CC BY
16XALQARO STANDARTLARGA UTISHNING BOSQICHLARI
Nurniyozov Feruz Abdurashid o'g'li
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti "Buxgalteriya hisobi" kafedrasi assistenti
Annotatsiya: Maqolada mamlakatimizni dunyo iqtisodiyotiga tenglashish maqsadida, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun buxgalteriya xalqaro standartlarni abzallegi va abzallikni korxona raxbarlari bilishi zarurlegi. Meva va sabzavotlarni sotishdagi narxida mavsumilik tushinchasini bartaraf yetish yo'nalishlari ko'rsatib berilgan.
Kalit so'zlar: Xalqaro standartlar, standartlar utish, abzalliklari, korxona raxbarlariga, meva-sabzavotlar, mavsumilik, saqlash omborlari.
Abstract: In order to make our country equal to the world economy, the article emphasizes the need for accounting leaders to know the advantages of international accounting standards and the advantages for the development of entrepreneurial activity. The prices for the sale of fruits and vegetables show the directions of overcoming the concept of seasonality.
Key words: International standards, winning standards, qualities, enterprise managers, fruits and vegetables, seasonality, storage warehouses,
Kirish. Mamlakatimiz bugungi kunda dunyo iqtisodiyoti nazarida, sababi matmlakatimizda olib borilayotgan ochiq siyosat, yoshlarga bo'lgan ishonch va tadbirkorlarga berilayotgan imtiyozlar, bularning hammasi dunyo ham jamiyatini befarq qoldirmayabdi. Prezidentimiz tomonidan deyarli har kun yangiliklar, yangi g'oyalar, yangi imkoniyatlar va yangicha ish o'slublari yaratish to'g'risida xalqimizning farovon to'rmush tarzi uchun xizmat qiluvchi farmonlar imzolanmoqda. Shulardan birgina misol tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida tadbirkorlarga berilayotgan imtiyozlar bular, O'zbekistonda bir nechta korxonalarga 12 foizlik ijtimoiy soliq stavkasini 1 foiz miqdorida belgilanadi. 2022 yil 1 apreldan 2025 yil 1 yanvargacha quyidagi yo'nalishlarda faoliyat yurituvchi tadbirkorlik sub'ektlari uchun 1 foiz miqdorida ijtimoiy soliq to'lanadi bular:
- Chakana savdo va umumiy ovqatlanish
- Mehmonxona xizmatlari
- Avtomobilt transportida yo'lovchi va yuk tashish
- Transport vositalarini ta'mirlash va texnik xizmat ko'rsatish
- Komptyuter xizmatlari
- Maishiy texnikani ta'mirlash
- Agro va veterinariya xizmatlarini ko'rsatish
- Ko'ngilochar muassasalarda xizmatlar ko'rsatish
Imtiyoz tadbirkorlik sub'ektlariga joriy hisobot davri yakunlari bo'yicha daromadlari umumiy daromadining kamida 60 foizini tashkil etgan taqdirda qo'llaniladi.
Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili. Korxonalarda xalqaro standartlarni qullash va saqlash omborlarini kupaytirish yuzasidan olimlar tomonidan tizimli ravishda tadqiqotlar olib borishgan. Xususan, mamlakatimiz olimlaridan K.B.Urazov, M.E.Po'latov, S.N. Tashnazarov, H. Irgashev, I. Axmadxonov boshqa iqtisodchi olimlarimiz tomonidan xalqaro standartlarni qullash va ularni ahamiyati yuzasidan taklaklar va qushimchalar hamda moliyaviy hisobot shakllarida aks ettirishni takomillashtirish masalalari bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borishgan.
Bularni inobatga olib internet va dunyodagi siyosiy ma'lumotlaridan foydalangan holda aholi turum darajasini yaxshilash maqsadida, tadbirkorlikni rivojlantirish va iqtisodiyotni kengaytirish yuzasidan takliflar berib o'tilgan.
Tadqiqot metodologiyasi. Tadqiqot jarayonida axborotlarga asoslangan holda mantiqiy tahlil usullari qo'llanildi. Makon va zamon, tahlil va sintez kabi uslublaridan va yondoshuvlaridan ham foydalanilgan.
Tahlil va natijalar. Sanab o'tilgan faoliyat turlarini amalga oshiruvchi tadbirkorlik sub'ektlari tomonidan xodimlar soni yashirilganligi aniqlangan taqdirda, imtiyozlar qo'llanilishi to'xtatiladi va qonun hujjatlarida belgilangan moliyaviy jazo choralari qo'llaniladi. Undan tashkari 15 foizlik QQS solig'ini 2023-yil 1-Yanvartdan boshlab 12 foizga pasaytirish taklifi xam aytib utildi. Albatta tadbirkorlarning ham bu imtiyozlarga javoban tadbirkorlikning har javxasida yangilik, o'zgarishlar bulmoqda. Tadbirkorlar ularga berilayotgan imkoniyatlardan unimli foydalanish maqsadida tadbirkorlik faoliyatini kengaytirib, yexsport va importni hajmini oshirishga harakat qilishmoqda. Yexsport va importni hajmini oshirishga chet matmakatlardan investorlarni jalb qilish va bizning korxona chet matmakatlariga investor bulib borishni ham amalga oshirmoqda. Demak biz jahon matmakatlari bilan bugungi kunda birga ish olib borayotganlegimiz sababli korxona hisobini ham olib borishni xalqaro standartlarga javob beruvchi hisob buyicha olib borish maqsadga muofiq bo'lar edi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o'tish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida» 2020 yil 24 fevraldagi PQ-4611-son qaroriga muvofiq, aktsiyadorlik jamiyatlari, tijorat banklari, sug'urta tashkilotlari, davlat ulushi bo'lgan tegishli xo'jalik jamiyatlari va yirik soliq to'lovchilar toifasiga kiritilgan yuridik shaxslar 2021 yil yakunlaridan boshlab moliyaviy hisobotni moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (keyingi o'rinlarda — MHXS) asosida tayyorlashi va 2021 yil yakuniga qadar buxgalteriya hisobi xizmatini xalqaro sertifikatlash doirasida tegishli sertifikatga ega bo'lgan kamida uch nafar mutaxassis bilan ta'minlashi, qarorida korxonalarni xalqaro standartlarga muofiq xisobini olib borishni nazarda tutadi.
Oliy ta'lim muassasalari «Buxgalteriya hisobi» va «Audit» fanlari bo'yicha MHXSni chuqur o'rganishni nazarda tutuvchi yangilangan o'quv dasturlarini ta'lim jarayoniga joriy etishi, ushbu fanlar bo'yicha pedagog kadrlarning akkreditatsiyadan o'tgan o'quv markazlarida MHXS bo'yicha o'qitilishini ta'minlashi hamda 2021/2022 o'quv yilidan boshlab tajriba-sinov oliy ta'lim muassasalarida
buxgalteriya hisobi va audit bo'yicha fanlar faqat xalqaro sertifikatlash doirasida tegishli sertifikatga ega bo'lgan o,qituvchilaг tomonidan o'qitilishi.
2020 — 2025 yillar davomida oliy ta'lim muassasalaгining pedagog kadгlaгi («Buxgalteriya hisobi» va «Audit» fanlari bo'yicha), talabalari, bitiгuvchilaгi (o'qishni tugatgandan so'ng olti oy ichida) va davlat organlari xodimlarini akkгeditatsiyadan o'tgan o'quv markazlarida MHXS bo'yicha o'qitish, shuningdek, ulami buxgalteгlaгni xalqaгo sertifikatlash doirasida O'zbekiston Respublikasida dastlabki ro'yxatdan o'tkazish va imtihon topshirish uchun ro'yxatdan o'tkazish xaгajatlaгi O'zbekiston Respublikasining respublika byudjeti va qonun hujjatlaгida taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan qoplanishi berishlegi ush soxaga etibor kuchli yekanidan dalolat.
Quyidagilarni nazarda tutuvchi Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo'yicha o'qitish va buxgalterlarni xalqaгo sertifikatlash doirasida imtihonlami topshiгish xaгajatlaгini qoplash tartibi to'g'гisidagi vaqtinchalik nizom ilovaga muvofiq tasdiqlanganlegi.
MHXS bo'yicha o'qitish va buxgalteriami xalqaro sertifikatlash doirasida imtihonlarni topshirish xarajatlari tarkibi va ushbu xarajatlar qoplab beriluvchi shaxslar toifasi.
MHXS bo'yicha o'qitish xarajatlarini qoplash tartibi.
Buxgalterlarni xalqaro sertifikatlash doirasida imtihonlarni topshirish xarajatlarini qoplash tartibi.
MHXS bo'yicha o'qitish va buxgalteriami xalqaro sertifikatlash doirasida imtihonlarni topshirish xarajatlarini moliyalashtirish manbalari.
Korxonalar xalqaro standartlarga qanchalik tez utishi korxona uchun kanday foyda olib kelishini korxona raxbarlari bilishi zarur, buning uchun korxona raxbariariga biriz xalqaro standartlar tug'risida dare utish va tushintrishlar olib borish lozim. Bu korxona raxbarlariga nafaqat xalqaro standartlarga utishdan foyda balki korxona siyosatini tug'ri olib borish, hamda korxna xisobini buxgalter tomonidan qanday olib borilayotganini tushinish va nazorat qilish uchun xam xizmat qiladi.
Buxgalteriya xisobi korxonaning yuragi yekanlegini bilishi va shu xisobi tug'ri olib borilishi buxgalterga kanchalik bog'lik yekanlegini koгxona raxbari bilishi va buxgalteг tanlashda, xamda buxgalter ishini kanchalik muxum va masuliyatli o'z navtabida qiyin vazifa yekanlegini bilishi lozim va korxona raxbari bilan buxgalter korxonadagi bo'layotgan har kanday faoliyatni biгga maslaxatlashib amalga oshirsa maqsatga muofiq bo'ladi.
Xalqaro standartlarga utish nafaqat investorlarni jalb yetish balki Uzbekistonda yetishib chiqayotgan bulajak buxgalter va auditoriami O'zbekiston hududida ish bilan taminlash yemas dunyoning istalgan mamlakatlarida o'z mutaxasislegi buyicha ishlash imkonini beradi.
Korxona raxbarlarini xalqaro standartlarga o'qitish yesa faqat bizning korxonalar investorlarni jalb qilish yemas, bizning korxona boshqa mamlakatdagi korxonalarga investorlik qilish uchun shu bilan bir qatorda bizning korxonaga
investorlik qilmoqchi bulgan korxona xisobini tushinish nuqtai - nazardan ham xalqaro standartlarni korxona raxbarlari biroz bulsa xam tushunchasi bulishi lozim.
Zamonavilashib boiyotgan davráa O'zbekistonda ham savdo soxasida chet mamlakatlardagidek rivojlandi xususan 2019-yilda Sovid-19 pandimiya boshlanib bizning mamlakatga xam 2020-yil mart oyidan boshlab karantin jori yetildi. Bir tarafdan butun dunyo iqtisodiyoti izdan chiqdi shu qatoráa O'zbekiston iqtisodiyoti xam, lekin Ыг tarafdan savdo va xizmat ko'reatish soxalari rivojlandi, sababi inson^ pandimiya davrida uyda utirishi suraldi xukumat tomonidan, shu sababli insonlar uyda utirgan xolatda uz istagan xaridni buyurtma qiladi va xizmat kursatuvchi korxonalar mijoz xaridini uyiga olib kelib beradi. Uydan turib buyurtma qilish deyarli xamma tarmoqlarda ishladi, bular umumiy ovkatalanish, savdo, dorixona va boshqa soxalar ham uyiga yetkazib berish xizmatalarini o'z ichiga oldi. Bundan tashqari inson^ ko'zi bilan kurib tanlab olish imkoniyatini xam mijozlaгga taqdim yetgan xolda kuchma bozorlar tashkel yetildi yani sotuvchilar uz maxsulot yoki tovarini uyingizgacha olib boradi va siz uzingizga maqul kelgan maxsulot yoki tovarini xarid qilasiz. Pandimiya tufayli savdo soxasi bizning mamlakat uchun yangicha savdo yullarini paydo bulishaga zamin buldi. Yendilikda barcha savdo korxonalarida onlain savdo mavjud.
Xozirgi kunda biror narsa xarid qilish uchun bozorga borish shart yemas buyurtma qilinsa buldi. Shu sababli savdo korxonalari faoliyati bugungi kunga kelib kengaydi, ularda yendilikda nafakt savdo balki xizmat kursatish xam mavjud va insonlar yextiyojiga karab tovar turlari ham kupaydi. Savdoda yeng asosiy narsa bu tovar moddiy zaxiralari kup bulgan savdo korxonasi savdo faoliyati ham keng va daromadi kup buladi. Biz bilamizki savdoda mavsumiy mevalar yoz oylarida arzon, qish oylarida qimmat buladi buning sababi mevalar yoz oylarida pishib yetiladi, qishda yesa ularni saqlash imkoni juda kam shundan qish mavsumida mevalar qimmat. Zaxiralarni yaxshi va sifatli saqlab qolish uchun savdo korxonalarda saqlash omborlari mavju yemas shu sababli xul mevalar qishda kimmat. Qachonki savdo korxonalar saqlash omborlari kupaytirsak yoki saqlash omborlari xizmatini takominashtirilsa yozda savdo korconalari o'z zaxiralarini saklash omboriga olib borib saqlasa qishda savdo korxonalar savdosi xam faol buladi va axoliga mevalar sotib olish ham qiyinchilik tugdirmaydi shu sababdan savdoda zaxiralarning muxumlegi nafaqat mevalarda yemas umumiy savdo korxonalarida zaxiralarni kuplegi katta axamiyatga yega bulib xisoblanadi.
Xulosa va takliflar. Olib borilgan tadqiqot natijalari asosida xulosa qilish mumkinki, olib borilayotgan siyosat o'z mevasini bemoqda. Xalqaro standartla^ utishining yangicha bosqichda olib borilishini o'zi ham mamlakatimizni yana bn pog'ona kutarilishi demakdur Ushbu vazifalami samarali amalga oshirish bo'yicha quyidagi takliflarni ishlab chiqdik.
- Xalqaro standartlarga tezroq utish bu kup hollarda korxona rahbariyatiga bog'liq buladi, shu sababdan birinchi navbattada korcona rahbariyatiga xalqaro standaгtlaг to'g'risida biroz bilim va kum^a^, biroz tushintiгishlaг olib borish taklif qilinishi lozim. Korxona rahbarlari xalqaro standartlarni fakat investorlar uchun
emas, korxona kelajakdagi rivoji uchun xam xizmat qiladi. Xalqaro standartlarga utish faqatgina ijobiy tasir ko'rsatadi.
- Xalqaro standartlarni korxonalarda qullashni tezlashtirish uchun xalqaro standartlarga utgan korxonalarda soliqdan imtiyozlarni qullash va xisobotni yuritishda soliq korxona buxgaterilariga yaqindan yordam berish lozim.
- Bizning mamlakatda turt fasil ham o'z urnida buladi shu sababdan meva-sabzavotlarga boy mamlakat hisoblanadi, lekin bizda meva-sabzavotlar yoz faslida arzon, qishda yesa qimmat bulib ketadi sababi bizda o'z yextiyojlarni qondirish uchun qishda meva-sabzavotlarni saqlash imkoniyati kam shu sababdan qishda saqlash omborlarini kupaytirish va ulardan oqilana foydalanish lozim. Shu yul bilan meva-sabzavotlarni qishda narxi kutarilib ketishni oldini olish va bir xil narxda ushlab turish uchun xizmat qiladi.
Yuqorida keltirilgan fikr va mulohazalar asosida aytishimiz mumkinki rivojlanib borayotgan mamlakatimizda xalqaro standartlar utish xozirgi kundagi birinchi raqamlim dolzarb masalalaridan biri bo'lib hisoblanadi. Ushbu masalalarni xal qilishda korxonalar jaxon tajribasiga nazar solish va ular bilan tajriba almashtirish, bilim va kunikmalarini oshirish yuzasidan fikir almashishlari lozim. Olib borilayotgan siyosatlar barchasi aholi turmush darajasini yaxshilash maqsadida bulganlegi sababliy turmush darajasiga tasir qiluvchi bir omillardan meva va sabzavotlarni saqlash omborlarini kupaytirish bilan mevalarni mavsumiy narxlarda kutarib ketishdan oldini olish uchun xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. O'zbekiston Respublikasining Qonuni, 26.07.2022 yildagi O'RQ-785-soni
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 24.02.2020 yildagi PQ-4611-son https://lex.uz/docs/4746047
3. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o'tish afzalligi nimada? http : //www.adolatgzt.uz/tribune/5884
4. O'zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to'g'risida"gi Qonuni. T.: Norma. 2016 yil. 13 aprel.
5. "O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida"giO'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. «Xalq so'zi» gazetasining 2017 yil 8 fevraldagi 28 (6722)-soni.
6. O'zbekiston Respublikasining "Auditorlik faoliyati to'g'risida"gi Qonuni.2000 yil. 26 may. (Yangi tahrir). T.: Norma. 2015.
7. O'zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining qarori. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo'yicha o'qitish va buxgalterlarni xalqaro sertifikatlash doirasida imtihonlarni topshirish xarajatlarini qoplash tartibi to'g'risidagi vaqtinchalik nizomni tasdiqlash haqida.
