CC BY
77XITOY IQTISODIYOTI VA UNING JAHON IQTISODIYOTIDA TUTGAN
O'RNI
Ulugmurodov Farxod Faxriddinovich
SamlSI "Raqamli iqtisodiyot" kafedrasi assistent stajyori +99890 742-04-47, farkhod1808@gmail.com Karimov Asadbek Yoqubovich -SamlSI Iqtisodiyot fakulteti XIM-323 guruh talabasi karimovkomp392@gmail.com, +998915296380
Annotatsiya. Ushbu maqolada Xitoy iqtisodiyotining rivojlanishi, avfzal tomonlari, sanoat va jahon bozorida tutgan o'rni va ba'zi makroiqtisodiy ko'rsatkichlari tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar. YalM, eksport, import, sanoat, makroiqtisodiy ko'rsatkichlar.
Абстрактный. В данной статье анализируется развитие экономики Китая, ее преимущества, роль в промышленности и на мировом рынке, а также некоторые макроэкономические показатели.
Ключевые слова. ВВП, экспорт, импорт, промышленность, макроэкономические показатели.
Annotation. This article analyzes the development of China's economy, its advantages, its role in industry and the world market, and some macroeconomic indicators.
Key words. GDP, export, import, industry, macroeconomic indicators.
Kirish. Hozirgi vaqtda Xitoy xalq respublikasi dunyodagi eng aholisi ko'p va maydoni jihatidam eng yirik davlatlardan biri va rivojlanayotgan mamlakat hisoblanadi. Xitoy aholisi 2023-yilda 1 453 000 000 kishiga yetdi, maydoni esa 9,6mln kvadrat kilometr. Nominal YaIM miqdori $17.701 trln bo'lib dunyoda ikkinchi o'rinda, aholi jon boshiga to'g'ri keladigan miqdor esa $ 12541 va 71-o'rinda turadi. Xitoy YaIM tarmoqlar bo'yicha qaraydigan bo'lsak: Qishloq xo'jaligi 7.3%, Sanoat 39.9% va Xizmatlar sohasi 52.8% ni tashkil etadi. Xitoy iqtisodiyoti so'nggi 30 yil davomida barqaror o'sib bormoqda. 21-asr boshida Xitoy sanoat ishlab chiqarishi bo'yicha dunyodagi eng yirik sanoat qudrati, shuningdek, kosmik va yadroviy davlat — ko'mir, temir, marganets, qo'rg'oshin-rux, surma va volfram qazib olish bo'yicha dunyodagi eng yirik davlatdir. rudalar, shuningdek, yog'och ishlab chiqarish bo'yicha oldingi qatorda. Xitoyda ham sezilarli darajada neft, gaz va uran qazib olinadi.
Mavzuga oid adabiyotlar sharhi. Edgar M. Hoover, University of Pitsburgh and Fraank Giarratani, University of Pittsburgh. "An Introduction to Regional Economics" Reprint. Edited by Scott Loveridge and Randall ackson.WVU Research Repository, 2020. Kitobidan Xitoy xalq respublikasining umumiy tavsifi haqida xulosalarolindi.
Z.Y.Yo'ldoshev, X.T.Xalilova. "Milliy va jahon iqtisodiyoti" kitobidan Xitoy xalq respublikasining sanoati va iqtisodiyotida tutgan o'rni va tashqi savdo aloqalari haqida ma'lumotlar olindi.
1949-yilda Xitoyda hokimiyat tepasiga Mao Szedun boshchiligidagi kommunistlar keldi. Mao ma'muriyati uzoq davom etgan parchalanish davridan keyin mamlakatni birlashtirish jarayonining kuchayishi, Xitoyni sanoatlashtirish va aholi farovonligining barqaror o'sishi bilan ajralib turdi. Biroq, „Buyuk sakrash" kabi iqtisodiy tajribalar iqtisodiy inqiroz va ommaviy ocharchilikka olib keldi.
1979-yilda Mao Szedun (1976) vafotidan keyin, „Islohotlar va oshkoralik siyosati" nashr etildi. Islohotlarning birinchi bosqichida qishloq xo'jaligi va transportning yuqori o'sishi Mao davridagi ko'plab cheklovlarni olib tashlash orqali ta'minlandi. Partiya yirik, mayda ishlab chiqarish, tartibsiz sanoatni rivojlantirishni rag'batlantirdi. Bu aholining ko'pligi bilan bog'liq edi. Mamlakatda texnik jihatdan qoloq bo'lgan ko'plab kichik korxonalar, hunarmandlar, tikuvchilar, poyabzalchilar va boshqalar mavjud. Hunarmandchilikning betartib rivojlanishi tufayli moddiy va moliyaviy resurslarning sezilarli darajada changlanishi mamlakat ishlab chiqarish tuzilmasida tartibsizliklarga, ishlab chiqarish quvvatlaridan yomon foydalanishga, xom ashyo, energiya va suv resurslarining surunkali tanqisligiga olib keldi. Davlat korxonalari asosan yutqazdi.
Xitoyda bozor iqtisodiyotini
yaratish Kommunistik partiya rahbarligida besh yillik rejalar asosida amalga oshirilmoqda. Iqtisodiyot xilma-xillikni saqlaydi. Tszyan Szemin davrida davlat korxonalari uchun "chet elga chiqish" davlat strategiyasi e'lon qilindi va uni amalga oshirish uchun qulay sharoitlar 2001-yilda mamlakat JSTga a'zo bo'lganidan keyin yaratildi.
Qishloq xo'jaligi. Bu tarmoq YaIMning 7.3% ni tashkil qiladi. Xitoy qishloq xo'jaligi mahsulotlarining eng yirik ishlab chiqaruvchisi va iste'molchisi hisoblanadi. 300 mln aholi shu sohada ish bilan ta'millangan. Dunyodagi eng yirik bug'doy yetishtiruvchi mamlakat. Asosiy ekinlari: sabzavotlar va mevalar, dukkakli mahsulotlar, choy, paxta, o'simlik yog'I, cho'chqa va baliq go'shti.
Sanoat. 1949-yilda Xitoy Xalq Respublikasi e'lon qilingandan so'ng, mamlakatda qisqa muddatda sanoatlashtirish amalga oshirildi va bu sanoatning jadal rivojlanishiga imkon berdi. Biroq, yana o'ttiz yil davomida Xitoyning iqtisodiy o'sishi sezilarli darajada sekinlashdi. Faqat 1979-yildan boshlab, Xitoy chet el investitsiyalari kirib kelishi uchun yopiq jamiyatdan ochiq jamiyatga o'tgandan so'ng, mamlakat modernizatsiya va rivojlanish, sanoat ishlab chiqarishi davriga
kirdi. Gonkongning geografik yaqinligi xorijiy kompaniyalar uchun asosiy afzallik bo'lib, ular Xitoyda eksportga yo'naltirilgan ishchilarni yig'ish zavodlarini joylashtirishni boshladilar.
1980-yillarning o'rtalarida Xitoy hukumati sarmoyalarni rag'batlantirish uchun to'rtta maxsus iqtisodiy zonani yaratdi: Shanxay, Chjuxay, Shantod va Xaykou, bu yerda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar Gonkong, Tayvan va Qo'shma Shtatlardan kelgan 14 ta qirg'oqbo'yi shaharlari va portlari ochildi. G'arb sarmoyadorlari Xitoyning eng yirik ichki bozoriga kirish imkoniga ega. Tez orada birlamchi va ikkilamchi qayta ishlovchi sanoat korxonalari joylashgan arzonroq ishchi kuchiga ega 18 shahar ochildi. Bu korxonalarning mazkur hududlarga ko'chirilishiga, shuningdek, mahalliy korxonalarning modernizatsiya qilinishiga olib keldi.
1990-yil Yangi korporativ siyosat joriy etildi, mualliflik huquqini himoya qilish qoidalari kuchga kirdi, bu esa Yaponiya, AQSh va G'arbiy Yevropadan sarmoyalarni kuchaytirdi. Iqtisodiyotning ilgari yopilgan tarmoqlari: ko'chmas mulk, transport, telekommunikatsiya, chakana savdo va boshqalar ochildi.
Zavod va zavodlar soni bo'yicha dunyoda birinchi o'rinda turadi. O'tgan 50 yil ichida Xitoyda 370 mingta yangi sanoat korxonasi qurildi. Bugungi kunda Xitoyda 360 ta sanoat mavjud. Sanoatning an'anaviy rivojlangan tarmoqlari (to'qimachilik, ko'mir, qora metallurgiya) bilan bir qatorda yangi sanoat tarmoqlari: neft qazib olish, neftni qayta ishlash, kimyo, farmatsevtika, avtomobilsozlik, aviatsiya, aerokosmik, elektronika sanoati paydo bo'ldi. Bundan tashqari, Xitoyda mashinasozlik jadal rivojlanmoqda: umumiy, og'ir, energetika, mashinasozlik, sanoat uskunalari, transport, qishloq xo'jaligi, kemasozlik, avtomobilsozlik, elektronika, aerokosmik sanoat.
Xitoy zavod va zavodlarining aksariyati yirik sanoat markazlarida jamlangan. Yirik muhandislik markazlari, Shanxay, Xarbin, Pekin, Sian, Dalian, Nankin, Guanchjou va boshqalar. Xitoyning paxtani qayta ishlash zavodlari va chorvachilik mahsulotlarining aksariyati mamlakat shimoli-g'arbida, zavod va fabrikalar esa qog'oz, shakar va sut sanoatida, asosan, Xitoyning shimoli-sharqida joylashgan. Janubi-g'arbda oziq-ovqat sanoati rivojlangan.
Xitoy sanoatining o'ziga xos xususiyati shundaki, boy tabiiy resurslarga qaramay, qazib olish sanoatining rivojlanishi, odatda, qayta ishlash sanoatidan orqada qolmoqda. Yengil sanoatda to'qimachilik va oziq-ovqat sanoati yetakchi o'rinni egallab, barcha sanoat mahsulotlarining 21% tasini tashkil etadi.
Energetika. Xitoyda tahminiy qiymati $23 trln bo'lgan tabiiy resurslar mavjud bo'lib, uning 90%ini ko'mir va noyob metallar hisoblanadi. Xitoy elektr energiyasining 80% issiqlik elektr stansiyalari, 17% gidroelektra stansiyalar qolgan atigi 3% esa atom elektra stansiayalari tomonidan ishlab chiqariladi.
Xitoy hozirgí kunda dunyoda 4-o'rindagi neft eksportchisi va AQSHning eng yirik neft importyori hisoblanadi. Tabiiy gaz esa iste'molning 3-4% qoplaydi. Xitoydagi asosiy muammo bu energiya resurslariga bo'lgan ichki ehtiyojni ko'mir hisobiga qondirish uchun mamlakat bo'ylab konlarning kontsentratsiyasi yo'qligi. Xitoy yalpi ichki mahsulotining yarmini tashkil etuvchi mamlakatning sharqiy va janubi-sharqida ko'mir zahiralarining atigi 17 foizi joylashgan. Natijada ko'mirning 60 % dan ortig'i o'rtacha masofasi 550 km bo'lgan temir yo'l transportida tashiladi, bu esa yuk ortish yo'llariga zo'riqish hosil qiladi, natijada tez-tez avariyalar va yetkazib berishda uzilishlar yuzaga keladi.
Zamonaviy Xitoy iqtisodiyotining o'ziga xos xususiyati uning tashqi
bozorlarga bog'liqligidir. Xitoy eksport bo'yicha dunyoda birinchi o'rinda turadi. Davlat valyuta tushumining 80 % eksport hissasiga to'g'ri keladi. Taxminan 20 mln. Odam ish bilan ta'minlangan. Yalpi sanoat va qishloq xo'jaligi mahsulotining 20 foizi tashqi bozorga eksport qilinadi. Eksport nomenklaturasining soni 50 mingtani tashkil etadi. Xitoy 182 mamlakat va mintaqalar bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni o'rnatgan, jumladan, 80 davlat bilan hukumatlararo savdo bitimlari va protokollari. Xitoyning asosiy savdo hamkorlari rivojlangan kapitalistik mamlakatlar, birinchi navbatda, tashqi savdo aylanmasining 55 % ni tashkil etadigan Yaponiya, AQSH va G'arbiy Yevropa davlatlari hisoblanadi.
Eng raqobatbardosh mahsulotlar hali ham kiyim-kechak, poyabzal va o'yinchoqlar bo'lib, elektronika, velosiped, motor va avtomobilsozlik, transport va
qurilish, mashinasozlik eksporti faol rivojlanmoqda. 2004-yildan beri Xitoy ofis va telekommunikatsiya uskunalari eksporti bo'yicha va 2005-yildan boshlab yuqori texnologiyali eksportning umumiy hajmi bo'yicha dunyoda ishonchli yetakchi bo'lib kelmoqda.
Xitoyning to'qimachilik sanoati dunyoda birinchi o'rinda turadi, shuning uchun Xitoyning eksporti ko'pchilik mamlakatlarda namoyon bo'ladi. To'qimachilik korxonalari sintetik matolardan kiyim tikishga ixtisoslashgan. Ushbu sanoat korxonalari butun mamlakat bo'ylab tarqalgan, lekin eng yiriklari Shanxay, Kanton va Xarbinda joylashgan.
Xitoyning Shimoliy Amerika, Yaponiya va G'arbiy Yevropaga eksporti yuqori sifat standartlariga ega. Ushbu mahsulotlar ko'plab xorijiy korporatsiyalarning mamlakatning qirg'oqbo'yi viloyatlarida joylashgan filiallarida ishlab chiqariladi. Shimoliy va ichki hududlarda etakchi brendlarning soxta mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan ko'plab hunarmandchilik korxonalari joylashgan. Ushbu mahsulotning sifati va narxi past.
1980-yillarning o'rtalaridan boshlab oziq-ovqat xavfsizligi ta'minlandi. Bugungi kunda meva, baliq va dengiz mahsulotlari eksport qilinadi (asosiy oziq-ovqat bozorlari MDH mamlakatlari, ayniqsa, Rossiyaning Uzoq Sharqi, oziq-ovqat bilan Xitoy 44). % himoyalangan). Bundan tashqari, qishloq xo'jaligi mahsulotlari
2022-yil yakuniga ko'ra, Xitoyning tashqi savdo aylanmasi 4,4 foizga o'sib, 6,3 trillion dollarni, eksport hajmi 7 foizga o'sib, 3,59 trillion dollarni, importi esa 1,1 foizga o'sib, 2,_ 71 trillion dollarni tashkil qildi.
Xulosa va takliflar. Xulosa qilib aytadigan bo'lsam, Xitoy xalq respublikasi iqtisodiyoti ec.europa.eu/eurostatB hozirgi kunda sanoati
tufayli jahon iqtisodiyotida
juda katta o'rin egallab kelmoqda, lekin mamlakatning rivojlangan mamlakatlar qatoriga kirmasligining sababi xizmatlar sohasining mamlakat iqtisodiyotidagi egallagan pastroq foizdagi o'rni va YalMning aholi jon boshiga kam miqdorda to'g'ri kelishidir. Xitoy xalq respublikasi rivojalangan mamlakatlar qatoriga kirish uchun xizmatlar sohasi, xususan turizmni rivojlantirishga ham ko'proq e'tibor qaratilishi kerak.
eksporti bo'yicha yetakchi o'rin paxta hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Edgar M. Hoover, University of Pitsburgh and Fraank Giarratani, University of Pittsburgh. "An Introduction to Regional Economics" Reprint. Edited by Scott Loveridge and Randall ackson.WVU Research Repository, 2020.
2. Z.Y.Yo'ldoshev, X.T.Xalilova. Milliy va jahon iqtisodiyoti
3. Ulugmurodov Farkhod Faxriddinovich, Maxmudov Javoxir Olimjonovich, Najmiddinov Shohruh Baxriddinovich, & Egamkulov Davlatbek Bakhodirovich. (2023). WAYS TO ACHIEVE HIGH EFFICIENCY WITH THE HELP OF DIGITAL TECHNOLOGIES IN THE AGRO-INDUSTRIAL COMPLEX. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 11(4), 979-980.
4. Ulugmurodov Farkhod Faxriddinovich. (2023). MECHANISMS FOR FURTHER IMPROVEMENT OF THE EDUCATION SYSTEM IN THE DIGITAL ECONOMY. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 11(5), 722724.
5. Ulugmurodov Farkhod Faxriddinovich, & Sharipov Boymurod Xatam o'g'li. (2023). MECHANISMS FOR IMPROVING THE EFFECTIVENESS OF EDUCATIONAL SERVICES IN THE DIGITAL ECONOMY. Neo Scientific Peer Reviewed Journal, 10, 76-78.
6. Ulugmurodov Farkhod Faxriddinovich, Egamkulov Davlatbek Bakhodirovich, & Sagdullayev Muhammadjon Rustam o'g'li. (2023). THE ROLE OF STUDENT ACTIVISM IN THE DIGITIZATION OF EDUCATION (THE HEMIS PROGRAM AND THE SYSTEM OF CREDIT MODULES). British Journal of Global Ecology and Sustainable Development, 16,
7. Ulugmurodov Farkhod Faxriddinovich. (2023). FORMATION OF INDEPENDENT THINKING OF STUDENTS USING INTERACTIVE METHODS IN HIGHER EDUCATIONAL INSTITUTIONS. International Journal of Studies in Advanced Education, 2(05), 73-75.
8. Faxriddinovich, U. F., & Xasanovich , N. lsmoil. (2023). Ways to Improve the Efficiency of the Public Service System in a Market Economy. Central Asian Journal of Innovations on Tourism Management and Finance, 4(6), 72-74
9. Faxriddinovich, U. F., o'g'li, Q. I. K., & o'g'li , A. I. A. (2023). Prospects for the Development of Small Business and Private Entrepreneurship in the Digital Economy. Central Asian Journal of Innovations on Tourism Management and Finance, 4(6), 92-94.
10. Ulugmurodov, F. F., & Bahodirovich, H. U. (2023). Prospects of Developing Active Tourism in Uzbekistan. Central Asian Journal of Innovations on Tourism Management and Finance, 4(6), 69-71.
11. Faxriddinovich, U. F.., & Bakhodirovich, E. D.. (2023). THE MAIN DIRECTIONS OF DEVELOPMENT OF INNOVATIVE ACTIVITIES IN THE SERVICE SECTOR IN THE DIGITAL ECONOMY. "ONLINE -CONFERENCES&Quot; PLATFORM, 98-100.
