CC BY
76
Нуров Н. Таҳаввул ва таҷаддуди суннатҳои адабии мактаби Бедил дар ашъори Фарзона
ББК 83.3(2). 84Т 7-5 Н. НУРОВ
УДК 808.5 Н 90
ТАҲАВВУЛ ВА ТАҶАДДУДИ СУННАТҲОИ АДАБИИ МАКТАБИ БЕДИЛ ДАР АШЪОРИ ФАРЗОНА
Ба назар мерасад, ки яке аз муҳимтарин авомили тавфиқи устод Фарзона дар адабиёти муосири форсӣ, пеш аз ҳама, иқдом бар вуруди амиқ бар жарфои шеъри куҳан, мутолиа ва маърифати густардаи адабиёти пешинаи форсу тоҷик ба шумор меояд. Ин раванди огаҳӣ, фарогирӣ ва маърифати адабиёт ин суханвари мумтозро то ҷое аз диди фикриву ҳунарӣ такмил бахшида, ки дар сурудаҳои ӯ пайванди мустақими рӯҳонии вай бо аҷдоди бузурги худ, мисли Рӯдакиву Фирдавсиву Мавлонову Ҳофиз, Камолу Ҷомиву Бедилу дигарон эҳсос мешавад. Аммо ин пайванду робитаро устод Фарзона дар раҳгузори асри ҷаҳонишавии имрӯз асос мегузорад ва аз аъмоқи таърих ин азизонро бар сарзамини хеш мехонад, то ҳамроҳ бо Шамс «рақси фарангӣ кунад»-у ба хотири бедории Аҷам якҷоя бо халоиқ мавлавихонӣ.
Ҳамин фалсафаи аслпайвандӣ мутобиқ ба ибтикори шинохти бештару пештари гузаштагони адабиёти мост, ки ҳанӯз дар мароҳили огозини эҷодии хеш Фарзонаро ба роҳи эҷоди силсилаи ашъори «Паёми ниёкон» ҳидоят намудааст. Ба зоти худ ин маҷмӯи ашъор воқеан сурати ибтикори Фарзонаро дар заминаи ваҳдати чанд навъи шеъри суннатӣ дар батни як силсилаи воҳид аз диди мавзӯъ пешорӯи мо мегузорад, ки ҳосили маърифат ва андӯхтаҳои ӯ, огоҳии фарох аз фарозу фуруди зиндагонии шуарои соҳибноми мо ва маъниҳои борики каломи эшон маҳсуб меёбад. Ҳамоно огози ин манзумаи таркибёфта аз чанд навъи шеърӣ андешаи қаблиро дар мавриди пайванди рӯҳӣ ёфтани ин суханвари беназир бо бузургони Аҷам ва аз дирӯзу гузаштаҳои дур ба имрӯз хондани ононро бозгӯӣ мекунад, ки воқеан ин шарофат ва лутфи илоҳӣ на ба ҳар як нафар насиб мешавад ва ба таъбири Бедил ин «оташи беранг ҳама касро намесӯзад»:
Рӯзе паямбарони Аҷам пеши чашми ман,
Андар намуди пайкараҳо рӯнамо шуданд.
Аз тан қабои санг фиканданду бо сурӯш,
Аз қолаби муҷассамаҳои худ раҳо шуданд.
Бо лафзи ошно чу ба гуфтор омаданд,
Вацту фазо шабеҳи ман андар шигифт монд.
Дар он миёна оташи бедори Зардуҳишт,
Дар чашми шаб шукуфтаву анвор мефишонд (4,с.338).
Нуктаи муҳиме дар аъмоқи ин суханони борвар аз фалсафаи садоқат ба аслу насаб ва пешинаи пурифтихор нуҳуфтааст. Устод Фарзона бо хулусу сидқи
- 176 -
Nurov N. Evolation and Renovation of Traditions of Bedil s Literary School on Farzona's Creation
хосае, ки нисбат ба ин паямбарони Аҷам дорад, бо ҷасорате аз ҳузури эшон сухан мекунад, ки аз қолаби пайкараҳои худ бурун омадаву ҳар яке ба таъбири шоира пеши ҳамдигар ояти рози дили лабрези худро мегӯяд. Танҳо Фарзона аст, ки бар асоси ҳамон пайванди рӯҳӣ бо ин паёмбарони Аҷам қодир бар расонидани паёми эшон ба ворисони он бузургон аст ва аслан ин рисолати бузургест, ки худи шоира онро шинохтаву эътироф намудааст:
Густохиям фузуду ман имрӯз мебарам,
Бар ворисони пунба бар гӯш он ниёзро (4, с.338).
Албатта, тафсири фалсафаи ин силсилаи ашъор хостори баҳсе ҷудогона аст ва ба назар мерасад, ки ҳикмате ҷовидонаро дар худ нуҳуфтааст, ки ба дарку маърифати он бояд иқдом намуд. Ҳарчанд устод Фарзона дар фароварди он аз камоли фурӯтаниву инсонияти хеш андарзи аҷзи хешро барои имрӯзиёну фардоиён тавзеҳ медиҳад, аммо бегумон дар зеҳни хонандае ҳамчу ман ин ҳамон аҷзи бедилона аст, ки дар вуҷуди хеш иқтидореро соҳиб аст, «к-аз паҳлӯи он роҳе ба сӯи кибриё боз мешавад».
Дар ҳамин шеър аст, ки нахустин унс ва пайванди Фарзона бо Бедили Деҳлавӣ муҷассам мегардад, он гоҳ ки дар ин сурудаи ҷолиби таваҷҷӯҳ Абулмаъонӣ ҳам бар шарҳи ҳол ва тафсири фалсафаҳои хеш мепардозад ва нахуст аз ҳамон аҷзи иқтидорофарин ва раҳпӯӣ ба авҷи кибриё сухан мекунад: Нестам аз аҳли кибру баршудам то кибриё,
Ҳар дари бикшодаам бар рӯи гайре во нашуд.
Махзани маъностам ё пардадори розҳо,
Чун ба чашми мӯшикофон магзи ман пайдо нашуд (4, с.353).
Ҷолиб аст, ки ин ҷо ҳарчанд дар оинаи тафаккур ва андешаи шоиронаи Фарзона Абулмаъонӣ ҳарф мезанад, аммо дар бархурди аввал шинохт ва маърифати муаллифи шеър аз шахсияти шоир ва тавзеҳе бар ҳақиқати шоиронагии ӯ ошкор аст. Масалан, дар байти аввал ҳарчанд ин каломро зоҳиран худи Бедил мегӯяд, ки аз аҳли кибр нестам ва баршудам то кибриё, аммо ба назар мерасад, ки воқеан ин маърифати Фарзона аст дар тақрири мақоми маънавии Бедил. Агарчӣ Бедил худ роҳеро аз тариқи аҷз ба сӯи кибриё барои мо нишон медиҳад ва ҳамзамон талқин мекунад, ки барои муваффақ шудан дар ин тариқ бояд «сари мӯйе хам шавӣ», аммо дар шинохти Фарзона Абулмаъонӣ ҳамоно нафарест, ки ин водиро тай кардааст ва ин садоро аз моварои худ, аз ҳамон мақоми расида ба авҷи кибриё бар мо нидо дармедиҳад. Вақте шоира аз забони Бедил ӯро чун «махзани маъно» ё «пардадори розҳо» муаррифӣ мекунад, боз ҳам ин ҷо ин ҳарфи Булмаъонӣ нест, балки шинохте аз Фарзона аст дар мақоми Бедил, ки воқеан бар чанд ишороти худ ӯ ҳам такя мезанад. Агарчӣ Мирзо Бедилро аҳли тазкираву таҳқиқ Абулмаъонӣ гуфтаанд ва ин албатта бар ибтикороти ӯ дар маънишикориву маъниофарӣ асос меёбад, Фарзона ҳам бо дидгоҳе хосаи худ аз забони худи Бедил ин шоири соҳибмактабро «махзани маъно» муаррифӣ мекунад ва ҳамзамон «пардадори розҳо» мешуморад, ки ҷуз ба чашми мӯшикофон магзаш пайдо намешавад. Боз ҳам ин нукта ба ҳамон хасоиси аслии шеъри Бедил, яъне печидаву пӯшида будани суханаш ва ҳамзамон, ба ифодаи худи шоири оинаҳо, хостори фаҳми
- 177 -
Нуров Н. Таҳаввул ва таҷаддуди суннатҳои адабии мактаби Бедил дар ашъори Фарзона
тунд будани маърифати ашъори ӯ ишорат дорад ва аслан сарчашмаи ин шинохт боз ҳам ҳамоно сурудаҳои худи Булмаъонист:
Маънии баланди ман фаҳми тунд мехоҳад,
Сайри фикрам осон нест, кӯҳаму кутал дорам.
Ва ё:
Он чӣ килкам менигорад маҳз ҳарфи санг нест,
Ҳуш мебояд, ки дарёбад забони бедилӣ.
Зимнан, дар ин муаррифиномаи Бедил аз забони ҳоли худи ӯ, ки дидгоҳҳои хосаи Фарзонаро дар шинохти мақому азамати сухани вай бозтоб мебахшад, баробари зикри асмои чанд маснавии маъруфаш навъе ба ибтикороти ҳунарӣ ва навгаройиҳои сабки сухани шоир таъкид мешавад ва ҷолиб он аст, ки Фарзона ин маъниро дар каломи худи Бедил бо таъбири зебои шоирона «бо таҷаллии дигар тобидани кавкаби шеъри дарӣ дар ҷабҳаи афлоки ман» тафсир намудааст. Ибораи «бо таҷаллии дигар тобидан» ҳамоно таҷаддуди роҳи эҷодии Бедилро шарҳу тавзеҳ мекунад, ки ин матлаб ҳарчанд аз ҷониби аҳли тазкираву таҳқиқ таъкид шудааст, аммо дидгоҳи хоси шоираи Фарзонаро бар маърифати мақоми адабии Бедил муқаррар месозад:
Бо таҷаллии дигар тобиду зулматсӯз шуд,
Кавкаби шеъри дарӣ дар ҷабҳаи афлоки ман.
Фарзона дар ин шеър ҳам мақоми ирфонӣ ва ҳам инсонии Бедилро дарёфтааст, чун мутобиқ бар сарчашмаҳо ва ҳатто ишороти худи Булмаъонӣ дар «Чаҳор унсур» ӯ замоне аз тариқати маҷзубия истиқбол намудаву дар силки пайравони он бо риёзате, ба истилоҳи урафо шоққа кӯҳу куталашро тай намудааст. Аммо бо ин ҳама рӯҳи риндонааш дар қаламрави шеър, ки ҳамеша алайҳи ноҷӯриву нобасомониҳои рӯзгор, носозгориҳо ва ҳар чӣ қобили қабул ва мувофиқи мақсуд нест, дар ҷиҳод аст. Бар ҳамин асос дар оинаи пиндори Фарзона Бедил низ дар идомаи роҳи Мавлоно дунболи ҷустуҷӯи инсон аст ва инсони ормониро орзу мекунад:
Гар цаландар будаму сӯфӣ в-агар мазҷубу ринд,
Маслакам ирфони инсон буду динам инчунин.
Ин адабгоҳи маърифати Фарзона холӣ аз ҳикмат нест ва бозам сарчашма дар шеъри инсонпарваронаи Абулмаъонӣ дорад. Он ҷо ки Бедил аз оштии адён бар пояи фалсафаи сулҳи кул(л), ки дар айёми ӯ ба хотири эҷоди муколамаи динӣ ва таблиги фарҳанги инсонӣ, оштии мазоҳиб ва милал ҳарф мезанад, мехоҳад ин андешаро дар зеҳни ҳам ҳиндуву ҳам мусалмон ҷой кунад, ки ин ҳама фарқиятҳо дар зоҳир аст, аммо ботин якест ва ба таъбири Мавлоно «вақте дарунро менигарему ҳолро» ҳамоно андешаи воҳид аст ва маънии дуои буту барҳаман «ром-ром» нест, балки ҳамон «Аллаҳ-Аллаҳ» аст:
Аз маънии дуои буту барҳаман мапурс,
Ин ром-ром нест, ҳамон Аллаҳ - Аллаҳ аст.
Фаротар аз ин, дар робита ба тафриқаи зоҳириву забониву фикрӣ миёни ақвом ҳам Бедил ҳамоно ҳамин матлабро пеш мегузорад, ки ин ҳама танҳо суварист, на сиратӣ:
Ихтилоти халц ҷуз жӯлидагӣ сурат набаст,
Ҳар ду олам печиши як гесӯи бешона буд.
- 178 -
Nurov N. Evolation and Renovation of Traditions of Bedil s Literary School on Farzona's Creation
Ва ё:
Ихтилофи халқ Бедил дар либос афтодааст,
В-арна яксон аст хун дар пайкари товусу зог.
Танҳо дар заминаи ҳамин як байти устод Фарзона мо метавонем пай бубарем, ки ин шоири андешапарвари мо то чӣ ҳад Мирзо Бедил ва андешаву ҷаҳони фикрии ӯро шинохтааст ва чӣ миқдор бар кибриёи суханаш роҳ кушодааст, то мо ҳам аз ин роҳ биравем ва Абулмаъониро аз ин ҷодаи рӯшан бишносем. Фикр мекунам, ки танҳо дар заминаи ҳамин як бахш аз силсилаи ашъори «Паёми ниёкон», ки махсуси Бедил аст, чӣ миқдор андешаҳои Абулмаъониро устод Фарзона кашфу маърифат кардаву барои сурудани он чӣ сафарҳоеро дар кӯҳу кутали каломи шоири оинаҳо анҷом додааст. Ҳамин огоҳӣ аз ибтикороти Абулмаъонӣ ва шинохти суннатҳои хоси муттакӣ бар ҳунари шоирии ӯ, ки боис бар эътирофи мактаби адабии вай аз ҷониби пасовандонаш гардида, муҳимтарин омил дар эҷоди ибтикороти ҳунарӣ аз ҷониби Фарзона дар заминаи ин хасоиси муҳими шеърӣ гардидаанд. Албатта, ҳикмати қадима аст, ки шоирони тозакору тозаҷӯ ҳамеша маҷмӯи иқдомоти хешро бар пояи шинохти ибтикори суханварони пешин анҷом додаанд, чун маърифати ростини ин таҷаддуди фикриву ҳунарӣ метавонад роҳе рӯшанро барои пасовандони кӯшо дар роҳи навгаройӣ ҳидоятгар бошад. Худи Абулмаъонӣ бо он ҳама иқтидори фикрӣ ва ҳунарӣ дар халлоқияти тарзи тоза худро боз ҳам муриди мактаби Ҳофиз мешумораду каломи ӯро ҳидоятгар:
Бедил каломи Ҳофиз шуд ҳодии хаёлам,
Дорам умед ҳар дам мақсуди ман барояд.
Ва аммо зимнан ин ҳидояти каломи Ҳофиз ҳамоно Бедилро ба сӯи ибтикор ва ибдоъ кашонидааст, чун то он рӯзгор ҳамеша шуаро аз каломи лисонулгайб истиқбол кардаанду ҳатто бархе мақоми барояш мақоми хотиматушшуароӣ ҳам додаанд.
Устод Фарзона ҳам бо сабақомӯзӣ аз мактаби ин бузургон воқеан муваффақ бар ибтикороти тозае шудааст, ки ин навгароиву навҷӯӣ ва ҳатто ба истилоҳ суннатшиканиро дар маҷмӯи қаволиби сурудаҳои эшон, чӣ аз навъи суннатӣ ва чӣ аз навъи шеъри нав, метавон ба мушоҳида гирифт. Гоҳе дар сурудаҳои Фарзона суннатҳои хоси мактаби Мавлоно бо Бедил ҳам унс мегиранд, ки дар зоти худ падидаи ҷолиби ҳунариеро муаррифӣ месозанд. Аслан, аз диди шаклшиносӣ ва ҳам шеърият шояд сабки газали Мавлоно ва Бедил дар дарунсӯи ҳамдигар навъе ихтилоф доранд, аввалӣ равону соддаву дорои мусиқияти баланд ва дувумӣ печидаву пӯшида. Онон мушобеҳ ба ду дарёе ҳастанд, ки боз ҳам аввалӣ шӯру исёни фаровон дорад ва дигар ҳамоно орому сабуру мутафаккир ба назар мерасад, мисли рудхонаи Сайҳун. Аммо дар асл миёни ин дарёи дорои ду ҷараёни зоҳирӣ пайвандҳои фаровонест, ки танҳо дидгоҳе жарфонигар метавонад он муштаракотро ба бурунсӯ бикашад. Фарзона аз зумраи ҳамин гуна шоирони маърифатгар ва жарфонигарест, ки ҳамин умумияти марбут ба пайванди рӯҳиро дарк кардаву бо диди нав дар сурудаҳояш он шӯру галаёни шеъри Мавлоноро бо оромишу тафаккур ва қарору тамкини Бедил канори ҳам мегузорад. Ин равиш воқеан ибтикорест чун маҳсули андешаву афкори дурнигари Фарзона падидаҳои суннатшиканиву
- 179 -
Нуров Н. Таҳаввул ва таҷаддуди суннатҳои адабии мактаби Бедил дар ашъори Фарзона
навгароёнагарии эшонро муҷассам мегардонад. Масалан, дар як сурудаи Фарзона, ки бо илҳом аз як байти Мавлоно ба қалам омадааст, ин вижагй ба таври барҷаста таҷаллӣ рехта:
То ишқ зияд, зиянд эшон,
То ёд бувад, ҳама ба ёдем.
Мавлоно
Эй н-омадаи хуцастамилод,
Аз будану аз набуданат дод.
Дар шеваи бегамӣ ба сабқат Дар қадди ту нест ҳеҷ устод.
Иншои ману ту чор банд аст,
Иншои баҳор бошад озод.
Дар субҳи кабӯтаронаи ман Бартоб, ай офтоббунёд.
Эй сабзтарщати навойин,
Аз чашми ту мепазирам иршод.
Ьастии маро, ки вацт хат зад,
Ҳар лаҳза ту тоза кардӣ эҷод.
Ман умри дубора царздорам Аз он ки туйи ягонаро зод.
То ишқ бувад, манам ҳама ишқ,
То ёд бувад, манам ҳама ёд...
Дар навбати аввал, баробари илҳом аз Мавлоно будани шеър Фарзона чун суханвари огоҳ аз суннатҳои адабӣ сабки газали Мавлоноро ҳам дар он ба эҳтироми ҳамин истиқболи роҳи ӯ риоят намудааст. Аммо аз огоз то поёни ин шеър чандин падидаҳои тоза дар сурати вожагони мураккаби маҳсули тафаккури Фарзона ҷойгузинанд, ки дар қобили суннати калимасозии мураккаби мактаби Бедил бо дидгоҳ ва тарҳи нав ҷилва рехтаанд, амсоли «хуҷастамилод», «офтоббунёд», «сабзтариқат», «навойин» ва амсоли ин. Агарчӣ газали мазкур оҳангу шӯри сурудаҳои Мавлоноро ба хотир меоварад, чун ба ишорати худи муаллиф ба истиқболи Пири Балхӣ суруда, аммо ибтикори ҳунарии Фарзона дар он зуҳур мешавад, ки бо офариниш вожагони мураккаби маҳсули тафаккури шоиронагии хеш мухтассоти ду сабки газалсаройиро канори ҳам гузошта, навъе ибтикори ҳунарии хешро ба зуҳур расонидааст. Бо ин равиш офаридани вожагони мураккаб дар рубоиву дубайтиҳои Фарзона бо назокате хос мутаҷаллӣ гардида, боз ҳам бо ҳамон тозагиву назаррабоӣ ҳунари шоиронаи суханварро бозтоб бахшидаанд. Аз ҷумла, дар ин дубайтии зер калимоти «афлокгир», «хокгир», «кавокибчину хошокгир» бо ҳамин равиш тарҳ пазируфтаанд:
Агар салсол кард афлокгирам,
Лаҷанг бинмуд пасту хокгирам.
Чӣ гӯям, бо ду маънӣ каҳкашонам,
Кавокибчинаму хошокгирам (7, с. 383).
Дар дубайтии дигар ҳарчанд сурати сохтмони калимот шеваи Бедилро ба хотир меоварад, аммо шоира бо тафаҳҳуси хосае, ки дар ҷустори вожагони
- 180 -
Nurov N. Evolation and Renovation of Traditions of Bedil s Literary School on Farzona's Creation
ноби форсй дар забони мардум дорад, аз ин сарчашмаи зулоли фикр фаровон баҳра мегирад ва миёни қолаби эҷоднамудаи Бедил ва вожагони мардумй як таносуб ва пайванди зебои шоирона эҷод мекунад:
Мураххас шуд баҳор аз сабзцӯшӣ,
Дило бас кун агар тӯфонфурӯшӣ.
Бирав дар чиллагоҳи милоди нав ёб,
Накун дар кӯчаҳо кӯҳнафурӯшӣ (7, с. 382).
Ин ҷо агар вожагони қофияшудаи аввалу дувум «сабзҷӯшӣ» ва «тӯфонфурӯшӣ» шеваи Бедилро ба хотир оваранд, он гоҳ «кӯҳнафурӯшӣ» ҳарчанд сарчашма дар фарҳанги мардумӣ дорад, аммо корбурди шоиронаи он ва ба ҷо афтодагиаш ҳам дар мақоми қофия ва ҳам қолабу маънои дубайтӣ таҷассумгари ҳунари баланди шоиронаи Фарзона ва ҳам рӯҳияи замони имрӯз маҳсуб меёбад.
Дар газали дигари Фарзона чунин шеваи сохтмони вожагон боз ҳам аз гунаи бедилонаи он истиқбол мешавад, аммо тачаддудкориҳои шоира дар равиши хосаи вай ва навовариҳо дар чойгузинии маъонии тоза равшан эҳсос мешавад:
Худкушӣ ҳам осон нест, аз худофариниҳо,
Боядам раҳе бикшод аз гираҳҷабиниҳо.
Одиву заминиам байни осмониён,
Осмониям оре, байни ин заминиҳо.
Ёдовар бояд шуд, ки ин газал ҳарчанд бар вазни дигар суруда шудааст, аммо шеваи қофиясозии он бо истиқбол аз як газали Бедил чараён дорад, ба сурати тоза. Матлаи газали Бедил чунин аст:
Бувад сармашци дарси хомӯшӣ борикбиниҳо,
Зи мӯ ангушти ҳайронӣ ба лаб доранд чиниҳо.
Ниёзи ман уруҷи нашъаи нози дигар дорад,
Сипеҳр овардаам бар остонат аз заминиҳо.
(2, ҷ. 1. с. 93)
Дар навбати аввал, мушоҳида мешавад, ки ҳамон шеваи бедилонаи сохтмони калимот идома ёфтааст ва гузашта аз ин, шакли сифатсозӣ тавассути истифодаи пасванди «-ӣ» ба сурати дар ҳар ду газал мушоҳидашаванда асосан аз мактаби ҳунарии Бедил огоз ёфтааст ва ҳатто онро пажӯҳишгари афгонистонӣ устод Асадуллоҳи Ҳабиб «одатситезӣ» унвон кардааст, чун дар сурати ин навъ вожасозӣ гунае шикастани қолаби куллии калимасозӣ ва меъёрҳои марсум ба мушоҳида мерасад. Ин чо, масалан, вожаи заминӣ ё заминиҳо ҳамоно барои таъкиди маънии фурӯтаниву хоксорӣ ба кор рафтааст ва бад-ин қолаб дар газали Бедил вожагони дигаре чун «нозанинӣ», «хокистарнишинӣ», «кутаҳостинӣ, «бенигинӣ», «ҳарфофариниҳо» ва амсоли ин сохта шудааст. Ҷолиб аст, ки миёни байти дувуми газали Бедил:
Ниёзи ман уруҷи нашъаи нози дигар дорад,
Сипеҳр овардаам бар остонат аз заминиҳо.
Ва ҳам байти дувум аз газали Фарзона Одиву заминиам байни осмониён,
Осмониям оре, байни ин заминиҳо.
- 181 -
Нуров Н. Таҳаввул ва таҷаддуди суннатҳои адабии мактаби Бедил дар ашъори Фарзона
қаробати маънавӣ ҳувайдост ва аслан тазаккури Бедил ҳам ба он аст, ки аз аз фурӯтаниву хоксорӣ бароят осмоне, яъне азамату бузургие овардам. Фарзона ҳам аслан пайгирӣ аз ҳамин маънӣ мекунад, ки дар сурудаи Бедил ниҳон аст. Аммо тарзи ифода ва шеваи баёни Фарзона тозаву нав аст ва онро бо забони имрӯзиён ва бо беҳтарин ваҷҳ тасвир намудааст. Ҳамин гуна, дар байти дигари ин газали Бедил, ки таъбири нозаниниҳо ба унвони вожаи қофиясоз ба кор рафтааст ва байте бо ҳамин гуна қофия дар газали Фарзона, аллакай таҷаддуди маъноиву мантиқӣ ва ҳунарии шоира ба мушоҳида мерасад, ки аз тафаккури замони нав ва дидгоҳи хосаи шоиронаи ӯ сарчашма мегирад.
Бедил:
Тарщи дилрабой як ҷаҳон найранг мехоҳад,
Ба ҳусни маҳз натвон пеш бурдан нозаниниҳо.
Фарзона:
Партави дарун афрӯз, баски ҳеҷ пайдо нест,
Дар салони зебоӣ асли нозаниниҳо.
Агарчӣ маънии вожаи мазкур дар ҳар ду байт ба ҳам қаробат дорад, аммо Фарзона мубаллиги дарунафрӯзӣ ва таваҷҷӯҳ ба зебоии ботинӣ аст, чун асли ҷовидонагии инсон ҳам марбут бар ҳусни дарунӣ ва маънавии ӯст. Аз ин ҷост, ки ӯ чун шоири замонаи хеш хонандаашро ҳушдор медиҳад, ки ин нозаниниҳо дар ҳеҷ салонӣ зебоӣ нест ва агар амиқан бар маънии матлаб биандешем, ҳикмати сухани шоира дар он муҷассам аст, ки бо такмили фаризаву фазилатҳои ахлоқӣ бояд дар камоли ҳусни маънавӣ бикӯшем. Афзун бар ин, бо чунин шева дар ин газал Фарзона чанд вожагони тозаи дигар сохтааст, ки ҳамагӣ ба таҳаввули маъноии сухани шоира таъкид меварзанд, аз чумла «ёсаминиҳо», «ангубиниҳо», «нагзбиниҳо», «маҳиниҳо», «лолачиниҳо» ва гайра. Ин вожагони зебо сарчашма дар фарҳанги мардумӣ дорад ва шоира онро бо ҳамон назокаташ дар забони мардум бисёр чаззоб ва зебо ба кор гирифтааст.
Ҷолиб он аст, ки чунин корбасти ҳунариро Фарзона дар шеъри нав низ тачриба кардааст ва дар қолаби ин навъи шеърӣ суннати вожасозии мактаби Бедилро бо тарзу шеваи нав ба кор гирифтааст, ки пеш аз ҳама, ин падидаи ҳунарии вай дар тозагии шеваи сохтмони вожагон ва рӯҳияи чадид доштани онҳо инсичом мегирад. Дар шеъри «Соядаст» вожаҳои «ҳумоюнписар», «тунукмагз», «тиҳибунёд», «соядаст» дар шумори ҳамин гуна вожаҳои мубтанӣ бар равиши вожасозии мактаби бедилӣ қарор гирифтаанд, ки дар таркиби навъи нави шеърӣ ба кор рафтаанд:
Эй ҳумоюнписари наққошам,
Чашми яксола надорам,ки чу ту
бар ҳама нацши дунёӣ, ранги таҷалло пошам.
Чун ту бо нохуни борику тахайюл натавонам
садафи субҳ тарошам.
Ҷилд-ҷилд он ҳамаи дафтару девони ман Сахт берӯҳу тунукмагзу тиҳибунёданд,
- 182 -
Nurov N. Evolation and Renovation of Traditions of Bedil s Literary School on Farzona's Creation
пеши тасвирҳои содаву маъсуми ту, рӯи девори хонаи ман.
Ғайри ин соядасти мӯҳташами ту Бо чӣ ҳам боз метавонад ифтихор кунад Ҳастии одиву миёнаи ман (7, с. 254).
Ин ҷо афзун бар нуфузи вожагон бар он қолаб, Фарзона ибтикороте дар шеваи сохтмони таркибу таъбирот мекунад, ки дар сабки ҳиндӣ, хоса мактаби бедилӣ муравваҷ буданд. Дар таркиби ибороти шоиронаи сабки бедилӣ ҳузури ду вожа, ки яке маънии, ба истилоҳи устод Ҳасан Ҳусайнӣ, маҳсус дорад ва дигаре номаҳсус ҳам мазмуни тоза ва ҳам маънии нав эҷод мешавад, мисли «маъбади ҳирс», «адабгоҳи муҳаббат», «қасри умр» ва амсоли ин. Устод Фарзона ҳам ин суннати адабии роиҷро ба тарзе тоза ва шеваи хоси шоиронагии худ ҳам дар қолаби шеъри суннатӣ ва ҳам нав тадовум бахшидааст. Танҳо дар ҳамин шеъри муҷассам дар қолаби навъи мудернӣ, ки зикр шуд, ибороте «бар нақши дунё ранги таҷалло пошидан», «нохуни борики тахайюл», «садафи субҳ», «бо нохуни борики тахайюл садафи субҳ тарошидан» ва амсоли онҳо ҷой гирифтаанд. Дар назари аввал, ибороти мазкур чун маҳсули тафаккури шоир ба зоти худ наванд ва ҳарчанд дар қолаби маъруф дар сабки ҳиндӣ офарида шудаанд, аммо бо таҷаддуди ҳунарӣ ва бемислии худ дар қаламрави шеър имтиёз доранд ва ибтикори Фарзонаро дар рӯнамоии навъе аз иборотро бар пояи андешаҳои хоси шоирона бозтоб мебахшад. Ваҷҳи дигари махсусияти ин навъ иборот дар сурудаҳои Фарзона дар он муҷассам аст, ки бо истифода аз қолаби маъруфи иборасозӣ бо шеваи ба истилоҳ воҳидҳои фразеологӣ, ки онро муҳаққиқони сабки ҳиндӣ «лафзтарошӣ ва таркибсозӣ» ҳам гуфтаанд, шоира таркибҳои хоси шоиронаи худро эҷод намудааст. Дар зимни ин тарокиб бошад, баробари корбурди чанд ибороте аз навъи пайванди мафоҳими маҳсус ва номаҳсус шоира муваффақ дар офариниши маъниҳои тоза гардидааст, ки баробари таҷассуми рӯҳи замони худ дар онҳо аз авҷи тафаккури шоирона паёмҳое мерасад. Масалан, дар яке аз ин ибороти мазкур - «бо нохуни борики тахайюл садафи субҳ тарошидан» шоира мехоҳад чигунагии тасвири шоиронаи субҳро нишон диҳад, аммо онро дар қолаби чанд ибораи шоиронае, чун «нохуни борики тахайюл», «садафи субҳ» ва «садафи субҳ тарошидан» ба қалами тасвир медароварад. Ҳарчанд шоира бо муроҷиат ба кӯдаки маъсуми хеш - Ҳумоюн худро дар пеши ӯ дар тасвири ин манзара оҷиз мебинад, аммо барои қаламрави адабиёт дар ҳамин ҳоли аҷзи иқтидорошёна як тасвири зебои шоиронае дар қолаби ин ибораи «бо нохуни борики тахайюл садафи субҳ тарошидан»-ро эҳдо мекунад, ки аз тозатарин тасвирҳо дар изҳори маънии суратбандии манзараи дамидани субҳ аст, ки дар адабиёти форсии гузаштаи мо ҳазору анд тарокиб ва таъбирҳои шоиронаеро соҳиб аст.
Дар навъи дигари тарокиби шоира ҳамон шеваи сохтмони ибораҳо, ба таъбири устод Шафеъи Кадканӣ, тавассути «вобастаҳои ададӣ» риоят ва ҳамзамон бо сурати ҷадид такмил ёфтааст. Аз ҷумлаи суннатҳои хоси ҳунарии мактаби Бедил аст, ки бо шеваи махсус ибороте шоирона тавассути корбурди арқом эҷод мешаванд, ки ҳарчанд дар адабиёти классикӣ намунаҳое соддатаре аз онро дорем, аммо усули ибдоъкардаи Бедил хоси ӯст. Маҳз бар ҳамин асос
- 183 -
Нуров Н. Таҳаввул ва таҷаддуди суннатҳои адабии мактаби Бедил дар ашъори Фарзона
онро аз муҳимтарин махсусиятҳои ҳунарии каломаш шуморидаанд. Дар ин шумор метавон аз ибороте, чун «як обилавор аз қафас танг бурун омадан», «як обила истодагй», «як хамёза саҳро», «як мижа бар ҳам задан» ва монанди ин ёдовар шуд, ки дар шеъри Бедил нуфуз доранд. Устод Фарзона ҳам дар ҳамин қолаб ибораҳои тозаеро ба унвони маҳсули тафаккури шоиронаи хеш барои мо рӯнамоӣ мекунад, ки анвои онро мо ҳам дар ашъори суннатӣ ва ҳам нави ӯ ба мушоҳида мегирем. Аз чумла, дар газали фавқ ибораи «як чаман маҳиниҳо» бо ҳамин шева бунёд ёфтааст, ки ҳам аз назари маъно ва ҳам шеърият хоси ҳунари суханварии Фарзона аст:
Боз ҳам башорат деҳ, гарчй бо мурури вацт,
Фарбеҳӣ шуду пучй як чаман маҳиниҳо (7, с.294).
Дар шеъри Бедил ҳарчанд ибораи «як қалам» бештар ба маънии ҳамеша, доим, комилан ва амсоли ин мавриди истифода қарор дорад, аммо Фарзона бо нигарише хоса ин таркиби дорои вобастаи ададиро бо маънии дигари як зарра, андаке ё камтаре дар робита ба маънии лугавии худи вожаи қалам ба кор бурдааст, ки хеле чолиб ва шоирона ба назар мерасад:
Саҳфҳои бисёре рӯзи офариниш рафт,
Як цалам нашуд таҳрир сарнавишти пешонӣ.
Агар бо тааммуқ ба маънии байт биандешем, чилваи ҳамон маънии мавчуд дар сурудаҳои Бедил ҳам ин чо тачассум пайдо мекунад, яъне мо метавонем бифаҳмем, ки шоира ба тамомии зиндагонии инсон бидуни таҳрир мондани тақдир ва сарнавишт ишорат ҳам мекунад. Аммо маънии аввали мазкур ҳам ин чо аз андешаи шоиронаи Фарзона партав гирифта, ибтикороти ҳунармандонаи ӯро дар маънисозиву маъниофарӣ низ собит менамояд.
Ба чуз аз корбасти ибороте тавассути вобастаҳои ададӣ аз дигар мушаххасоти сабки бедилӣ дар сурати тасвирҳои парадоксӣ низ ба мушоҳида мерасад. Ин ибораҳо дар батни худ тасвири парадоксиеро гунчоиш додааст, ки аҳли таҳлил онро мутаноқизнамо ҳам гуфтаанд. Доктор Маҳмуди Футӯҳӣ бар асоси омӯзаҳои дар ин замина анчомдодаи хеш дар адабиётшиносии Шарқу Ғарб, аз чумла бо таваччӯҳ ба назарияи адабиётшиноси инглис Клинт Брокес тасвирҳои парадоксиро чунин маънигузорӣ мекунад: «Парадокси шоирона иборат аст аз баёне ба зоҳир мутаноқиз ё муҳмал, аммо ҳомили ҳақиқате, ки аз роҳи таъвил метавон ба он даст ёфт. Ба дигар сухан, парадокс дар адабиёт баёне аст, ки ҳақиқат дорад, аммо ҳақиқӣ ба назар намерасад» (9, с.328) Ҳарчанд ин муҳаққиқ қадимтарин намунаҳои шеъри парадоксиро дар осори Саноӣ муқаррар мекунад, аммо бо таваччӯҳ ба каломи устод Рӯдакӣ метавон аввалин намунаи чунин тасвирро дар сурудаҳои падари шеъри форсӣ пайдо намуд.
Бо ин ҳама, доктор Маҳмуди Футӯҳӣ низ чун дигар пажӯҳишгарон авчи зебоии тасвири парадоксиро дар шеъри Бедил шинохтаву навиштааст: «Пас аз Саноӣ дар шеъри Аттор, Мавлавӣ, Ҳофиз ва дар сабки ҳиндӣ дар шеъри Бедили Деҳлавӣ забони парадоксӣ дар авчи зебоӣ ва қудрат намоён мешавад» (9, с. 231). Намунаҳои фаровонеро аз каломи Булмаъонӣ метавон бурун кашид, ки баёнгари тачассуми воқеии ин қудрат ва авчи зебоишинохтии тасвирҳои парадоксӣ дар шеъри ӯ ҳастанд. Бо зикри чанд намуна аз онҳо иктифо мекунем, ки дар онҳо «баландии ошёни ачз», «дар безабонӣ равшан шудани поси номуси
- 184 -
Nurov N. Evolation and Renovation of Traditions of Bedil s Literary School on Farzona's Creation
сухан», «аз ҳеҷ пур шудан» чун ибороти ҳомили тасвирҳои парадоксӣ ҷой гирифтаанд:
Баланд аст он қадарҳо ошёни аҷзи мо, Бедил,
Ки бе саъй шикасти болу пар натвон расид он ҷо.
***
Поси номуси сухан дар безабонӣ равшан аст,
Ҳеҷ мазмуне дар ин сурат нафасфарсуда нест.
Дар ашъори Фарзона низ ин тасовири парадоксӣ боз ҳам бо ҳамон сурати зебои шоирона ва нигоҳе дигар ба таҳаввули ин навъ тасвирсозӣ таҷассум дорад. Дар газале аз шоира дар ду маврид чунин равиши сохтмони тасвирҳои парадоксӣ муҷассам аст, ки дар ҳар ду маврид иқдоми суханвар дар таҷдиди наҳваи эҷоди ин гуна таркибҳои ҳовии тасвирҳои мутаноқизнамо ба мушоҳида мерасад:
Чун дар оинаи чашми ту ҳақиқат ҷустам,
Гуфт чашмат, ки «вафодортарин булҳавасам».
Таркиби шоиронаи «вафодортарин булҳавас», ки дар сифати чашми ошиқ зоҳир шудааст, воқеан аз нигариши тозаи шоира ба ҷараёни халқи чунин навъи ибороти роиҷ дар каломи Бедил ва пайравони ӯ башорат медиҳад. Аслан, булҳавас нафарест, ки ҳаргиз вафоро нашиносад, аммо бо канори ҳам гузоштани ду падидаи ба ҳам мутаноқиз - «вафодорӣ» ва «булҳавасӣ» Фарзона дар баёни чашми фиребо ҳамин гуна як тасвири тозаи парадоксӣ офаридааст. Дар мақтаи ин газал бошад, шоира гамро навъе беҳтарин шодӣ барои худ мепазирад, ки ин шеваи баён ҳам навъе тасвири парадоксиро дар ҷону ҷаҳони худ гунҷоиш додааст:
Эй гамат они ману шодият они дигарон,
Шодии беш нахоҳам, ки гами туст басам.
Дар маҷмӯъ, бо баҳсу баррасии шарҳу тафсири ибтикороти Фарзона дар заминаи таҷдиду таҳаввули суннатҳои хоси адабиёти пешин, бавижа мактаби бунёдгузошта аз ҷониби Бедили Деҳлавӣ, метавон бар ин натиҷа расид, ки ин суханвари мумтози адабиёти имрӯзи мо, пеш аз ҳама, ба унвони чарогафрӯз ва меросбари асили гузаштагони хеш беҳтарин суннатҳои аҷдодӣ ва ба таъбири худи ӯ «паёмбарони Аҷам»-ро бо шева ва сурати хосаи хеш идомат бахшида, аз ин роҳ дар ганои ҳунарӣ ва маънавии каломи хеш саҳми муассир гузоштааст. Аз назари дигар, бо раҳпӯйӣ дар идомаи ҷодаи ин суханварон Фарзона иқдом бар навгаройӣ ва интихоби тарзи тоза мекунад ва аз андаруни шеваҳои марсум ва суннатҳои роиҷи адабӣ паёми таҷаддуд бар мо мерасонад. Ҳам дар шеъри суннатӣ ва ҳам дар намунаҳои ашъори нимойӣ ва мудерни Фарзона ибтикори ӯ дар ҷодаи таҳаввул ва таҷдиди назар ба суннатҳои адабии хоси мактаби Бедил ва ҳамзамон гоҳе маворид суннатшиканӣ бо ҳадафи рӯнамоии тафаккур ва дидгоҳҳои адабии тозаи хеш ҷилваи равшан касб мекунад. Нубуги ин навгаройӣ ба ҳадде муассир ва мубарҳан аст, ки Фарзона агарчӣ бо эътиқод ва садоқат ба суннатҳои адабиёти пешини мо, хоса иродат ва дилбастагии тамом ба каломи Абулмаъонӣ, зоҳиран шеваи идомаи ин суннатҳоро интихоб мекунад, аммо дар ҳар ҳарфу ҳиҷо, таркибу ибора ва мисраву абёти вай, пеш аз ҳама, тафаккури хос ва дидгоҳи махсусаш муҷассам аст. Ба ибораи дигар, агарчӣ қолабҳоро ба
- 185 -
Нуров Н. Таҳаввул ва таҷаддуди суннатҳои адабии мактаби Бедил дар ашъори Фарзона
хотири риояи суннатҳои адабй бармегузинад, аммо дар ин қаволиб пеш аз ҳама маҳсули тафаккури тозаи шоира ҷойгузин мешавад, ки дар сурати таркибу ибораҳои нав, маъниҳо ва тасвирҳои шоиронаи бархоста аз андешаву тахайюли хоси ӯҷилвагар гардидаанд.
Калидвожаҳо: Бедили Деулавй, Фарзона, анъанауои адабй, сабки уиндй, шеъри нав, мактаби Бедил, навоварй
Пайнавишт:
1. Аминпур, Қайсар. Суннат ва навоварй дар шеъри муосир. -Теҳрон: Интишороти илмӣ-фарҳангӣ, 1386. -550 с.
2. Бедили Деҳлавӣ. Куллиёт. Тасуеуи Холмуҳаммади Хаста ва Халилуллоҳи Халилй. Ба кушиши Бауман Халифаи Баноравонӣ. Ҷилди аввал, бахши аввал. -Теурон: Интишороти Тилоя, 1389.-787 с.
3. Шафеъи Кадканй. Шоири Оинауо. - Теурон: Огоу, 1361. -243 с.
4. Фарзона. Қатрае аз Мулиён. Ҷ.1. -Хуцанд: Нури маърифат, 2003. -510 с.
5. Фарзона. Қатрае аз Мулиён. Ҷ.2. -Хуцанд: Нури маърифат, 2003. -472 с.
6. Фарзона. Қатрае аз Мулиён. Ҷ.3. -Хуцанд: Нури маърифат, 2003. -378 с.
7. Фарзона. Муури гули мино. -Хуцанд: Ношир, 2006.-400 с.
8. Фарзона. Себарга. -Хуцанд: Ношир, 2010. -488 с.
9. Футууй, Маумуд. Балогати тасвир. -Теурон: Сухан, 1385. -464 с.
10. Ҳусайнӣ, Ҳасан. Бедил, Сипеурй ва сабки уиндй. -Теурон, 1389.-150c.
Reference Literature:
1. Aminpur, Kaysar. Traditions and Innovation in Modern Poetry. Tehran, scientifico-cultural publishing-house. 1386 hijra. -550pp.
2. Bedil Dekhlavi. Collection of Works. Preparation of the text and introduction by Khalilullokh Khalili. V.1. Tehran. Taloya publishing-house, 1389, hijra. -787pp.
3. Shafei Kadkani. Poet of Mirrors. Tehran. Ogokh publishing-house, 1361. -243pp.
4. Farzona. Drop from Mulyan. V.1. -Khujand: Nuri Marifat, 2003. -510 pp.
5. Farzona. Drop from Mulyan. V.2. -Khujand: Nuri Marifat, 2003. -472 pp.
6. Farzona. Drop from Mulyan. V.3. -Khujand: Nuri Marifat, 2003. -378 pp.
7. Farzona. The Stamp of Heavenly Rose. -Khujand: Nuri Marifat, 2006. -400 pp.
8. Farzona. Trefoil. Khujand: Noshir, 2010. -488 pp.
9. Futuki, Makhmud. Perfections of Image. Tehran: Suhan publishing-house, 1385 hijra. -464
pp.
10. Khusayni, Khasan. Bedil, Sipekri and IndianStyle. -Tehran. Surush publishing-house, 1387 hijra. -150 pp.
Эволюция и обновление традиций литературной школы Бедиля в творчестве Фарзоны
Ключевые слова. Бедили Дехлави, Фарзона, литературные традиции, индийский стиль, новая поэзия, поэтическая школа Бедиля, новаторство
Статья посвяшена проблеме эволюции литературных традиций школы Мирзо Абдулкодира Бедиля в творчестве Фарзоны. В статье на основе обильного иллюстративного материала предпринята попытка не только определить влияние стиля Бедиля на творческую манеру современной таджикской поэтессы, но и выявить
- 186 -
Nurov N. Evolation and Renovation of Traditions of Bedil's Literary School on Farzona's Creation
новаторский подход Фарзоны в использовании стилистических особенностей выдающегося представителя индийского стиля.
Автор делает аргументированный вывод, что Фарзона основательно проштудировала поэтическое наследие Бедиля, о чём свидетельствуют неоднократные ссылки на его отдельные бейты и упоминание его имени в творчестве таджикской поэтессы. Особое внимание уделяется творческому использованию элементов стиля Бедиля в отражении реалий современной жизни.
Evolation and Renovation of Traditions of Bedil's Literary School on Farzona's
Creation
Key words: Bedil Dekhlavi, Farzona, Literary traditions, Indian style, new poetry, poetical school, innovation
The article dwells on the evolution of literary traditions of Mirzo Abdulkodir Bedil's school in Farzona's creation. Proceeding from the abundant illustrative material the author makes a endeavour not only to determine the influence of Bedil's style upon the creative manner of the modern Tajik poetess, but to elicit an innovatory approach of Farzona in resorting to stylistic peculiarities of the outstanding representative of Indian style.
The author makes a substatial conclusion that Farzona's had deeply studied Bedil's poetical heritage; multiple allusions to his separate beyts and his being often mentioned inher verses testify to it. Special attention is paid to the usage to Bedil's elements of style in the reflection of modern life realias.
Роцеъ ба муаллиф:
Нуров Нуралӣ, номзади илмҳои филологӣ, мудири кафедраи адабиёти классикии тоҷики Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи акад. Б. Ғафуров (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуҷанд), e-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Нуров Нурали, кандидат филологических наук, заведуюший кафедрой классической таджикской литературы Худжандского государственного университета им. акад. Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail: nurali 74@mail. ru
Information about the author:
Nurov Nurali, Candidate of PhilologicalSciences, chief of the department of classical Tajil Literature under Khujand State University named after acad. B.Gafurov. (Tajikistan, Khujand), e-mail: [email protected]
- 187 -
