CC BY
0УДК 94(476.6)"18/19" Б01 10.52928/2070-1608-2024-71-3-45-50
УВЯДЗЕННЕ ВАЕННА-АКРУГОВАЙ С1СТЭМЫ К1РАВАННЯ НА БЕЛАРУСК1Х ЗЕМЛЯХ У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ 1850-х - ПАЧАТКУ 1860-х гг.
канд. гтт. навук А.В. ХАВАНСК1 (Гродзенск дзяржауны утверсШет Мя Янк Купалы)
Разглядаецца шырокае кола пытанняу, звязаных з асаблгвасцямг падрыхтоук I рэал1зацъи ваеннай рэфор-мы на беларусюх землях. У артыкуле вызначаны асноуныя напрамк дзейнасцI чыноуткау ваеннага ведамства па распрацоуцы варыянтау удасканалення сгстэмы ваеннага юравання. У працэсе даследавання быу праведзены глыбок аналгз прычын, яюя абумовШ змены у палгтыцы урада у галте ваеннага юравання у рэггёне. У хранала-ггчнай паслядоунасцI скрозь прызму нарматыуна-прававых актау паказаны працэсы фармгравання I заканадау-чага афармлення акруговых Iнстытутау юравання у краг. Вызначаны фактары, яюя аказвал1 негатыунае уздзе-янне на фармграванне акруговай структуры юравання. Паказаны аргангзацыйныя мерапрыемствы ваеннага мгнгстэрства, наюраваныя на паляпшэнне устройства Вшенскай ваеннай акруг1. Адзначаецца, што рэалгзацыя мерапрыемствау па стварэннг ваенна-акруговай сгстэмы на беларусюх землях у пачатку 1860-х гг. ажыццяуля-лася у складаным м1жнародным I грамадска-палтычным становшчы, звязаным з наступствамг Крымскай вайны I антыурадавымI выступленнямг у заходтх рэггёнах ¡мперып. Надзвычайныя абставты абумовМ рэпрэсгуна-карны характар яго структуры I паунамоцтвау. Пры гэтым, разам з агульнымг рысамг, у працэсе фармгравання Вшенскай ваеннай акругг склалгся мясцовыя асаблгвасц¡, яюя адлюстроувал1 узровень ваенных пагроз у рэггёне.
Вынт I высновы даследавання могуць быць выкарыстаны пры падрыхтоуцы навучальных дапаможнгкау, лекцыйных I спецыяльных курсау па айчыннай I ваеннай ггсторып для студэнтау I курсантау вышэйшых навучальных устаноу Рэспублк Беларусь.
Ключавыя словы: Растская Iмперыя, Вшенская ваенная акруга, беларусюя землг.
Уводзшы. У першай полове XIX ст. адбываюцца ютотныя змены на м1жнароднай арэне. Нягледзячы на крушэнне асноу Венскай астэмы м1жнародных адносш яшчэ да 1840-х гг., на яе падмурку працягвалi рэгуля-вацца шматлМя геапалггычныя супярэчнасщ. Толью у сувязi з чарадой рэвалюцыйных падзей у Еуропе у 18481849 гг. адбыуся яе канчатковы дэмантаж. На фоне крушэння старой астэмы м1жнародных адносш у еурапейскай палиыцы сталi пераважаць нацыянальныя вдэ^ яюя сталi вызначальньеш для мнопх дзяржау. У гэтых абставшах у цэнтры увап знешняй палттыю Расшскай iмперыi, сярод шшых, па-ранейшаму востра стаялi «усходняе» i «польскае» пытаннi. Ва умовах эскалацыi геапал1тычнай спуацш у рэпёне асноуныя намаганнi дзяржауных шстытутау улады был1 нак1раваны на узмацненне Узброеных Сiл i умацаванне ваеннай бяспею. У ходзе iх рэал1-зацып асабл1вае месца адыгрывае ваенна-акруговая рэформа, распачатая на беларусюх землях у пачатку 1860-х гг. На сённяшш дзень у айчыннай пстарыяграфи адсутшчаюць спецыяльныя працы, прысвечаныя праблеме устройства Вшенскай ваеннай акругi. Варта адзначыць, што апублжаваныя на сённяшш дзень працы адлюстроуваюць асаблiвасцi рэалiзацыi ваеннай рэформы на беларуск1х землях вельмi коратка i, як правша, у кантэксце разгляду iншых пытанняу. Сярод iх найбольшую цiкавасць уяуляе першы том i дадатак да яго выдання «Стагоддзе ваеннага мшстэрства. 1802-1902», непасрэдна прысвечанага псторын развiцця ваеннага к1равання у Расшскай iмпе-рыi. Ён дае агульнае уяуленне аб працэсах ваеннага будаунщтва на яе тэрыторыi [1; 2]. Несумнеуную цiкавасць уяуляе праца калектыва расiйскiх гiсторыкаУ А.Ю. Безугольнага, Н.Ф. Кавалеускага i В.Я. Кавалева, у якой змя-шчаюцца звестк1 аб развщщ ваенна-акруговай сiстэмы у Расп у 1862-1918 гг. [3]. Пытанш дзейнасцi вышэйшых службовых асоб арми па уладкаваннi ваенна-акруговай астэмы у краiне усебакова адлюстраваны на старонках успамшау ваеннага мiнiстра, генерал-маёра Д.А. Мшюцша [4; 5].
Мэтай дадзенага даследавання з'яуляецца выяуленне асабл1васцей будовы ваенна-акруговай сiстэмы на беларуск1х землях у працэсе рэаргашзацып структуры ваеннага юравання Расшскай iмперыi.
Асноуная частка. Рэвалюцыйныя падзеi 1848 г. у Еуропе не распаусюдзшся на Каралеуства Польскае i заходнiя губернi Расшскай iмперыi. Нацыянальны рух разгарнууся тут толью пасля паражэння у Крымскай вайне i пачатку правядзення рэформ у краше. Да гэтага часу на тэрыторыi Каралеуства Польскага, Ливы, Бела-русi i Украины склалюя розныя палпычныя плыш. Сярод iх былi прыхiльнiкi супрацоУнiцтва з Пецярбургам з мэтай дасягнення аУтаномii. У сваю чаргу, лiберальная шляхта i мясцовая буржуазiя (партыя «белых») высту-палi за рэформы i iмкненне да незалежнасцi, але мiрным шляхам. У канцы 1850-х - пачатку 1860-х гг. з'явшся прыхiльнiкi паустання (партыя «чырвоных»), як1я заклiкалi да аднаулення незалежнасцi Рэчы Паспалiтай у межах 1772 г. Дыпламатычная падтрымка вядучымi заходнееУрапейскiмi дзяржавамi польскага руху стварала для афь цыйнага юраунщтва iмперыi сур'ёзную знешнепалиычную небяспеку. Так, кал1 Прусiя абяцала сваю падтрымку Расiйскай iмперыi, Францыя i Аштя выступалi супраць яе.
Крымская вайна 1853-1856 гг. аказала iстотны уплыу на змены расстаноук! сiл на еурапейсюм кантыненце, калi прэтэнзii iмператара Мiкалая I на устанауленне расшскай гегемонп на Блiзкiм Усходзе i у Асманскай iмперыi нат^Iкнулiся на супращуленне заходнiх дзяржау. Кiруюч^Iя колы Вялжабрытани i Францыi не хацелi узмацнення
ролi Расшскай iмперыi на м1жнароднай арэне. Акрамя таго, супраць пашырэння расiйскага уплыву на Балканах выступала Аустрыя. Так1м чынам, у другой палове 1850-х гг. Расшская iмперыя фактычна апынулася у стане мiжнароднай !заляцып, а яе геапалиычныя пазiцыi былi значна аслаблены [6, с. 323].
Разам са знешнепалiтычнымi прычынам^ неабходнасць узмацнення ваеннага ведамства вызначалася галоуным чынам унутрыпалпычныш абставшам^ Баявыя дзеянш падчас Крымскай вайны паказалi значныя недахопы як ва унутраным дзяржауным ладзе, так i у яе ваеннай арганiзацыi. Расшская iмперыя, маючы абсалют-ную колькасную перавагу у насельнiцтве i велiзарныя матэрыяльныя сродк1 для вядзення узброеннай барацьбы, не змагла належным чынам гэтым скарыстацца. Аргашзацыя ваеннага шравання дзяржавы не справiлася з пастау-ленымi перад ёй задачамi i у цэлым аказалася не гатовай да новых умоу вядзення вайны. Абстаноука, якая скла-лася у краше пасля заканчэння вайны, адзначылася нарастаннем рэвалюцыйнай сiтуацыi у некаторых рэгiёнах iмперыi. Негатыуны адбiтак на унутрыпалиычнае становiшча кра1ны наклала i смерць у лютым 1855 г. !мпера-тара Мiкалая I. Вырашэнне праблем па рэарганiзацыi ваеннай аргашзацьп к1равання выпала на час праулення iмператара Аляксандра II [1, с. 374].
Рэгулярная армiя Расiйскай iмперыi у сярэдзiне XIX ст. было прадстаулена дзеючымi, рэзервовымi, запас-ным^ мясцовымi i дапаможным войскамi i не мела, што варта падкрэслщь, адзiнага цэнтра к1равання. Так, 1-я армiя, якая дыслацыравалася у Каралеустве Польск1м i на заходнiх межах iмперыi, знаходзiлася пад кiраунiцтвам галоунакамандуючага. Яму падпарадкоУвалiся усе без выключэння грамадзянскiя i ваенныя iнстытуты улады на узгаданай тэрыторыi. У сваю чаргу, ваеннаму мiнiстру был1 падуладныя войск!, як1я размяшчал1ся ва унутрыра-сiйскiх губернях, рэзервовыя частк1, а таксама Асобны корпус унутранай варты i мясцовыя ваенна -гаспадарчыя органы. Акрамя таго, на адмысловым становiшчы был! асобныя корпусы, бо знаходзшся пад камандаваннем чальцоу iмператарскага роду. Выключны статус атрымалi войск! у Вял1к1м княстве Фшляндсшм, асобныя Кау -казскi i Арэнбургсю корпусы. Пры гэтым парадак арганiзацыi узаемадзеяння пам1ж вышэйназваным! злучэнням! i ваенным мiнiстэрствам шяк не агаворвауся [7, с. 3-4].
Аргашзацыя мясцовага ваеннага иравання у Расiйскай iмперыi у 1850-я гг. складалася з сукупнасщ часта раз'яднаных органау i устаноу з дакладна нявызначаным! паУнамоцтвамi i функцыямг Лдсутнiчала выразная узаемасувязь пам1ж цэнтральныш i мясцовым! вайсковымi адмiнiстрацыямi. Цэнтральныя органы ваеннага ведамства на месцах был! прадстаулены артылерыйсшм, !нжынерным, камюарыяцшм ! прав!янцк1м дэпартамен-там!, як1я ажыццяулят усебаковае забеспячэнне войскау на падведамных тэрыторыях. Пры гэтым раёны забеспя-чэння таго щ шшага дэпартамента ваеннага мшстэрства не супадал1, што стварала дадатковыя цяжкасщ для часцей ! падраздзяленняу расшскай арми. Найбольш востра гэта праблема адб!валася на беларуск1х губернях. Тут адсутшчал! адзшыя цэнтры забеспячэння, а папауненне мясцовых матэрыяльна-техшчных запасау ажыццяуля-лася з розных часам, аддаленых частак !мперып. Пастауш у рэпён збро! ! боепрыпасау ажыццяулял1ся упраулен-нем Юеускай артылерыйскай акруп. Прадметы камюарыяцкага забеспячэння мясцовыя войск! атрымл!вал! з Дынабургскай камюарыяцкай камгаяй. Прав!янцкае забеспячэнне губерняу ажыццяулялася не падпарадкава-ным ваеннаму мшютэрству прав!янцк1м упрауленнем 1-й арми. Трэба зауважыць, што кожная з мясцовых гаспа-дарчых устаноу мела вельм! абмежаваныя паунамоцтвы ! павшна была па уах, нават дробязных, пытаннях звяр-тацца да адпаведнага дэпартамента, правы якога таксама был дастаткова сцшлыеш, ! у як1м амаль усе справы даводзшася вырашаць калег!яльна [8, с. 24].
Праблема падвойнага падпарадкавання у пачатку 1850-х гг. была характэрна ! для артылерып расшскай арми. Так, у страявых адносшах артылерыйск1я частк1 знаходзшся ва упрауленш генерал-фельцайхмайстра, як1 падпарадкоувауся непасрэдна !мператару, а пытанш забеспячэння ! вырашэння шшых гаспадарчых пытанняу знаходзшся у кампетэнцыи ваеннага мшстра ! артылерыйскага дэпартамента на месцах, прадстауленага прыгон-ным! артылерыйсшм! акругам! Пры гэтым беларусшя губерш тэрытарыяльна уваходзш у склад адразу дзвюх прыгонных артылерыйск1х акруг - Заходняй ! Юеускай. У цэлым ва умовах юнаваушага падзелу артылерыйскага к1равання пам!ж двума адасобленым! шстытутам! улады было вельм! праблематычна ажыццяуляць планамернае ! паступальнае развщцё рода войск [4, с.75].
Падобнае станов!шча было характэрным ! для !нжынерных войск Расшскай !мперып. З аднаго боку, у апе-ратыуным плане !нжынерныя злучэнш !мперып падпарадкоувал1ся упрауленню генерал-шспектара па шжынер-най частцы, па гаспадарчых пытаннях, з другога боку, - !нжынернаму дэпартаменту ваеннага мшстэрства, што стварала дадатковыя цяжкасщ на шляху выканання пастауленых задач. Упрауленне шжынерныш падраздзялен-ням! на беларуск1х землях было засяроджана у дзвюх !нжынерных акругах: Бабруйская крэпасць уваходз!ла у склад Юеускай, а Брэст-Л!тоуская - Заходняй шжынерных акруг. Значн^1я недахопы мясцовай ваеннай арган!-зацы! заключался у два!стым характары ваеннага упраулення, зал!шняй бюракратызацы! аднос!н пам!ж мясцо! цэнтральным! установам! у спалучэнн! з самаупрауствам асобн^1х ваенных чыноун!кау [3, с. 23].
Прав!янцкае забеспячэнне ва Узброеных С!лах !мперып таксама мела дэцэнтрал!заваны характар. Прав!ян-цк1я установы у выглядзе камюш знаходз!л!ся у 1-й арм!! ! у асобн^1х корпусах. На астатняй тэрыторы! дзяржавы !снавал1 органы прав!янцкага дэпартамента ваеннага м!н!стэрства у выглядзе прав!янцшх кам!с!й, кам!с!янер -ствау ! дыстанцый. Пры гэтым уся пауната распарадчай улады б^1ла сканцэнтравана у палявых упрауленнях, як1я знаходзшся у практ^гчна незалежн^1м станов!шчы ад мшютэрства. Апошняе было пазбауленае магчымасщ кантраляваць !х дзейнасць ! у выпадку неабходнасц! карэктаваць яе [1, с. 438].
У канцы 1850-х гг. у ваенным ведамстве был! рэал!заваны мерапрыемствы, наыраваныя на аптым!зацыю структуры праыянцкага дэпартамента шляхам лкшдацы! прав!янцшх кашсш. У вышку !х рэал1зацып был скаса-ваныя Юеускае, Вшенскае ! Радамскае прав!янцк!я камгаянерствы ! у раёне дыслакацып 1-й армп заснаваны паса-ды обер-праиянтмайстрау. У вышку гэтых змен на беларуск1х землях, у Вщебскай, Маплёускай, Гродзенскай ! Мшскай губернях, уводзшся пасады обер-палщмайстрау з зацверджаным штатам [9, с. 489].
Аргатзацыяй рэчавага, грашовага забеспячэння войскау, а таксама шштальнай маёмасцю займауся камь сарыяцк! дэпартамент ваеннага мшстэрства. Для забеспячэння войскау уся тэрыторыя Расшскай !мперып была падзелена на 16 камюарыяцшх кашсш. Войск!, як1я дыслакавал1ся на беларуск1х землях, не мел! адзшага цэнтра камюарыяцкага забеспячэння. Частк1, раскватараваныя у Гродзенскай губерш, забяспечвалюя Брэст-Штоускай камюарыяцкай камю!яй, частк1 як1я размяшчал1ся у Мшскай ! Вщебскай губернях - Дынабургскай камюарыяцкай камю!яй, а войск! з Маплёускай губерн - Юеускай. Так! падзел у адносшах да атрымання прадметау камюарыяц-кага забеспячэння не стварау умоу для эфектыунага юравання як у аператыуным, так ! гаспадарчым плане [10, с. 267; 11, с. 50; 12, с. 69; 13, с. 141].
1ншы, не менш сур'ёзны, недахоп у аргашзацып камюарыяцкага забеспячэння заключауся у тым, што на адной ! той жа установе ляжал1 абавязк! як па захаванн маёмасщ, так ! па распараджэнн ёю. Упрауленне ! члены камюарыяцкай камюп у адзш ! той жа час кравал! нарыхтоукай рэчау, адказвал! за яе якасць, правшьнасць прыёмк1 ! водпуск войскам. Такое адначасовае ускладанне на адных ! тых жа асоб распарадчых ! кантрольных функцый, вядома, адмоуна адбшася на аргашзацып забеспячэння [4, с. 138].
1снуючае становшча у гал1не шравання ваенным ведамствам аказвала негатыунае уздзеянне ! на мабшза-цыйныя магчымасщ дзяржавы. Можна сабе тольк! уявщь, як!я цяжкасщ сустрэлюя б у ходзе правядзення мабш-зацып пры ташм раз'яднаным стане мясцовых органау ваеннага кравання. Можна з упэуненасцю сказаць, што хуткая мабшзацыя у тагах умовах была б немагчымая. Прывядзенне армп да ваеннага станов!шча запатрабавала б мнопх месяцау, нягледзячы на тое, што войск! тады был! у значнай меры укамплектаваным! [5, с. 269].
Варта адзначыць, што расшстя ваенныя мшютры, генералы ад кавалеры! А.1. Чарнышоу (1837-1852 гг.) ! В.А. Далгарукау (1852-1856 гг.) у сва1х дакладах !мператару Мжалаю I не прадстаулял! аб'ектыунай шфармацып аб недахопах, як!я назапашвалюя у ваенным ведамстве, замоучваючы юнуючыя праблемы. У сваю чаргу, з прыхо-дам да улады !мператара Аляксандра II высокапастауленым! ваенным! чыноушкам! Расшскай !мперып был! пад-рыхтаваны шэраг прапаноу па паляпшэнн аргашзацш ваеннага к!равання у выглядзе так званых зашсак генерала-ад'ютанта Ф.В. Рыдзп'ера (1855 г.) ! генерал-лейтэнанта Б.Р. Глшш (лшень 1856 г.). Аднак пададзеныя прапановы насш больш тэарэтычную, чым практычную нак!раванасць ! не закранал! сам!х асноу юнуючага ваеннага ладу дзяржавы, яго галоуных праблем [2, с. 19-51; 3, с. 42].
У сакаику 1856 г. сваё бачанне паляпшэння устройства ваеннага мшютэрства прадстав!у генерал-маёр Д.А. М!люцш, як! у той час займау пасаду для адмысловых даручэнняу пры ваенным мшютры. У сваёй затсцы «Думк! аб нявыгадах юнуючай у Раси ваеннай сютэмы ! аб сродках да устаранення !х» знайшл! адлюстраванне 1да генерала аб тэрытарыяльнай сютэме ваеннага к1равання. На яго думку, перауладкаванне у ваенным ведамстве неабходна было б пачынаць з перабудовы цэнтральнай ! мясцовай ваеннай адмшютрацш. Укараненне найбольш эфектыунай формы кравання войскам! ваенны чыноушк звязвау з щэяй стварэння у Расшскай !мперып ваенных акруг. Нягледзячы на тое, што праект пераутварэнняу, прадстаулены Д.А. М!люцшым, наау дастаткова кан-структыуны характар, ён, першапачаткова, не атрымау належнай увал ! падтрымк!. Аднак яго !дэ! часткова быш реал1заваны падчас арган!зацы! ваенна-адм!н!страцыйнага устройства на Кауказе ! канчаткова сфарм!равалюя у канцы 1861 г. [3, с. 42; 4, с. 122].
Пэуным штуршком да правядзення карэнных пераутварэнняу у гал!не мясцовага ваеннага шравання кра!-ны стала узмацненне пасля Крымскай вайн^1 1853-1856 гг. сялянсшх хваляванняу. Грамадска-пал!т^1чнае стано-вшча у дзяржаве ускладнялася уздымам нацыянальна-вызваленчага руху у Каралеустве Польск!м ! заходн!х губернях !мперы!.
Ва умовах росту унутрыпал1тычнай напружанасц! у губернях у вышэйшых урадавых колах узшкла !дэя аб узмацненн! ваенна-адмшстрацыйнага апарата улады на месцах шляхам паусюднага увядзення у !мперы! шсты-тута часов^1х генерал-губернатарау з шыроюм! надзв^1чайн^1м! паунамоцтвам!: «Часова усталяваць паусюдна уладу, якая б загадвала упрауленнем некальк1х губерняу, была б забяспечаная надзвычайным! паунамоцтвам!, злучала б у сабе функцып грамадзянск!я з ваенным! ! амаль выключна была б накравана супраць магчым^1х хваляванняу сярод сялян» [14, с. 641-651]. Мшютэрству унутран^1х спрау было даручана падрыхтаваць адпаведн^1я прапановы па указаным пытанн!.
Аднак на старонках службовай зап!ск1, падрыхтаванай м!н!страм унутраных спрау графам С. С. Лансшм !мператару Аляксандру II, адзначалася, што, па-першае, патэнцыяльная пагроза ш^1рокамаштабных сялянск!х хваляванняу моцна перабольшана, па-другое, увядзенне надзв^гчайных шстытутау улады для прадух!лення маг-чымых антыурадавых выступау можа мець адваротны эфект ! падарве давер з боку абывацеляу да цэнтральнай улады, па-трэцяе, заснаванне пасад часовых ваенных губернатарау на усёй тэрыторы! крашы прывядзе да пару-шэння !ерархчнага парадку дзяржаунага к1равання, запатрабуе кардынальнай перапрацоук1 нармат^1уна-прававой базы у галше дзяржаунага к1равання, па-чацвёртае, разрастанне бюракратычнага апарату выкл!ча нем!нуч^1я м1жведамасн^1я супярэчнасщ [14, с. 647-648]. У вышку вывучэння довадау графа С.С. Ланскога, 1мператар Аляксандр II пагадз!уся з немэтазгоднасцю ! неэфектыунасцю прыняцця ташх мер.
Разам з тым дыскуая аб варыянтах i формах рэаргашзацып, якая прайшла у вышэйшых урадавых колах, пацвердзiла неабходнасць пераутварэнняу у галше мясцовага ваеннага упраулення, нашраваных, з аднаго боку, на яго дэцэнтралiзацыю, а з iншага, - стварэнне кампактнага самадастатковага апарату улады, як1 б меу самыя шыроия паунамоцтвы у канкрэтным регiёне. У гэтых умовах кiраунiцтва краiны звярнула увагу на iдэi генерал-маёра Д.А. Мшюцша. Менавiта з часу прызначэння 30 жшiуня 1860 г. на пасаду ваеннага мiнiстра генерала Д.А. Шлюцша звязваюць правядзенне карэнных пераутварэнняу у арганiзацыi ваеннага упраулення у Расiйскай iмперыi: «З першых жа крокау на новай пасадзе прыйшлося мне прыняцца за перабудову нашых ваенных сiл i уах часцей ваеннага к1равання, выпрацаваушы папярэдне поуную праграму пераутварэнняу» [5, с. 243]. Менавгга па шщы-ятыве i пры самым актыуным удзеле ваеннага мЫстра пачалася падрыхтоука ваенна-акруговай рэформы [3, с. 48].
Атрымаушы ад iмператара Аляксандра II папярэднюю ухвалу галоуных падстау будучых пераутварэнняу, ваеннае мшстэрства прыступiла да дэталёвай распрацоуи будучых пераутварэнняу. У вышку карпатвай працы у ваенным ведамстве 15 студзеня 1862 г. быу прадстаулены прамежкавы варыянт праграмы пераутварэнняу па розных частках ваеннага упраулення i аргашзацып армii пад назвай «Усепадданейшы даклад па ваенным мшь стэрстве» [49, с. 155]. Наступным крокам у распрацоуцы праграмы ваенна-акруговай рэформы стала падрыхта-ваная генерал-маёрам Д.А. Мшюцшым у пачатку трауня 1862 г. запiска «Галоуныя падставы меркаванага устройства ваеннага упраулення па акругах» [5, с. 460]. У ёй у агульных рысах была выкладзена меркаваная аргашзацыя ваенна-акруговага упраулення, з указаннем кампетэнцый кожнага аддзела, парадак адносiн да галоунага началь -нiка акруп i цэнтральнага шраушптва. У затсцы таксама быу прапанаваны варыянт тэрытарыяльнага падзелу iмперыi па акругах [4, с. 163].
Першапачаткова спраектаваны падзел некальк1 адрозшвауся ад канчатковага варыянта. Меркавалася сфармiраваць на тэрыторыi iмперыi 11 акруг. Згодна з планам генерала Д.А. Мшюцша, беларусшя земл1 павiнны былi увайсцi у склад дзвюх ваенных акруг: Пауночна-Заходняй (Вiленская, Гродзенская, Мiнская i Магшёуская губернi) i Балтыйскай (Вiцебская губерня). Пры гэтым у дакуменце агаворвалася, што гэта толькi умоуны вары-янт i надалей пытанне патрабуе больш дэталёвай прапрацоуш, зыходзячы з сукупнасщ ваенных, статыстычных, этнаграфiчных, тэрытарыяльна-адмшстрацыйных i эканамiчных фактарау [1, с. 492; 5, с. 461].
Згодна з прапанаваным праектам, кiраунiчы апарат акруп павшен быу складацца з так званага каманда-вання упраулення - галоунага начальшка акругi i акруговага штаба, а таксама шэрагу адмшютрацыйных устаноу: Савета i чатырох акруговых упрауленняу (iнтэнданцкага, артылерыйскага, iнжынернага i Урачэбна-шпiтальнага). У задачы акруговага штаба уваходзш распараджэннi па камплектаванш войскау, нагляд за iх станам, улж коль-касцi, складанне статыстычных звестак i карт. На адмшютрацыйныя упрауленнi акругi ускладалiся задачы па шраунщтве дзейнасцю акруговай артылерыйскай гаспадарш, шжынерныш работамi, забеспячэннем войскау хар-чаваннем, рэчамi i грашыма. Адначасова яны павiнны былi iнфармаваць ваеннае мшстэрства паводле сваiх кампетэнцый аб стане спрау [3, с. 66; 5, с. 461-462].
У далейшым, у ходзе м^лай дыскуси сярод к1руючага складу армii i iншых зацiкауленых асоб, нягле-дзячы на шэраг пэуных недахопау, шщыятыва стварэння ваенна-акруговай сiстэмы была падтрымана iмперата-рам Аляксандрам II. На аснове канцэпцып, прапанаванай генералам Д.А. Мiлюцiным, пачалася распрацоука пра-екта Палажэння аб ваенна-акруговых упрауленнях [15, с. 1-5]. Разам з тым, ваенна-пал1тычнае становшча на захадзе Расшскай iмперыi у пачатку 1860-х гг. складалася так1м чынам, што яшчэ да канчатковай тэарэтычнай прапрацоуи уах бакоу ваеннай рэформы прыйшлося прыступщь да яе практычнай рэалiзацыi. Гэтаму працэсу шмат у чым «паспрыял1» падзеi у Каралеустве Польским, Ливе, Беларусi i Украине, дзе пачал1ся антырасейсшя выступы. Ва умовах разрастання маштабау сялянскага, нацыянальна-вызваленчага руху i пагрозы яго падтрыми з боку еурапейсшх дзяржау (Францыi i Вялтабрытанп) усё больш бясспрэчным станавiуся той факт, што корпус-нае устройства, якое юнавала у расiйскiм войску, не дазваляе эфектыуна супрацьстаяць новым выкткам. Непава-ротл1вая аргашзацыя 1-й армп не паспявала аператыуна рэагаваць на пашырэнне паустанцкага руху, раззасяро-джанага па усей тэрыторш рэпёну.
У юнуючым становшчы iмператару Аляксандру II было прапанавана дэцэнтрал1заваць упрауленне 1-й армii шляхам стварэння на яго аснове трох ваенна-адмiнiстрацыйных цэнтрау у выглядзе Варшаускай, Вiленскай i Кiеускай ваенных акруг. 6 лшеня 1862 г. iмператар Аляксандр II падтрымау адпаведную прапанову i зацвердзiу Палажэнне, згодна з як1м 1-я армiя i 1-ы, 2-i i 3-i армейская корпусы былi пераутвораны у ваенныя акругi. Так, штаб 1-га армейскага корпуса быу перайменаваны ва упрауленне войскау Вiленскай ваеннай акруп [16, с. 660-661]. У склад акруп был1 уключаны Вшенская, Ковенская, Гродзенская, Мiнская i Магшёуская губерш
Структура к1равання акругай стваралася паступова i шмат у чым насша эксперыментальны характар. Першапачаткова у Вшенскай ваеннай акрузе быу створаны только ваенна-акруговы штаб з часовым штатамi. Забес-пячэнне войскау акруп ажыццяулялася ранейшымi гаспадарчымi установамг Только у канцы 1862 г. было ство-рана акруговае штэнданцтва, якое адказвала, аднак, за забеспячэнне войскау выключна прадметамi харчавання, пастауш рэчавай маёмасцi да жнiуня 1864 г. заставалюя у руках камюарыяцшх устаноу.
Цэнтральнае кiраунiцтва рабiла далейшыя крок1 па пераразмеркавашнi уладных паунамоцтвау пам1ж цэнт-ральнымi i мясцовыгш ваеннымi уладамi. Гэта адносiлася, у прыватнасщ, да кiраунiцтва артылерыяй. Першапачаткова палявая артылерыя у акрузе знаходзшася у падпарадкаваннi начальнiкау артылерыйсшх дывiзiй, а пры-гонная - начальшкау крэпасных артылерыйскiх акруг. Аднак падзеi у Польшчы паказалi неабходнасць пераадо-лення такой раз'яднанасцi ва упрауленш. Аляксандр II 20 сакавша 1862 г. зацвердзiу палажэнне, у адпаведнасщ
з яюм на чале артылерыйскага акруговага упраулення быу пастаулены начальшк артылерып, як1 злучау у сва1х руках начальства над палявой, прыгоннай i аблогавай артылерыяй. У 1ерархп адносш захоувалася юнуючая раней дваютасць: у аператыуным плане начальшк артылерьп падпарадкоувауся генерал-фельдцэймайстру, а па адмшь стратыуна-гаспадарчых пытаннях - Галоунаму артылерыйскаму упрауленню ваеннага мшютэрства.
Заключэнне. Таким чынам, вынш Крымскай вайны 1853-1856 гг. i м1жнароднае становшча, якое склалася пасля яе завяршэння, прывял да усведамлення вышэйшым1 уладам1 недасканаласщ юнуючай астэмы ваеннага к1равання i неабходнасщ яе паскоранага рэфармавання. Падрыхтаваныя у ваенным мшютэрстве прапановы па удасканаленш ваеннай аргашзацы1 1мперы1 увабрал1 у сябе усе асноуныя патрабаванш часу.
Рэал1зацыя ваенна-акруговай рэформы на беларусшх землях, звязаная з заснаваннем Вшенскай ваеннай акруп, адбывалася у складаных унутры- i знешнепалиычных умовах, выклжаных увядзеннем ваеннага становь шча, сялянсшм1 хваляванням1 i пачаткам антырасшскай узброенай барацьбы у рэпёне. Менавгга гэтыя абставшы паслужыл1 штуршком да практычнай рэал1зацы1 яшчэ не да канца прадуманых дой ваеннага мшютра Д.А. Мшю-цша. Структура акруп шмат у чым была прыстасавана да выканання ваенна-палщэйсшх функцый у сувяз1 з падзеям1 у заходшм рэпёне 1мперы1. Вшенская ваенная акруга стваралася у Расшскай 1мперы1 адной з першых i на аснове часовых заканадаучых актау, як1я у далейшым павшны быць удакладнены i дапоунены.
Л1ТАРАТУРА
1. Столетие Военного министерства, 1802-1902: в 13 т. / гл. ред. Д. А. Скалон. - СПб.: Тип. П.Ф. Пантелеева, 1902-1914. -Т. 1: Исторический очерк развития военного управления в России / сост.: Н.А. Данилов, Н.М. Затворницкий. - 1902. - [6], XII, 680 с.
2. Столетие военного министерства, 1802-1902 / гл. ред. Д.А. Скалон. - СПб.: Тип. П.Ф. Пантелеева, 1902-1914. - Приложения к историческому очерку развития военного управления в России / сост.: Н.А. Данилов, Н М. Затворницкий. - 1902. - [6], 189 с.
3. Безугольный А.Ю., Ковалевский Н.Ф., Ковалев В.Е. История военно-окружной системы в России, 1862-1918 - М.: Центр-полиграф, 2012. - 463 с.
4. Милютин Д.А. Армия для империи. - М.: Родина, 2023. - 224 с.
5. Воспоминания генерал-фельдмаршала графа Дмитрия Алексеевича Милютина, 1860-1862 / под ред. Л.Г. Захаровой. - M.: «Российский Архив», 1999. - 559 с.
6. История Европы. Т. 5. От французской революции XVIII века до Первой мировой войны. - М.: Наука, 2000. - 667 с.
7. Исторический очерк деятельности Военного управления в России в первое двадцатипятилетие благополучного царствования государя императора Александра Николаевича. (1855-1880 гг.): [в 6 т.]. - СПб.: Тип. М. Стасюлевича, 1879-1881. - Т. 1 / сост. Максимовским, Хорошхиным; под рук. Богдановича. - 1879. - XIII, 421, [62] с.
8. Военные реформы императора Александра II // Вестник Европы. - 1882. - № 1. - С. 3-34.
9. Об учреждении обер-провиантмейстеров взамен Киевского, Виленского и Радомского провиантских комиссионерств // Полное собрание законов Российской империи. Собрание 2: в 55 т. - СПб., 1860. - Т. 33: 1858. Отделение 1. - С. 489.
10. Военно-статистическое обозрение Российской империи, издаваемое по высочайшему повелению при 1 -м отделении Департамента Генерального штаба: в 17 т. - СПб.: Тип. Департамента Ген. штаба, 1848-1858. - Т. 8, ч. 1: Витебская губерния / сост. Безкорнилович. - 1852. - [6], 267 с.
11. Военно-статистическое обозрение Российской империи. Издаваемое по высочайшему повелению при 1 -м отделении Департамента Генерального штаба: в 17 т. - СПб.: Тип. Департамента Ген. штаба, 1848-1858. - Т. 8, ч. 3: Могилевская губерния / сост. Черницкий. - 1848. - [6], 79, 61 с.
12. Военно-статистическое обозрение Российской империи, издаваемое по высочайшему повелению при 1 -м отделении Департамента Генерального штаба: в 17 т. - СПб.: Тип. Департамента Ген. штаба, 1848-1858. - Т. 9, ч. 4: Минская губерния / сост. Стренг. - 1848. - [6], 60 с.
13. Военно-статистическое обозрение Российской империи, издаваемое по высочайшему повелению при 1 -м отделении Департамента Генерального штаба: в 17 т. - СПб.: Тип. Департамента Ген. штаба, 1848-1858. - Т. 9, ч. 3: Гродненская губерния / сост. Калмберг. - 1849. - [6], 142 с.
14. Записка о последствиях предполагаемого повсеместного учреждения временных генерал-губернаторов // Русская старина. -1882. - № 7. - С. 641-652.
15. Свод замечаний по проекту устройства военного управления по округам, составленный в Военном министерстве. - СПб.: Тип. И. Маркова и Ко, 1862. - 433.
16. О главном управлении войсками, входящими ныне в состав 1-й армии // Полное собрание законов Российской империи. Собрание 2: в 55 т. - СПб., 1865. - Т. 37: 1862. Отделение 1. - С. 660-669.
Поступила 30.01.2024
ВВЕДЕНИЕ ВОЕННО-ОКРУЖНОЙ СИСТЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ НА БЕЛОРУССКИХ ЗЕМЛЯХ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ 1850-х - НАЧАЛЕ 1860-х гг.
канд. ист. наук А.В. ХОВАНСКИЙ (Гродненский государственный университет имени Янки Купалы)
Рассмотрен широкий круг вопросов, связанных со спецификой подготовки и проведения военной реформы на белорусских землях. В статье определены основные направления деятельности чиновников военного ведомства
по разработке вариантов совершенствования системы военного управления. В процессе исследования был проведен углубленный анализ причин, которые обусловили изменения политики правительства в сфере военного управления в регионе. Процессы становления и законодательного оформления окружных институтов управления в регионе показаны в хронологическом порядке сквозь призму нормативно-правовых актов. Выявлены факторы, оказавшие негативное влияние на формирование окружной структуры управления. Показаны организационные мероприятия военного министерства, направленные на совершенствование организации Виленского военного округа. Отмечается, что реализация мер по созданию системы военных округов на белорусских землях в начале 1860-х гг. осуществлялась в сложной международной и общественно-политической обстановке, связанной с последствиями Крымской войны и антиправительственными выступлениями в западных регионах империи. Чрезвычайные обстоятельства определили репрессивный и карательный характер его структуры и полномочий. В то же время, наряду с общими чертами, в процессе формирования Виленского военного округа развивались местные особенности, отражавшие уровень военных угроз в регионе.
Результаты и выводы исследования могут быть использованы при подготовке учебных пособий, лекций и спецкурсов по отечественной и военной истории для студентов и курсантов высших учебных заведений Республики Беларусь.
Ключевые слова: Российская империя, Виленский военный округ, белорусские земли.
INTRODUCTION OF THE MILITARY-DISTRICT MANAGEMENT SYSTEM ON BELARUSIAN LANDS IN THE SECOND HALF OF THE 1850s - EARLY 1860s
A. KHAVANSKI (Yanka Kupala State University of Grodno)
This article examines a wide range of issues related to the specifics of the preparation and implementation of military reform in the Belarusian lands. The work identifies the main directions of activity ofmilitary department officials to develop options for improving the military command and control system. During the research, an in-depth analysis of the reasons that led to changes in government policy in the field of military control in the region was carried out. In chronological order, through the prism of normative legal acts, the processes offormation and legislative registration of district management institutions in the region are shown. Factors that had a negative impact on the formation of the district management structure were identified. The organizational measures of the War Ministry aimed at improving the structure of the Vilna Military District are shown. It is noted that the implementation of measures to create a military district system on Belarusian lands in the early 1860s. was carried out in a difficult international and socio-political situation associated with the consequences of the Crimean War and anti-government protests. Extraordinary circumstances determined the repressive and punitive nature of its structure and powers. At the same time, along with general features, in the process offorming the Vilna Military District, local features emerged that reflected the level of military threats in the region.
The results and conclusions of the study can be used in the preparation of textbooks, lectures and special courses on national and military history for students and cadets of higher educational institutions of the Republic of Belarus.
Keywords: Russian Empire, Vilna Military District, Belarusian lands.
