERENCES" PLATFORM (pp. 137-139).
10. Tojiboev, I. O. U. (2021). CHINESE ARCHITECTURE. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(8), 40-42.
11. Odil o'g'li, T. I. The history of the origin of the Chinese language and the work done to date.
12. Турниязов, Н. К. (1985). Принципы формирования синтаксической структуры сложноподчинённого предложения в узбекском языке/-Ташкент. Укитувчи.-1985,-с22.
13. Турниёзов, Н. (1998). Назарий грамматикадан очерклар. Самарканд: СамДЧТИ, 998, 48.
14. Сулейманова, Н. М., & Турниязов, Н. К. (2018). О ФОРМИРОВАНИИ СТРУКТУРНОЙ СХЕМЫ В ЧЕЛОВЕЧЕСКОМ СОЗНАНИИ. In Научные школы. Молодёжь в науке и культуре XXI века (pp. 39-42).
15. Турниёзов, Н. (2016). Синтагматик муносабат ва дискурс шаклланишига доир баъзи кайдлар. Иностранная филология: язык, литература, образование, 1(4), 10-13.
16. Тухтасинов, И. М. (2011). Лингвокультурологические и гендерные особенности сложных слов в художественном тексте (на материале английского и узбекского языков). Автореф. дисс.... канд. филол. наук. Ташкент: УзГУМЯ.
17. Тухтасинов, И., & Хакимов, М. (2021). Modern views on the problem of distance and traditional methods of teaching italian language in higher education institutions. Society and Innovation, 2(2), 111-117.
18. Tukhtasinov, I. M., Muminov, O. M., & Khamidov, A. A. (2017). The days gone by. Novel by Abdulla Qodiriy. Toshkent.
19. Tukhtasinov, I. M. (2018). The structure of the phenomenon of equivalence and its importance for translation strategies. In Modern Romano-German linguistics and new pedagogical technologies in language teaching, Materials of the Republican scientific-practical conference, Samarkand.
20. Тухтасинов, И. М. (2018). Развитие профессиональной компетенции на основе эквивалентности при подготовке переводчиков.
21. Tukhtasinov, I. M. (2017). Discursive approach in the training of translators. In Mat. International scientific and creative forum" Youth in science and culture of the XXI century". Chelyabinsk: Chelyabinsk State Institute of Culture (pp. 229-231).
22. Тухтасинов, И. М. (2012). Национально-культурная специфика сложных слов, выражающих внешность и характер человека, в английском и узбекском языках. Вестник Челябинского государственного университета, (2 (256)), 122125.
23. Тухтасинов, И., & Хакимов, М. (2021). Современные взгляды на проблему дистанционного и традиционного методов обучения итальянскому языку в высших учебных заведениях. Общество и инновации, 2(2), 111-117.
24. Тухтасинов, И. М. (2017). Дискурсивный подход в обучении переводчиков. In Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI в. (pp. 229-231).
25. Тухтасинов, И. (2021). Таржимоннинг касбий компетенцияси ва фаолият функциялари. Иностранная филология: язык, литература, образование, (3 (80)), 5-10.
26. Тухтасинов, И. (2021). Особенности формирования учебного процесса в системе высшего образования Узбекистана в условиях ^vid-19. Иностранная филология: язык, литература, образование, (1 (78)), 11 -18.
27. Тухтасинов, И. М. (2020). Лингвокультурологический аспект обучения переводческой компетенции. In Язык и культура (pp. 226-231).
28. Тухтасинов, И. М. (2020). Лингвокультурологический аспект обучения переводческой компетенции. In Язык и культура (pp. 226-231).
29. Tuhtasinov, Ilhom and Lutfilloeva, Fahriniso, The Japanese Language Teaching Technologies Based on Computer Simulation Models (September 10, 2019). Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3458780
30. Тухтасинов, И. М. (2019). ВНЕДРЕНИЕ ИННОВАЦИЙ В ПРОЦЕСС ОБУЧЕНИЯ ТЕОРИИ И ПРАКТИКИ ПЕРЕВОДА. In Россия-Узбекистан. Международные образовательные и социально-культурные технологии: векторы развития (pp. 111-113).
31. Сукиасян, Г. А., Тухтасинов, И. М., Гушул, Ю. В., & Баштанар, И. М. (2019). Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI века: материалы междунар. науч.-творч. форума (научной конференции), 7-8 нояб. 2019 г./сост.: СБ Синецкий (отв. сост.).
32. Тухтасинов, И. М. (2018). Методика выявления эквивалентности слов разносистемных языков в процессе перевода. Бюллетень науки и практики, 4(7), 539-544.
33. Тухтасинов, И. (2017). Таржимада маданий мослашиш хрлатлари. Иностранная филология: язык, литература, образование, 2(2 (63)), 5-9.
