Научная статья на тему 'УРУҒ МЕВАЛИ ДАРАХТЛАРДА УЧРАЙДИГАН ЗАРАРКУНАНДАЛАРГА ҚАРШИ ЗАМОНАВИЙ ИНСЕКТИЦИДЛАРНИ ҚЎЛЛАШ САМАРАДОРЛИГИ'

УРУҒ МЕВАЛИ ДАРАХТЛАРДА УЧРАЙДИГАН ЗАРАРКУНАНДАЛАРГА ҚАРШИ ЗАМОНАВИЙ ИНСЕКТИЦИДЛАРНИ ҚЎЛЛАШ САМАРАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
81
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
инсектицидлар / олма / зараркунандалар / биологик самарадорлик / ҳосилдорлик / insecticides / apples / pests / biological efficiency / productivity

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — M. Parpieva, O. G'Ayratov

Олинган натижаларга асосланиб хулоса қилиш мумукинки, фермер хўжаликлари мевали боғларида ўсимликларни ҳимоя қилиш чора-тадбирларидан самарали фойдаланиш учун зараркунандаларнинг тур таркиби ва доминант турларини, биоэкологик хусусиятларини, ҳамда зарар келтириш даржасини билиш муҳим аҳамиятга эга.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EFFICACY OF USE OF MODERN INSECTICIDES AGAINST SEED TREES PESTS

Based on the obtained results, it is possible to conclude that it is important to know the species composition and dominant species of pests, bioecological characteristics, and the degree of damage in order to effectively use plant protection measures in orchards of farms.

Текст научной работы на тему «УРУҒ МЕВАЛИ ДАРАХТЛАРДА УЧРАЙДИГАН ЗАРАРКУНАНДАЛАРГА ҚАРШИ ЗАМОНАВИЙ ИНСЕКТИЦИДЛАРНИ ҚЎЛЛАШ САМАРАДОРЛИГИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

УРУГ МЕВАЛИ ДАРАХТЛАРДА УЧРАЙДИГАН ЗАРАРКУНАНДАЛАРГА КАРШИ ЗАМОНАВИЙ ИНСЕКТИЦИДЛАРНИ ЦУЛЛАШ САМАРАДОРЛИГИ

Парпиева Махмудахон Курбоналиевна

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти катта укитувчиси Гайратов Оятулло Гуломжон ^ли

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти талабаси https://doi org/10.5281/zenodo. 7479140

Аннотация. Олинган натижаларга асосланиб хулоса цилиш мумукинки, фермер хужаликлари мевали богларида усимликларни уимоя цилиш чора-тадбирларидан самарали фойдаланиш учун зараркунандаларнинг тур таркиби ва доминант турларини, биоэкологик хусусиятларини, уамда зарар келтириш даржасини билиш мууим ауамиятга эга.

Калит сузлар: инсектицидлар, олма, зараркунандалар, биологик самарадорлик, х,осилдорлик

EFFICACY OF USE OF MODERN INSECTICIDES AGAINST SEED TREES

PESTS

Abstract. Based on the obtained results, it is possible to conclude that it is important to know the species composition and dominant species of pests, bioecological characteristics, and the degree of damage in order to effectively use plant protection measures in orchards offarms.

Key words: insecticides, apples, pests, biological efficiency, productivity

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРИМЕНЕНИЯ СОВРЕМЕННЫХ ИНСЕКТИДОВ ПРОТИВ ВРЕДИТЕЛЕЙ СЕМЕННЫХ ДЕРЕВЬЕВ

Аннотация. На основании полученных результатов можно сделать вывод о важности знания видового состава и доминирующих видов вредителей, биоэкологических характеристик, степени поражения для эффективного применения мер защиты растений в садах фермерских хозяйств.

Ключевые слова: инсектициды, яблони, вредители, биологическая эффективность, продуктивность.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон Фармони билан тасдикланган "2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устивор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегряси"1да

кишлок хужалигини модернизация килиш ва жадал ривожлантириш буйича бир катор вазифаларга "3.3...кишлок хужалиги ишлаб чикаришини изчил ривожлантириш, мамлакат озик-овкат хавфсизлигини янада мустах,камлаш, экологик тоза мах,сулотлар ишлаб чикаришни кенгайтириш, аграр секторнинг экспорт салох,иятини сезиларли даражада ошириш, ишлаб чикариш сохдсига интенсив усулларни, энг аввало, сув ва ресурсларни тежайдиган замонавий агротехнологияларни жорий этиш, унумдорлиги юкори булган кишлок хужалик техникасидан фойдаланиш"да асосий эътибор каратилган.

Биринчи навбатда, 2016-2020 йилларда пахта хом ашёси етиштириладиган майдонларни 170.5 минг ва сугориладиган галла майдонларини 50 минг гектарга

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устивор йуналиши буйича "Харакатлар стратегияси" ПФ-4947-сон Фармони.

БС12МС2 ЛМТ> ШЖОУЯТЮЖ

ШТЕКМАТЮКАЬ ЗСШетШС ГОиККАЬ УОЬиМБ 1 К8иЕ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК: 2181-3337

кискартириш х,исобидан картошка майдонини 36 минг, сабзавотлар майдонини 91 минг, интенсив боглар майдонини 18 минг, озука экинларини 50.3 минг, мойли экинларни 14 минг ва узумзорларни 11.2 минг гектарга кенгайтириш билан боглик экин майдонларини янада оптималлаштириш ишлари амалга оширилади. Шу билан бир каторда экинларга машиналарни хдмда сугоришнинг пахтада 26.1 дан 26.9 ц/га, бошокли донлар 54.9 дан 66.4 ц/га, картошкада 218.9 дан 230.5 ц/га, сабзавотларда 277.1 дан 294.0 ц/га, меваларда 123.9 дан 140.4 ц/га, токзорларда 126.7 дан 137.1 ц/га ошириш кузда тутилмокда.

Мевали боглар х,осилдорлигини ошириш ва мевалар сифатини яхшилаш шу куннинг долзарб вазифаларидан биридир. Мевали богларнинг х,осилдорлигини оширишнинг асосий омилларидан бири - уларни зараркунанда ва касалликлардан х,имоя килишдир. Мевали богларда зарар етказиб яшовчи 150 дан ортик зараркунанда ва касалликлар маълум. Бундай зараркунандалар биоэкологиясини яхши билган х,олда кураш тадбирларини уларнинг энг заиф даврида утказиш ута мух,имдир.

Сунги йилларда Республикамиз мевали богларида кенг таркалиб сезиларли зиён етказаётган зараркунандалардан тангаканотли хашоратлар булиб х,исобланади. Бу зараркунандалар мевали дарахтларнинг меваларига зарар етказади ва хосил сифати ва микдорининг пасайишига олиб келади. Дарахтларнинг усиш меъёри бузилади, зарарланган мевалар истеъмолга яроксиз булиб колади, х,осилдорлик пасайиб кетади. Тангаканотли хашоратлар дунёда кенг таркалган хдшаротлардир. У Австралия, Шимолий ва Жанубий Америка, Европанинг урта ва жанубий кисмида, Украина, Кавказ, Россиянинг жанубий-гарбий кисмида учрайди. Узбекистонда Фаргона водийсининг барча худудларида, Тошкент ва Самарканд вилоятларининг мевали богларида куплаб учратиш мумкин. 2005-2006 йилларда Фаргона вилоятининг Богдод туманидаги айрим богларида шафтоли дарахтлари бу зараркунандалар билан 65-70% зарарланганлиги аникланган [5], [6].

Бизга маълумки, кишлок хужалиги экинларига зарарли организмлар, яъни зараркунанда, касаллик ва бегона утлар катта зарар етказиб, уларни сифатини ва микдорини кескин пасайтирмокда. БМТнинг дунё микёсидаги маълумотларига кура, х,ар йили кишлок хужалигида етиштирилган махсулотларнинг 30% дан юкориси, ривожланмаган давлатларда 50% етиштирилган махсулот зарарли организмлар томонидан нобуд булмаокда. Бундан куриниб турибдики, усимликларни химоя килиш кишлок хужалиги ишлаб чикаришида мух,им ахдмият касб этади. Республикамизда усимликларни уйгунлашган х,имоя килиш кенг куламда олиб борилмокда. Бу тизимнинг асоси маълум фитосанитар шароитда экинларни зарарли организмлардан тула химоя килиш ва шу агроэкосистемани мутаъдиллигини таъминлашдан иборатдир. Бу дегани зарарли организмларни табиатда тубдан йук килиб юбориш эмас, балки агробиоценоздаги зарасиз мувозанатини саклашдан иборатдир. Усимликларни уйгунлашган химоя килишнинг асоси биологик курашда таянган холда олиб борилади. Биологик усулнинг мохияти кишлок хужалиги экинларининг зараркунандаларга карши тирик организмларни ёки уларнинг хаётий мах,сулотларини куллашдан иборат.

Бунда, зарарланган дарахтларда апрелдан то кузгача зараркунандаларнинг табиий кушандалари фенологиясини урганиш, ривожланиш цикли устидан кузатув олиб борилади, бунда зараркунанданинг губакланиш муддати, имагонинг учиши тухум куйиши, тухумларни эмбрионал ривожланиш муддати. Хар бир авлоднинг гумбакка

айланиши ва капалакларнинг гумбакдан учиб чикиш белгиланган дарахтларда кузатиш асосида аникланади. Авлод бериши ва кишловга кетиши урганилади. Кузатувлар К.Н.Фасулати [4] усуллари буйича утказилди.

Богларнинг зараркунандалар билан зарарланиш даражасини аниклаш учун зарарланган барглар сонига караб 4 балли шкала ишлаб чикилади.

1 балл - 0,5-1,0 зарарланган барг;

2 балл- 2-3 та зарарланган барг;

3 балл- 3-5 та зарарланган барг;

4 балл - 5 ва ундан ортик зарарланган барг.

Шредр номидаги Узбекистон мева сабзавот ва узумчилик илмий тадкикот институти олимлари томонидан яратилган ва давлат реестрига киритилган "Чулпон" навини олма курти зараркунандаларга чидамлилигини урганиш максадида тажрибага танланди.

1.Вариант. Назорат: олма куртига карши хеч кандай кураш кулланилмади.

П.Вариант. Тажриба: Зараркунандага карши Кинмикс 5% эм.к. (Б) 0,3 л/га

Тажриба 2-вариант 4 кайтарикдан иборат булиб, Олма мева дарахтлари 4х4 схемада олма дарахтининг Чулпон нави экилди. Тажриба майдони бир гектарни ташкил этади.

Х,ар бир вариантдан хисоблаш учун 6 тадан усимлик танлаб олинди.

Дарахтларни кай даражада зараркунандалар билан зарарланганлиги, улардаги куртлар сони ва зарарини урганишда И.Я.Поляков ва бошк. [3]; Ш.С.Мухаммадалиев ва бошк. [2] китобларидан фойдаланилди. Экилган дарахтларни усиш ва х,осилдорлигига зараркунандаларнинг таъсири В.Н.Вехов [1] услублари буйича тах,лил килинди.

1-расм. Олма курти. а,Ь-капалаги; е,с- зарарланган мева; d-кишловдаги курт ва пилла. Олма курти (Carpocapsa ротопеПа!) тангаканотлилар (Lepidoptera) туркумига, барг

дарахтларининг, айникса олма, кисман нок ва бехининг асосий зараркунандасидир. Олма курти олма ва нок хосилининг тахминан 50 % га зарар етказади. Х,ар йили унинг зарарлашидан меваларнинг тугунчаси ва гур меваларнинг анчагина кисми тукилиб кетади.

ь

уровчилар (Totricidae) оиласига мансуб. Урта Осиё олма курти уругли мева

БС12МС2 АМТ> ШЖОУЯТЮЖ

ШТЕКМАТЮКАЬ ЗСШетШС ГОиККАЬ УОЬиМЕ 1 К8иЕ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК: 2181-3337

Капалаги бир нечта (уртача хисобда 50 тагача) тухум куяди. Тухумдан чиккан куртлар меванинг эти ва уруги билан озикланади. куртларнинг 60-80 % мева ичига гул косачасидан кирса, колган кисми меванинг ёни ва пастки юзасидан киради. куртлар мева пусти остига кириб, мева этидан камера очади ва унинг ичида бирмунча вакт озикланиб туради. Сунгра уруг уясининг остидаги томирлар тугуни оркали уруг уясига утади, мева сиртидан томирлар тугунига утиш учун бурама йул очади. Х,ар бир курт 25 -30 кун давомида озикланади.

1-жадвал

Олма куртининг хужалик шароитида ривожланиш фенограммаси

Авлодпар Курсаткич* лар Апрел Май Июн Июл Август 4 Сентябр Октябр Ноябр

1 н III 1 11 111 1 II III 1 II III I II 111 I II 111 1 II 111 11 111

Кишлаб чиккан Куртлари Н н н

Гумбаги - -

Капалаги + + +

1 Тухуми • • •

Курти - - -

Гумбаги

Капалаги + + +

11 Тухуми • • *

Курти - - -

Гумбаги ч ч Ч.

Капалаги + + +

III Тухуми * 1 1

Курти

Белгилар: • - тухуми; — -личинка; — гумбак, +-етук хашорат; () - кишловдаги шакл, курт шаклида кишлаб чикади)

^урт ривожланиши охирида мевадан чикиб, гумбакка айланиш учун пастки шохларнинг асосига ёки дарахтлар танасига урмалаб боради. Олманинг курт чиккан жойи купинча ириб кетади, унинг олма ичига кирган тешиги эса пукак булиб колади. Х,осил йигиб-териб олинганда мева ичида колган куртларнинг купчилиги гумбакка айланиш учун мева ичидан чикади.

Олма куртининг капалаги фойдали харорат йигиндиси 100оС булганда (энг пастки нуктаси 10оС) уча бошлайди, 170оС (150-190оС)да ёппасига учади. Фойдали харорат йигиндиси 230 оС булганда биринчи насл куртлари тухумдан чикади. Агар катъий кураш олиб борилмаса, 90% гача мева бу курт билан зарарланиши мумкин.

Олма куртининг зарари. Зарарланган гур мевалар тукилиб кетади; олма куртининг ривожланиши олма тукилгандан кейин тугайди. Усган курт мевадан чикиб, гумбакка айланиш учун пастки шохларнинг асосига ёки дарахт танасига урмалаб боради. Олманинг курт теккан жойи купинча ириб кетади; куртнинг олма ичига кирган тешиги эса пукак булиб колади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

2-жадвал

Олма куртига карши кулланилган инсектицидларнинг биологик самарадорлиги

Вариант-лар Текширув кунлари Хашо- рат фазаси Воситалар ишлатилгунга кадар булган зараркунанда-лар сони (1 дарахтда/дона) Воситалар ишлатилгандан кейинги колган зараркунандалар сони (1 дарахтда/дона) 7 кундан сунг (17.07.2018) Биологик самарадор-лик (% хисобида)

Назорат -хеч кандай кураш кулланил-мади 10.07.2018 Тухум 20 24 -

10.07.2018 ^урт 9 12 -

Тажриба Кинмикс 5% эм.к. (Б) 0,3л/га 10. 07.2018 Тухум 21 5 76

10.07.2018 ^урт 10 08 92

Х,осилни йигиб-териб олганда мева ичида колган куртларнинг купчилиги мева сакланадиган жойда гумбакка айланиш учун мева ичидан чикади. Марказий Осиёда олма курти ёз буйи уч насл беради. Иккинчи насл июнда, учинчи насл июл-августда пайдо булади. Тажрибада кулланилган дорилар олма куртига карши назорат килинган кунлар ичида юкори самара курсатди.

2 вариант - тажрибада Кинмикс 5% эм.к. (Б) 0,3л/га кулланилганда биологик самарадорлик 92 % ни ташкил килди.

Бизнинг тажрибамизда олмада олма куртига карши Кинмикс 5% эм.к. (Б) 0,3 л/га инцектисиди кулланилганлиги сезиларли даражада фойда келтирди. Уни куллашнинг натижасида тажриба вариантида 196 центнер, назорат вариантига нисбатан 27,5 центнер кушимча х,осил олинди. Олма куртининг зарари асосан мевани шикастлаши, унинг сифатини пасайтириб х,осилдорликни камайтириши билан ифодаланади. Турли йилларда иклим шароити хамда табиий кушандаларнинг ахдмиятига караб бу хдшаротга карши курашилмаса, у уругли мева дарахтларининг х,осилдорлигини 30% дан 70% гача камайтириб юборади.

REFERENCES

1. Вехов В.Н., Губанов И.А., Лебедева Г.Ф. Культурные растения СССР. —М.: Мысль.1978. с.63-65. (Vexov V.N., Gubanov I.A., Lebedeva G.F. Kulturnie rasteniya SSSR. —M.: Misl.1978. s.63-65).

2. Мухдммадалиев Ш.С, Сулаймонов Б.А., Рашидов М.И. Экинлар зарарли организмлари ривожланиши ва таркалишининг башорати. - Тошкент, 2002 -143 б. (Muhammadaliyev SH.S, Sulaymonov B.A., Rashidov M.I.. Ekinlar zararli organizmlari rivojlanishi va tarkalishining bashorati. - Toshkent, 2002 -143 b.).

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

3. Поляков И.Я., Копанева 1.М., Дорохова Г.И. Численность и распространение вредителей и энтомофагов плодовых и ягодных культур в различных сельскохозяйственнмх зонах СССР (по многолетним данным). // Определитель вредных и полезных насекомых и клешей плодовых и ягодных культур в СССР (сост. Копанева Л.М.) Л.: Колос, 1984. С. 6-45. (Ро1уакоу 1.УА., Корапеуа 1М., Богохоуа СНМеппоБ! 1 гавргоБ1гапеп1уе угеёйе1еу 1 еп1:ошоГа§оу р1оёоу1х 1 yagodnix киЬиг V razlichnыx selskoxozyaystvennmx zonax SSSR (ро mnogoletnim dannыm). // Opredelitel vrednix i poleznix nasekomix i kleshey plodovix i yagodnix кикиг у ЗББК (бой. Корапеуа Ь.М.) Ь.: Ко1об, 1984. Б. 6-45.)

4. Фасулати К.К. Полевое изучение наземных беспозвоночных. М., Высшая школа, 1971- 424 с. (Fasulati К.К. Polevoye 12искешуе па2ешшх Ье8ро2уопосЬшх. М., У^БвЬауа вЬко1а, 1971- 424 Б)

5. Хужаев Ш.Т. ва Хамраев А.Э. Энтомология, кишлок хужалик экинларини х,имоя килиш ва токсикология асослари. -2009. (Xo'jaev SH.T. va Xamraev А.Е. Entomologiya, qishloq xo'jalik екткпп 1 Ышоуа дШвЬ уа 1окв1ко1о§1уа авовкп. -2009.)

6. Хужаев Ш.Т. Усимликларни зараркунандалардан уйгунлашган х,иоя килиш хдмда токсикология асослари.-2014. (Xo'jaev SH.T. О^тНЫагш zararkunandalardan uyg'unlashgan hioya qilish hamda toksikologiya asoslari.-2014.)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.