CC BY
21MODERN ORIENTAL STUDIES
СОВРЕМЕННЫЕ ВОСТОКОВЕДЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
VOL.2 №2 2020
ISSN: 2686-9675
INTERNATIONAL SCIENCE JOURNAL / МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ
ВЛИЯНИЕ ОСМАНСКО-ТУРЕЦКОГО ЯЗЫКА НА ФОРМИРОВАНИЕ ТАТАРСКОГО ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА В НАЧАЛЕ ХХ ВЕКА: НА ПРИМЕРЕ
АЛЬМАНАХА «МИРЪАТ» (1900-1909).
XX. YY. BA^LARINDA TATAR YAZI DILININ OLU^MASINDA OSMANLICANIN ROLU: "MIR'AT" (1900-1909) MECMUASI DILINDEN ORNEKLER.
Галяутдинова Луиза Михайловна
Казанский федеральный университет gluiza@mail.ru
АННОТАЦИЯ
В статье проводится анализ языковых особенностей альманаха «Миръат» и рассматривается влияния османско-турецкого языка на татарский язык начала ХХ века. В ходе анализа выявлено, что сильное влияние на татарский язык оказывал османско-турецкий язык, в результате которого в татарском языке наряду с огузскими элементами, увеличилось и количество арабо-персидских слов. В литературном татарском языке начала ХХ века, параллельно с татарско-тюркскими вариантами использовались как османско-турецкие слова, так и грамматические формы, имеющие тюрко-огузское происхождение.
Ключевые слова и фразы: Татарская периодическая печать, «Миръат», Абдуррашид Ибрагимов, Татарский язык, Грамматические особенности.
Для цитирования: Галяутдинова Л.М. Влияние османско-турецкого языка на формирование татарского литературного языка в начале ХХ века: на примере альманаха «Миръат» (1900-1909). Современные востоковедческие исследования. 2020; 2(2): 64-67
ABSTRACT
Makalede, «Mir'at» mecmuasinin dil özel-liklerinin analiziyapilmakta ve Osmanli Türk dilinin XX. yy. bapinda Tatar dili üzerindeki tesiri incelen-mektedir. Analiz sirasinda, Osmanli Türkpesinin Tatar dili üzerinde güplü etkisi oldugu ortaya pikmip, netice olarak Tatar yazi dilinde Oguz unsurlari ile birlikte, Arappa ve Farspa kelimelerin sayisi da art-miptir. XX. yy. baplarindaki Tatar yazi dilinde, TatarTürk varyantlarina paralel olarak, hem Osmanlica kelimeleri hem de Türk-Oguz kökenli gramer pekillerinin kullandigi söylenebilir.
Keywords and phrases: Tatar Matbuati, "Mir'at", Abdürrepid ibrahim, Tatarca, Gramer Özel-likeri.
For citation: Galyautdinova L. M. XX. yy. Baplarinda Tatar Yazi Dilinin Olupmasinda Os-manlicanin Rolü: "Mir'at" (1900-1909) Mecmuasi Dilinden Örnekler. Modern oriental studies. 2020; 2(2): 64-67
ВЛИЯНИЕ ОСМАНСКО-ТУРЕЦКОГО ЯЗЫКА НА ФОРМИРОВАНИЕ ТАТАРСКОГО VOL 2 №2 2020 ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА В НАЧАЛЕ XX ВЕКА: НА ПРИМЕРЕ АЛЬМАНАХА «МИРЪАТ» [1900-1909!._
ЯЗЫКОЗНАНИЕ И ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ / ГАЛЯУТДИНОВА Л.М. / JGLUIZA@MAIL.RU / УДК 811.512.145
ISSN: 2686-9675
Yazi dilinin anlatim türlerinin olu^masinda, süreli yayinlar büyük bir rol oynamaktadir. XIX. yy.sonu-XX. yy. ba^larinda eski Tatar dilinde birfok gazete ve dergi yayinlanmi^tir. O zamanki "Nur", "Vakit", "Ülfet", "§ura" v.s. gibi mecmuat di^inda ^üphesiz, iferigi bakimindan en zengin ve ilgi fekici olanlarindan biri de - "Mir'at" mecmuasiydi. Bu mecmuanin ba$ editorü - gazeteci-yazar, seyyah, sosyal-bilimci ve kadi - Abdürre^id Ibrahim idi.
Abdürre^id Ibrahim XIX. yy. sonlarindan XX. yy. ilk yarisina kadar Rusya Türkleri ve Dünya Müslümanlari arasinda birlik kürmak, Islamiyetin Üzakdogu'da özellikle Japonya'da yayilmasini saglamak ifin uzun yillar seyahatler yapmi^tir.
1900 yilinda Petersburg'a gelen A. Ibrahim, bir matbaa kurarak "Mir'at" ('Ayna') adli ilk mec-muasini yayinlamaya ba^lami^tir. Toplam olarak 22 sayisi yayinlanan mecmuanin son 6 sayisi Ka-zan'da basilmi^tir. Hemen her sayisinda "Alem-i Islamiyet-e Bir Nazar", "Hatira", "Etraftan Gelen Mektuplar" gibi bolümler bulunmaktadir.
Bazi ara^tirmacilara gore, XVII - XVIII yy.dan ba^layarak Osmanli Türkfesinin Tatar diline etkisi artmi^tir. Bu etki sosyo-tarihi gefmi^e, Idil boyu ile Türkiye arasindaki kültürel, iktisadi ve diplomasi alanlarinda ili^kilerin canlanmasina bagliymi^tir. Genellikle Hac ziyareti, ticaret, ogrenim, seyahat gibi amaflarla Osmanli ülkesine gelen Tatar aydin-larinin birfogu, memleketlerine bo$ donmem-i^ler, Osmanli Türkfesiyle yazilan yazma veya bas-ma birfok eseri beraberlerinde getirmi^lerdir [Osmanli,1999, S.354].
Bu nedenle, Osmanlilarin Idil boyu Tatarlari üzerindeki kültürel etkisi, Tatar yazar ve ^airlerin eserlerinin diline de yansimi^tir.
Arap dilinin, 922 yilinda, Idil boyu Tatar-larinin Islamiyeti kabul etmelerinden sonra Tatar-cayi etkilemeye ba^ladigi soylenilebilir. Ilmi ve dini fali^malar fogunlukla Arapfa olarak kaleme alindi. Iran'la Idil Bulgarlari arasindaki ticari ili^kilerin geli^mesi ve Iran'dan edebi eserlerin getirilmesi sayesinde Tatar dilinde Farsfa kelimeler kullanilmaya ba^lami^tir. Bu turden etkile^imler Tatarcada Arapfa, Farsfa ve Turkfenin kari^imi olan Osmanlicadan giren kelimelerin artmasina neden oldu [Rakhimova A.R., 2005, S. 124].
"Mir'at" mecmuasinda basilan makalelerde a^agidaki Arapfa-Farsfa kelimelere sikfa rastlanmaktadir:
<^.»JLjls[kabiliyet], [terakki] , jJL>[cild], ^s9^[defa], l^jj[zira], ^l9li[nafile], qjb[tane], JLäi^l[istikbal], vU^l[ahbab], ^jläj
[rekabet], ol^U^l[islahat], JUi^l [ihtilal] , heyet], ^¿[galiba]. Bu ve buna benzer alinti kelimeler fagda^ Turkiye Turkfesinde hala sikfa kullanilmaktadir.
Osmanlica Tatarcayi fonetik ve morfolojik afidan da etkilemi^tir. Ornegin, Tatarcada "bu" gosterme zamiri hal fekiminde kokunu degi^tirmekteyken, Turkfe'de kok degi^memektedir.
Yalin hal - bu (tat.) - bu (tur.); Ilgi hali - monin (tat.) - bunun (tur.); Yonelme hali - mora (tat.) -buna (tur.); Yukleme hali - moni (tat.) - bunu (tur.); Bulunma hali - monda(tat) - burada (tur.); Ayril-ma hali - monnan (tat.) - bundan buradan (tur.).
Soz konusu makalelerde gosterme ve iyelik zamirlerinin Osmanlica ^ekilleri gefmektedir:
Bunun ^j$j(tat. monin) [Mir'at 6,S.21], benim ^ü(tat. minem) [Mir'at 21, S.2].
MODERN ORIENTAL STUDIES
СОВРЕМЕННЫЕ ВОСТОКОВЕДЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
VOL.2 №2 2020
ISSN: 2686-9675
INTERNATIONAL SCIENCE JOURNAL I МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ
Bilindigi gibi fokluk eki, getirildigi ismin birden fazla sayida oldugunu belirtir. Tatarcada fokluk anlami -lar/-ler, -nar/ -ner ekleri eklene-rek yapilmaktadir. Türkfede ise ancak -lar/-ler eki kullanilmaktadir. Mecmuada fokluk eklerinin Os-manlica ^ekilleri kullanilmaktadir: >1 úloM.^jo moselmanlar - (tat. moselmannar) -tür.müslümanlar; ^Lojzamanlar - (tat. zamanlar)
- tur.zamanlar; ^LcjUyazganlar - (tat. yazgannar)
- tur. yazmi^lar; ^gjLyapunlar - (yaponnar) -tur. japonlar; .¿io^íadamlar - (adamnar) -
tur.adamlar.
"Mir'at" mecmuasini inceleme surecinde Ta-tarcaya özgü 'uz' (Türkfe 'kendi') dönü^lü za-miri yanisira Türkfe varyantinin, yani 'kendi' za-mirinin kullanildigini belirlemekteyiz. Ornegin:
¿M^i ^-i>J AiS úL^ji 9 Loic úüijgS lA^gS - ^J ^jo^jI [Kozge'da kurengan ulema va isan kendilarini islah etmali] [Mir'at 10, S.3].
9 ^i^io úL.*.^^ ^ájAJgi ÖAJL> - ^»i^gj ^^jAiS[Sair Puskin kendisi Rus
va mazhabi hristiyan oldugu halda] [Mir'at 5, S.17].
Hal ekleri, isimleri genel olarak kendilerin-den sonra gelen fiillere, bazen de yine kendilerin-den sonra gelen isimlere veya son fekim edatlarina baglarlar. Tatarca ve Turkfedeki hal eklerinin kokleri aynidir, ama, bazi farkliliklar da vardir. Mesela inceledigimiz makalelerde daha fok Ayril-ma hali kullanilmaktadir. Turkfede ayrilma hali ekleri: -dan/-den, -tan/-ten ekleridir, Tatarcada: -dan/-den, -tan/-ten, -nan/-nen. Tatar dilindeki bazi kelimelerde kokun son sessizi, ekin ilk sessizini asimile ediyor. Fakat "Mir'at" dergisinde Turkfe $ekli kullanilmaktadir:
Astindan (tür.altindan) (tat.- astinnan) -
, OAü^iüzenden (tür. Kendisinden) (tatüzennän) - ,ùAij9landan (tür.ondan) (tat.-annan) - ,ùAilsebebinden (tat.-sababennan) -, ùA^j^tarafindan (tat.-tarafinnan) - .Ол^э>Ь
Sifatlar. Niteleme sifatlari. Varlik veya kavramlari, dürüm, biçim, renk, yapi vb bakimlar-dan niteleyen sifatlardir. Inceledigimiz makalelerde TCrkçeye ozgü a^agidaki niteleme sifatlariyla kar^ila^maktayiz:
- o^>^çirkin (tat.yamsez) [Mir'at 6, S.21], ù9SjЭidüzgün (tat. tigez) [Mir'at 6, S.9], -
kü$:ük (tat. keckena) [Mir'at 6, S.21] v.s.
Belirsizlik sifatlari. Isimleri belirsiz olarak be-lirten sifatlardir (birkaç, bazi, 9ogü, her,fazla,hiç v.s.)
jJ Lj ^АД.3 , o^J ^ - ^Aij[Bazi ^aharlarda yetimhaneler
bina qilindi, lakin idarege akça yük] (bazi - tat. kayber) [Mir'at 1, S.14].
J ^9^ >JjW J^j jigBirçok
eserler ne^r itmek fikrimiz var. (birçok - tat. $ak-tiy) [Mir'at 1, S.20].
Zamirler. Ara^tirdigimiz mecmüada farkli yollarla yapilmi^ zamirlere rastlanmaktadir. Ornegin Tatarcaya ve ayni zamanda Türk9eye ozgü tekrarlama üsülü gorülmektedir.
- jljli jij^ vLiSKitabinizni tekrar tekrar oküdüm (tekrar tekrar - tat. kabat kabat) [Mir'at 5, S.3].
- ^jjMjgi JÄ JJJ J>J jjAfl
Bünlarin her birini ayrica birer birer mülahaza eder-iz. (birer birer - tat. beräm beräm) [Mir'at 21, S.4].
Isim-fiiler. Türk9ede isim-fiiller -mak/-
ВЛИЯНИЕ ОСМАНСКО-ТУРЕЦКОГО ЯЗЫКА НА ФОРМИРОВАНИЕ ТАТАРСКОГО VOL 2 №2 2020 ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА В НАЧАЛЕ XX ВЕКА: НА ПРИМЕРЕ АЛЬМАНАХА «МИРЪАТ» [1900-1909!._
ЯЗЫКОЗНАНИЕ И ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ / ГАЛЯУТДИНОВА Л.М. / JGLUIZA@MAIL.RU I УДК 811.512.145
ISSN: 2686-9675
mek ekleri eklenerek yapilmaktadir.Bu ?ekil Tatar-cadaki -rga/-irga/-arga ya da -u -U eklerine denk gelimektedir. Makalelerde a?agidaki isim-fiillerle kar^ila^maktayiz:
- vL^ ^ojlikitap yazmak (tat. kitap yazarga, kitap yazu) [Mir'at 1, S.6]; -
ne?r itmek (tat. naser itarga) [Mir'at 1, S.7]; ^oJjb
- ^iobtamake (sigara ifmek) tartmak (tat. tamake tartirga) [Mir'at 1, S.10]; -
terbiye itmek (tat. tarbiya itarga ).
Belirsiz ge^mi? zaman. Belirsiz ge^mi? zaman Türkfede fiil kokUne -mi?/-mi? ekleri eklenerek yapilmaktadir, Tatarcada ise belirsiz ge^mi? zaman ekleri: -gan/-gen, -kan/-ken ?ekilleridir.
- ^joJgjgSkurulmu? (tat. korilgan) [Mir'at 1, S.3], - ^jojljyazmi5(tat. yazgan) [Mir'at 1, S.2],
- ^joJIalmi? (tat. algan) [Mir'at 1, S.2], -korkutmu? (tat. kurkitkan) [Mir'at 1, S.3],
^joJgltaksim olunmu? (tat. bUlengan) [Mir'at 1, S.4].
Sonuf olarak tarihi-kültürel ili?kilerin geli?mesi sebebiyle Tatar dili, akraba ve akraba olmayan dillerin etkisi altinda bulunmasi soylenile-bilir. Ozellikle, Tatarca yazi diline Osmanlicanin etkisi fok olup, ayrica XX.yy. ba^larinda yayinlanan eserlerin dilinde Osmanlica kelime ve gramer ?ekillerinin kullanilmasi gorUlmektedir.
KAYNAK^A
1. Osmanli, C. 9, Yeni TUrkiye Yayinlari, Ankara 1999. - 868 s.
2. Rakhimova A. R. Semanticheskiye osoben-nosti arabskikh i persidskikh zaimstvovaniy v turetskom i tatarskom yazykakh// Vos-
tokovedeniye. Sbornik statey i dokladov. Vypusk II, III. Kazan', 2005. - S. 124-136.
3. «Mir"at».- S. - Peterburg": Tipo-litografiya I. Boraganskogo, 1900. - №6. - 20 s.
4. «Mir"at».- S. - Peterburg": Tipo-litografiya I. Boraganskogo, 1902. - №10. - 18 s.
5. «Mir"at».- S. - Peterburg": Tipo-litografiya I. Boraganskogo, 1900. - №5. - 20 s.
6. «Mir"at».- S. - Peterburg": Tipo-litografiya I. Boraganskogo, 1900. - №1. - 32 s.
INFORMATION ABOUT AUTHORS
Assistant, Galyautdinova Luiza Mikhailovna
Department of Altaic Studies and Sinology Kazan Federal University 420008, Kazan, Kremlyovskaya str, 18 Russia
gluiza@mail.ru
Принята к публикации: 10.04.2020 Submission Date: 2020.04.10
