CC BY
48
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
УДК 8И З.А.Ғ АФФОРОВА
БОЗТОБИ ВИЖАГИҲОИ САБКИ ҲИНДЙ ВА ВАСФИ БАНОРАС ДАР МАСНАВИИ "ЧАРОҒИ ДАЙР"-И ҒОЛИБИ ДЕҲЛАВЙ
Вожаҳои калидӣ: адабиёти форсизабони Ҳинд,сабки ҳиндӣ, маснавӣ, Банорас, Мирзо Асадуллоҳи Ғолиби Деҳлавӣ
Банорас дар таърихи тамаддуни мардуми Ҳинд аз зумраи шаҳрҳое ба ҳисоб меравад, ки дар канори собиқаи тӯлонии таърихӣ доштан, соҳиби ёдгориҳои фаровон, инчунин, табиати гуворову ҳавои хушу дилпазир буда, ҳамин вижагиҳои он боиси таваҷҷуҳи афзуни адибон ба ин маъбади зебоӣ шудааст. Ҳосили ин муроҷиат ва муносибати шоирон ба қалам омадани ашъори фаровон дар васфи Банорас мебошад, ки таҳқиқи густардаи вижагиҳои мавзӯиву адабии он дар мақолаи адабиётшиноси Ҳинд - устоди Донишгоҳи Банорас доктор Шамим Ахтар мавсум ба "Зикри Банорас дар шеъри форсӣ" ҷараён гирифтааст. Пайдост, ки шоирони шаҳире, чун Шайх Алии Ҳазин, Мулло Собиқи Банорасӣ, Ғолиби Деҳлавӣ қасоид ва маснавиҳое дар васфи ин шаҳри азим сурудаанд (1; 2) ва ба навиштаи тазкиранигорон ва ҳам пажӯҳишгарон маснавии "Чароги дайр"-и Мирзо Асадуллоҳи Ғолиби Деҳлавӣ (1797-1869) дар миёни онҳо ҷойгоҳи муайяне дорад. Ин маснавӣ маҷмӯан аз 54 байт иборат буда, шоир васфу сифоти Банорасро дар қолиби махсусиятҳои сабки ҳиндӣ ба қалам овардааст. Дар аввалин байти маснавӣ, ки руҷӯи шоиронаи огози онро бозтоб бахшидааст, ҷилваи санъати вижаи сабки ҳиндӣ - парадокс ҳувайдост, ки корбандии он дар осори камтар шоирони ин сабки адабӣ нуфуз дорад:
Нафас бо сур дамсоз аст имрӯз,
Хамӯшӣ машҳари роз аст имрӯз (3, 60).
Дар мисраи дувум ибораи "хамӯшӣ машҳари роз аст" навъе тасвири парадоксӣ буда, ифодаи шоирона касб кардааст. Таваҷҷуҳи амиқ ба ҳамин байти матлаи маснавӣ аллакай ҷойгоҳи вижаи махсусиятҳои сабки ҳиндиро ошкор мекунад. Агар аз диди аввал санъати парадоксро ба мушоҳида гирем, мавҷудияти ибораҳои "нафас бо сур дамсоз омадан", "машҳари роз" сурати иборасозии сабки ҳиндиро ҷилва мерезанд ва калимаи "дамсоз" бо усули вожасозии мураккаби сабки ҳиндӣ зуҳур кардааст.
Ба ҳамин тариқ, дар абёти баъдии огози маснавӣ шеваҳои ҷолиби зуҳури таркиботи шоирона ва вожасозиро ба мушоҳида мегирем, ки аксаран дар қолиби вижагиҳои сабки ҳиндӣ сурат бастаанд:
Раги сангам, шароре менависам,
Кафи хокам, губоре менависам.
Парешонтар зи зулфам достонест,
Ба даъвӣ ҳар сари мӯям забонест.
Шикоятгунае дорам зи аҳбоб,
Катони хеш мешӯям ба маҳтоб.
Нафас абрешими сози фигон аст,
Ба сони най батам дар устухон аст (3,60).
Мурур ба ин абёт бозгӯи он аст, ки дар маснавии "Чароги дайр" дар як замон чандин хусусиятҳои сабки ҳиндӣ ҷойгоҳи худро дарёфта, ҳар яке мӯҷиби зуҳури падидаҳои ҳунарӣ ва ҷилваи мукаммали бадеият дар масоҳати шеър гардидаанд. Аз ҷумла, таркибҳои "шарор навиштан", "парешонтар аз зулф будан", "ҳар сари мӯ забон будан", "катони хеш ба маҳтоб шустан", "бат дар устухон будан" ва амсоли ин таркибҳои шоиронае мебошанд, ки бо шеваи сабки ҳиндӣ ба қалами тасвир даромадаанд. Ҳамзамон, Ғолиб дар сохтмони ибораҳои изофӣ ва калимаҳои мураккаб низ чирадастии хешро нишон додааст, ки намунаи он "абрешими сози фигон", "тӯфони тагофул", "шикоятгуна" ва монанди ин мебошанд.
Дар қисматҳои маснавӣ, ки ба тасвифи Банорас ихтисос ёфтаанд, шоир бештару пештар маҳорати ҳунарии хешро ба қалам додааст, то ба ҳадафи хеш бирасад ва маҷмӯи он тозакориҳо ва нодиракориҳои табиат, ки дар вуҷуди ин шаҳри зебоиҳо ба ҷилва омадаанд, ба қалам оварда
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
тавонад. Ба ин хотир аст, ки дар ибтидои сифатчинии хеш аввалан шаҳри Банорасро "биҳишти рӯи замин" меномад ва ин гуна садои эҳсосоти хешро ба қалам дармеоварад:
Таолуллаҳ, Банорас чашми бад дур,
Бщишти хурраму фирдавси маъмур (3, 60).
Дар ҳарду таркиб, яъне "биҳишти хуррам" ва "фирдавси маъмур" мукарраран ба шаҳри биҳиштосо будани Банорас ишорат мекунад. Дар идомаи абёти васфии хеш менигорад:
Ба хушпуркории тарзи вуцудаш,
Зи Деҳлӣ мерасад ҳар дам дурудаш (3, 60).
Дар байти мазкур бошад, ибораи "хушпуркории тарзи вуҷуд" ҳам ба шеваи сабки ҳиндӣ созмон ёфта, дар таркиби вожаи "хушпуркорӣ" се калимаи сода ҷой гирифта, ки усули мазкури калимасозии мураккаб асосан махсуси сабки ҳиндӣ мебошад. Бад-ин сурат, Ғолиб барои васфи Банорас эҳтимом бар он варзида, ки бештар аз махсусиятҳои аслии сабки ҳиндӣ бо шеваҳои нодири истифодаи онон ба кор гирад.
Чунонки ишорат рафт, шаҳри Банорас ҷойгоҳи маобид ва ёдгориҳои беназири фарҳанги ҳиндӣ маҳсуб ёфта, дар он аксари адёну мазоҳиби роиҷ дар қаламрави Ҳинд осоре аз худ гузоштаанд. Бар ин ваҷҳ, дар абёти баъдӣ ба ақоиду афкори мазҳаби "таносухмашрабон", яъне ононе, ки ба бозгашти дубораи рӯҳ дар ҷисми дигар эътиқод доранд, ишорат мекунад:
Таносухмашрабон чун лаб кушоянд,
Ба кеши хеш коширо ситоянд.
Ки ҳар кас, к-андар он гулшан бимирад,
Дигар пайванди Ҷаммоне нагирад.
Чаман сармояи уммед гардад,
Ба мурдан зиндаи ҷовид гардад (3, 61).
Ибораҳои "лаб кушодан", "ба кеши хеш коширо ситоидан", "сармояи уммед гардидани чаман" дар ин абёт боз ҳам шеваи сабки ҳиндиро дар равиши иборасозӣ ва таркибофаринӣ ба хотир меоваранд. Дар мисраи охири порчаи боло бошад, "ба мурдан зиндаи ҷовид гардидан" навъе тасвири парадоксӣ мебошад, ки ин таркиб ҳам ба нуфуз пайдо кардани тасвирҳои парадоксӣ дар ин маснавии Ғолиби Деҳлавӣ ишорат мекунад.
Дар байтҳои баъдӣ шоир боз ҳам ба васфи Банорас пардохта, ҳавои ин шаҳри муборакро бо ибораҳои "осудабахши равонҳо", "доги ҷисм аз ҷонҳо шӯянда", "обу ҳавои шигифтангез", "кайфияти ноз" ва монанди ин сифат мекунад:
Зиҳӣ осудагибахши равонҳо,
Ки доги ҷисм мешӯяд зи ҷонҳо.
Шигифтӣ нест аз обу ҳавояш,
Ки танҳо ҷон шавад андар фазояш.
Биё, эй гофил аз кайфияти ноз,
Нигоҳе бар паризодонаш андоз (3, 62).
Авҷи тасвири шоир ба ҳадде боло меравад, ки ин макони маобиду дайрро, ки ҳамагӣ ба нусрати рӯҳонии шаҳр ишорат мекунанд, ҷилвагоҳи ҷонҳои бетан меномад, ки ин тасвир ҳам ба гунае парадоксӣ ба назар мерасад, зеро мушоҳидаи ҷони бетан танҳо ба эҳсос ва ҳолати равонии инсон созгор мебошад.
Шоир ин сарзаминро дайри Ҳинд ва ҷойгоҳи ибодату рӯҳоният номзад мекунад, ки баҳораш аз гардиши ранг эмин аст, яъне ҳамеша сабзу хуррам боқӣ аст ва ҳаргиз мувоҷеҳи хазон намешавад:
Дар ин дерина дайристони найранг,
Баҳораш эмин аст аз гардиши ранг.
Ба таслими ҳавои он чаманзор,
Зи мавҷи гул баҳорон баста зуннор (3, 62).
Дар ин порча ибораҳои "дайристони найранг", "гардиши ранг", "аз мавҷи гул зуннор бастани баҳор" ҷолибтарин шеваҳои таркибсозии сабки ҳиндиро ба зуҳур расонида, қудрати ҳунарии шоирро дар тасвири ин шаҳри зебоиҳо ошкор сохтаанд.
Дар давоми абёти маснавӣ мо шоҳиди тасвирҳое мегардем, ки ҳам аз шукӯҳи маънавии ин шаҳр башорат меоваранд ва ҳам ҷилваи нусрати маобиду сурати зоҳирии маҷмӯи ёдгориҳои онро ба қалам меоварад. Он ҷо, ки мегӯяд:
Фалакро цашцааш гар бар ҷабин нест,
Пас инрангинии мавҷи шафац чист?
Саводаш пойтахти бутпарастон,
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
Саропояш зиёратгоҳи мастон.
Бутонаш роҳпӯи шӯълаи нур,
Саропо нури Эзад, чашми бад дур.
Зи тоби цилваи хеш оташ афзуд,
Бутони бутпарасту барҳамансӯз (3, 62).
Муҳтавои байтҳои мазкур аз он далолат медиҳанд, ки Ғолиб дар тасвири зоҳиру ботин ва мақоми маънавии шаҳри Банорас ҳунармандона қалам ба забон оварда, ин макони ҷилваи анворро саропо таҷаллои нури илоҳӣ медонад ва дасти дуо мекушояд, ки чашми бад аз он дур бод! Дар ҷараёни тасвирсозиҳо ва бозтоби сифоти зебои Банорас боз ҳам таркибҳои шоиронаи "пойтахти бутпарастон”, "зиёратгоҳи мастон”, "роҳпӯи шӯълаи нур”, ”бутони бутпарасту барҳамансӯз” ва амсоли ин истифода кардааст, ки шукӯҳи вижагиҳои сабки ҳиндиро дар қолиби ин маснавӣ бозтоб бахшидаанд.
Тавсифи манзараи обу ҳавои Банорас ва бутону бараҳманони зеборухи он ба ҳадде нуфуз пайдо мекунад, ки шоир таъкид медорад, ки ба мастӣ бутони ин шаҳр мавҷро ором бахшида, бо нагзиву хубии хеш ба об андому зебоӣ ато мекунанд. Аз ин таҷаллои зебоӣ тасаввур мекунӣ, ки гӯё Банорас ба унвони шоҳиди масте ҳаст, ки аз дарёи Ганг ҳар субҳу шом оина ба даст гирифтааст. Воқеан, тасвире зебову шоирона ба зуҳур расидааст, ки шаҳрро ба сурати маъшуқе даровардааст, ки дар даст оина дорад:
Зи мастй мавцро фармуда ором,
Зи нагзӣ обро бахшида андом.
Магар гӯӣ Банорас шоҳиде ҳаст,
Зи Гангаш субҳу шом оина дар даст.
Зи Гангаш акс то партавнагун шуд,
Банорас худ назири хештан шуд (3, 64).
Корбандии таркибҳои хоси сабки ҳиндӣ низ дар шеваи нигориши Ғолиб шоирона ба мушоҳида расида, мақоми ӯро дар истифодаи ин махсусиятҳо дар қолиби маснавӣ бозтоб бахшидаанд. Дар идомаи абёт, ки он ҷо низ васфи манозиру амокин ва зебоиҳои Банорас нусрат доранд, шоир мефармояд:
Дарего дар Ватан вомондае чанд,
Ба хуни дида заврацрондае чанд.
Ҳавасро пой дар доман шикаста,
Ба умеди ту чашм аз хеш баста.
Ҳама дар хоку хун афкандаӣ ту,
Ба ҳукми бекасиҳо бастаӣ ту.
Сару сармоя горат кардаӣ ту,
Зи ту нолон, вале дар пардаи ту (3, 64).
Мурур бар ин чанд байт бозгӯи он аст, ки шоир бо маҳорате шоён истифодаи таркиботи мабнӣ бар вижагиҳои сабки ҳиндиро интихоб кардааст. Аз ҷумлаи он ибораҳои шоирона ”ба хуни дида заврақ рондан”, ”ҳавасро пой дар доман шикастан”, ”чашм аз хеш бастан”, ”дар хоку хун афканда” ва амсоли ин мебошанд, ки махсуси сабки ҳиндӣ буда, рангомезиҳои тозаву зебое аз бар кардаанд.
Дар абёти фарҷоми маснавӣ низ ҳамин шеваи иборасозӣ ба мушоҳида мерасад, ки маҷмӯан ба ҳунари шоирии Ғолиб дар тасвири манозири Банорас бо шеваи шоирони сабки ҳиндӣ ишорат намуда, мақоми маснавиро дар ифодаи арзишҳои ҳунарии шеъри шоирони тарз нишон медиҳанд: Дил аз тоби бало бигдозу хун кун,
Зи дониш кор накшояд, цунун кун.
Нафас то худ фурӯ наншинад аз пой,
Даме аз цодапаймоӣ маёсой.
Шароросо фаноомода бархез,
Бияфшон доману озода бархез (3, 66).
Ин ҷо низ чилваи ибораҳои тасвирии ”дил дар тоби бало гудохтану хун кардан”, ”зи дониш кор накшодан”, ”нафас дар худ фурӯ аз пой нанишастан”, ”аз чодапаймоӣ осоидан”, ”фаноомода бархестан”, ”доман афшонда озода бархестан” агар аз назари аввал, шукӯҳи сабки ҳиндиро бозгӯӣ кунанд, аз чониби дигар, маҳорати суханварии Ғолиб ва нусрати тасвиру тозакориҳои эшонро тачаллӣ бахшидаанд.
Ҳамин тавр, маснавии ”Чароги дайр”-и Ғолиби Деҳлавӣ дар шумори он сурудаҳои беназире қарор дорад, ки ба васфи Банорас бахшида шуда, шоир дар вусъати он мачмӯи вижагиҳои ин
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
шаҳри қадима, манзараҳои ҷолибу зебои онро ба қалами тавсир даровардааст. Маснавӣ дар диди аввал агар ҳамчун асари дар васфи Банорас сурудашуда барои ин шаҳру мардумони ин шаҳр қимату арзиши баланд касб намояд, аз назари бозтоби вижагиҳои сабки ҳиндӣ ва ифодаи арзишҳои ҳунарии шеър Ғолиби Деҳлавиро ҳамчун суханвари мумтозу чирадасти ин сабки адабӣ муаррифӣ намудааст.
ПАИНАВИШТ:
1. Ахтар, Ш. Зикри Банорас дар шеъри форсӣ/А.Шамим//Баёз. - Деҳлӣ, 1994. - №1-2. -С.5-44.
2. Ахтар, Ш. Мулло Собиқи Банорасӣ/ А.Шамим // Қанди порсӣ. - Деҳлӣ. - 1995-1996. - №10. - С.259-268.
3. Галиб, Мирза. Избранное / Перевод с фарси Г.Ю.Алиева и Н.И. Пригариной. Перевод с урду
H. В.Глебова/М.Галиб. - М.Наука, 1980. - 791 с.
REFERENCES:
I. Akhtar, Sh. Mentioning of Banoras in Persian poetry/A.Shamim//Bayoz.-Dehli,1994.-#1-2. Pp.5-44.
2. Akhtar, Shamim. Mullo Sobiki Banorasi/A.Shamim//Kandi porsi.-Dehli.-1995-1996.-#10.-Pp.259-268.
3. Galib, Mirza. Selected works/Translated from Persian by G.Yu.Alieva and N.I.Prigarina. Translated from Urdu by N.V.Glebova/M.Galib.-M.:Nauka, 1980.-791p.
Восхваление Варанаси и особенности индийского стиля в месневи «Чароги дайр» Галиба Дихлави
З.А. Гаффарова
Ключевые слова: персоязычная литература,Индии, индийский стиль, месневи, Варанаси, Мирза Асадуллах ГалибДихлави
В персоязычной литературе Индии восхвалению красоты древнего и священного для индусов города Индии -Варанаси посвящены многочисленные газели, касыды, рубаи и даже отдельные месневи. В статье анализируется месневи «Чароги дайр» Галиба Дихлави,в котором выражено чувство восхищения природой Варанаси, неповторимым обликом этого края.
Автор статьи на примере месневи «Чароги дайр» показывает мастерство Галиба Дихлави в использовании ряда характерных стилистических фигур, свойственных индийскому стилю, а также расширения лексических горизонтоа персидской поэзии, фразеологических единиц и метафорических структур, которые являются важнейшей составляющей индийского поэтического стиля.
Praising Varanasi and Indian style in particular mesnevi "Charoghi Dire" Ghalib Dihlavi
Z.A. Gaffarova
Key words: the Persian Literature of India, Indian style, mesnevi, Varanasi,Mirzo Asadyllah Ghalib Dihlavi
In the Persian Literature of India praising the beauty of ancient and holy city for Hindus in India - Varanasi subject of numerous gazelles, qasidas, rubaie and even mesnevi. The article analyzes the mesnevi "Charoghi Dire" of Ghalib Dihlavi, which is devoted to the feeling of admiration nature Varanasi, unique style of this region.
Author of the article as an example mesnevi ”Charoghi Dire” shows Ghalib Dihlavi skill in the use of a number of characteristic stylistic figures typical of Indian style, as well as expanding the horizons of Persian poetry lexical, phraseological units and metaphorical structures that are the most important component of India's poetic style.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ғаффорова Замира Абдуллоевна, доктори илмҳои филологй, профессор, мудири шӯъбаи тамаддуни Шарци Пажӯҳишгоҳи илмҳои ҷомеашиносии Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров(Ҷумҳурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: zamira_g6767@mail.ru
Сведения об авторе:
Гаффорова Замира Абдуллоевна, доктор филологических наук, профессор, заведущий отделом восточной культуры Института гуманитарных наук Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова(Республика Таджикистан. г.Худжанд), E-mail: zamira s6767@mail.ru
Information about the author:
Gafforova Zamira Abdulloevna, doctor ofphilological sciences, professor, the head of eastern culture department at the Institute of Humanities, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand),E-mail: zamira g6767@mail.ru
