Научная статья на тему 'ҒЎЗА ТУНЛАМИ (КЎСАК ҚУРТИ)ГА ҚАРШИ БИОЛОГИК КУРАШНИ САМАРАДОРЛИГИ'

ҒЎЗА ТУНЛАМИ (КЎСАК ҚУРТИ)ГА ҚАРШИ БИОЛОГИК КУРАШНИ САМАРАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
396
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ғўза / тунлам / личинка / тухум / капалак / ҳашорот / зараркунанда / кураш усули / табиат.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Ахаджон Жамолов, Бахром Эшонқулов, Аброр Эргашев

Ғўза тунлами (Helicoverpa armigera hb) ғўзани энг мухим асосий зараркунандалардан бири хисобланади. У 120 дан ортиқ ўсимликларда ривожланади ва зарар келтиради. Ғўза тунлами тангачақанотлилар (Lipidoptera) оиласига мансубдир. Ғўза тунламининг капалаги йирик қанотини ёзганда 3040 мм келади. Танасининг узунлиги 12-20 мм га боради. Олдинги қанотларининг марказида биттадан кичикроқ юмалоқ юқорироғида эса биттадан йирик буйраксимон қорамтир доғи бор. Танаси оқ-қорасимон сариқдан тортиб кўкиш сариқ, кулрангача ўзгаради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Ахаджон Жамолов, Бахром Эшонқулов, Аброр Эргашев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҒЎЗА ТУНЛАМИ (КЎСАК ҚУРТИ)ГА ҚАРШИ БИОЛОГИК КУРАШНИ САМАРАДОРЛИГИ»

WiW к/

"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №7

ГУЗА ТУНЛАМИ (КУСАК КУРТИ)ГА ЦАРШИ БИОЛОГИК КУРАШНИ

САМАРАДОРЛИГИ

I )>*

Ахаджон Жамолов

Усимликлар карантини ва хдмояси илмий тадкикот институти Фаргона

филиали катта илмий ходими Бахром Эшонкулов, Аброр Эргашев Усимликлар карантини ва хдмояси илмий тадкикот институти Фаргона

филиали тадкикотчилари https://doi.org/10.5281/zenodo.6900124

Аннотация: Гуза тунлами (Helicoverpa armígera hb) гузани энг мухим асосий зараркунандалардан бири хисобланади. У 120 дан ортик усимликларда ривожланади ва зарар келтиради. Гуза тунлами тангачаканотлилар (Lipidoptera)

оиласига мансубдир. Гуза тунламининг капалаги йирик канотини ёзганда 30- 40

>

*

мм келади. Танасининг узунлиги 12-20 мм га боради. Олдинги канотларининг марказида биттадан кичикрок юмалок юкорирогида эса биттадан йирик буйраксимон корамтир доги бор. Танаси ок-корасимон сарикдан тортиб кукиш

»

т?

сарик, кулрангача узгаради.

Калит сузлар: Гуза, тунлам, личинка, тухум, капалак, хдшорот, зараркунанда, кураш усули, табиат.

Пахтачилик мамлакатимиз кишлок хужалигининг энг етакчи тармоги булиб, пахта хом-ашёсидан юздан ортик истеъмол моллари ва техника боб махсулотлар тайёрланади. Шуни алохида таъкидлаш керакки хозирда мамлкатимизда пахтачилик асосан экстенсив йул билан ривожлантирилмокда. Хрзирги вактда гуза тунламига карши курашда биологик кураш услубига катта эътибор берилмокда. Бу курашнинг бошка курашлардан афзаллиги шундаки,

^^^ V I I ^

зараркундаларни йукотиш билан бир каторда табиатга умуман зарар келтирмайди. Купчилик олимларни фикрича факатгина гуза тунламини узида 150 дан ортик фойдали кушандаларни аниклаган. Аммо зараркунандаларни йукотишда амалий ахамиятга мойил турлар унча куп эмас. Хрзирги пайтда пестицидларни кенг куламда ишилатишнинг зарарли окибатлари маълум булмокда. Чунки куп йиллар мобайнида кимёвий зарарли моддаларни сурункали ишлатиш натижасида атроф-мухит, сув, хаво хайвонот олами зарарланиб инсонлар саломатлигига катта путур етказилмокда. Шунинг учун кейинги йилларда гуза зараркунандаларига карши курашда унинг уйгунлашган

кураш услубидан фойдаланишга катта эътибор берилмокда. Бу химоя услубида

_______ „ ______ „ „ * „ * _ „ „ „ „ „

зараркунандалар сонини камайтириш билан биргаликда табиатдаги фойдали

* Г j*

хашоратларии ривожланишига ва усимликни яхши усишига шароит яратилиб бермокда. Купчилик олимларни таъкидлашича зараркунандаларга кулланиладиган хар кандай кураш воситасини куллаганда уларни тулик йукотишни кузда тутмасдан балки уларни сонини бир оз камайтиришни афзал куриш яхширокдир. Чунки бир зараркунандани йукотсак уни табиий кушандалари хам йуколиб кетади. Умуман табиатдаги мувозанат бузилиб кетиши мумкин. Шу нарсани алохида кайд этиш кераки, она табиатни узи хам эволютцион тараккиёт давомида бошка мавжудодлар сингари хашоратлар

оламининг хам уз кушандалари булади. Улар уз фаолиятлари билан маълум хашоратлар турларига сезиларли зарар келтириб зараркунандаларнинг камайиб

кетишига йул куймайди. Хозирги пайтда факат гуза далаларининг узида гуза билан бирор бир жихат буйича алокадор булган уч юзга якин турдаги хашоратлар борлиги аникланган. Илмий тадкикотлар натижасига кура, шулардан 8-10% хосилга сезиларли микдорда зарар ётказувчи хашоратлар хисобланади. Долган 70-80 % зараркурандларга кдргин келтириб факат улар хисобига яшовчилар хисобланади. Гузага зарар келтирувчи зараркунандалар ичида айникса гуза тунлами катта зарар келтиради. Бу зараркунанда узининг яшаш ва ривожланиш даврида 20-22 тагача гуза хосил органларига зарар келтиради. Агар бу зараркунандаларга уз вактида тугри химоя чораси кулланилмаса гуза хосилини 35-50 % гача йуколиши мумкин. Шуларни хисобга олиб ушбу маколамизда гуза тунламига карши уйгунлашган химоя чорасини куллаб табиатдаги мувозанатни бузилишини бироз булса хам олдини олиш, кураш воситаларини керакли вактларда иложи борича биологик кураш усулидан фойдаланиб гуза тунламини гузадаги зарарини камайтириш хакида маълумотлар бериб утишни лозим деб билдик.

Гуза тунлами (HeHcoverpa armigera hb) гузани энг мухим асосий зараркунандалардан бири хисобланади. У 120 дан ортик усимликларда ривожланади ва зарар келтиради. Гуза тунлами тангачаканотлилар (Lipidoptera)

оиласига мансубдир. Гуза тунламининг капалаги йирик канотини ёзганда 30 - 40 мм келади. Танасининг узунлиги 12-20 мм га боради. Олдинги канотларининг

1—Г

Г

марказида биттадан кичикрок юмалок юкорирогида эса биттадан йирик буйраксимон корамтир доги бор. Танаси ок-корасимон сарикдан тортиб кукиш сарик, кулрангача узгаради. Орка канотлари олдингиларига караганда очрок кенг тук хошияси уртасида тук рангли ойсимон доглари бор. Бахорда апрел-май ойларида тупрокнинг харорати 15°С дан ошганда капалаклар учиб чика бошлайди ва учиш 20 кундан купрок чузилади. Тухумларни бегона утларга дагал каноп бангидевона тугмачагул мингдевоналарга куяди. Гуза тунламини биринчи авлоди эртаки экинлардан нухат, помидор, маккажухори ва бегона утларда ривожланади. Гуза тунламининт тухуми гумбазсимон шаклда булади

Ж ^ »5«

^-Ж

диаметри 0,5-0,7 мм баландлиги 0,4-0,5 мм келади. Тепасидан узига хос (26-28) кабиргалар утган. Куйилган тухумлар дастлаб окиш кулранг кейин эса кунгир булади. Капалаклар тухумларни асосан биттадан усимликни учки кисмидан усув нукталарини ва гул асосларига куяди. Табиий шароитга караб 4-6 кундан кейин тухумлардан куртлар чикади. Тухумдан чиккан курт оч кук деярли типик окиш рангли булади. Куп утмай куртнинг боши корайди. Куртнинг танаси майда кинчалар ва холчалар билаи копланган. Олти ёшни кечириши даврида курт танасининг туси хар хил стадияларда ва усимликнинг органларида

озикланишига караб кунгир кора ёки яшил рангдан саргиш рангача узгаради. Озикланиб булган охирги ёшдан куртлар тупрокка тушади ва бунда 5 -12 см

чукурдикда ин хосил килиб гумбакка айланади. Гумбакнинг буйи 17-22 мм келади, ранги оч пушти сарикдан кдзгиш жигаррангача узгаради. Орадан 8-12 кун утгач гумбакдан капалак учиб чикади. Гуза тунламининг уртоги капалаги организмининг хаётий хусусиятига ва кушимча озикланишига караб 300 дан 400 гача тухум куяди. Мавсум давомида 3-4 авлод бериб ривожланади. Кишдайдиган гуза тунлами асосан гуза, помидор ва маккажухори булмаган далаларда ва уватларда тупланади. Бу зараркунанда бизни шароитимизда хамма жойда учрайдиган гуза тунлами зараркунанда хисобланиб у хар хил оилаларга мансуб 120 турдан ёввойи ва маданий усимликлар билан озикланади ва зарар келтиради. Булардан энг куп курадиганлари гуза. помидор, маккажухори томони купгина дуккаклилар шунингдек ошковок, ерёнгок ва бошкалардир. Бундан ташкари гуллардан атиргул, хризантема ва бошкаларни зарарлаши мумкин. Бу зараркунанда усимликнинг хосил органларини зарарлаб усимлик хосилини кескин камайтиради. Кичик ёшдаги куртлар усимликни юкори кисмидаги ёш хосил органлари билан озикланади. Урта ёшдаги куртлар шона ва гулларни катта ёшдаги куртлар эса меваларни ейди. Х,ар кайси курт узининг ривожлаииши давомила 20 га якин хосил органларини йукота олади.

Биологик кураш услуби. Усимликларни зараркунандалардан химоя килишда биологик кураш асосий воситалардан бири хисобланади. Зараркунандаларга карши курашнинг биологик усули зарарли органларининг табиий кушандалардан хамда микробиологик препаратлардан фойдаланишга асослангандир. Биологик усул амалда бирор зараркунанда купайиб кетиш хавфи булган жойларда анализ хашарот ва каналарнинг кушандаларини сунъий равишда урганиш йули билан амалга оширилади. Энтомофаглардан асосан икки йуналишда фойдаланилади. Биринчиси энтомофагларнинг махаллий хилларини топиб уларни самарали ишлатиш, иккинчиси тажовузкор хилларини четдан келтириб иклимга мослаштириш умуман биологик кураш хозирги даврнинг асосий талаби хисобланади. Чунки сурункасига кимёвий дорилар

„„ „ „^ „ д.___ ^

куланилиши натижасида табиат кескин ифлосланиб бормокда ва табиатда

* Г •!»

^ J

мавжуд турлар уртасидаги мувозанат бузилмокда. Хозирги пайта Узбекистонда купчилик энтомофагларнинг махаллий хиллари лаборатория шароитида (биофабрикаларда) урчитиб купайтирилиб зараркунандаларга карши кенг кулланилмокда. Айникса трихограмма ва габрабракон кенг куламда купайтирилиб тенгканотлилар туркумига мансуб булган зараркунандаларнига карши кулланилмокда. Бу зараркунанда Фаргона водийсининг купчилик туманларида таркалган булиб, гуза, маккажухори, помидор, ошковок ва бошка экинлар хосилига катта зарар етказади. Бир катор олимларнинг илмий изланишлари натижасига кура, Узбекистон шароитида агарда бир усимликда гуза тунлами икки авлоди ривожланиш даврида бир дона личинкаси булганда хосилдорлик 9,9% га камаяди. Уртача 11 С° харорат иссикликда гуза тунламининг бир авлоди 550°С самарали хароратда тулик фазаларни утаб чикади. Маълумотига кура Самарканд вилоятини Жанубий туманларида гуза тунлами турт авлод бериб шимолий туманларида эса уч авлод бериб ривожланади. Фаргона водийси вилоятларида эса гуза тунлами 4-5 авлод бериб ривожланади. Олимларнинг таькидлашича гуза тунлами билан Сурхандарё, Фаргона ва Андижон вилоятларининг куп кисми доимо зарарланиб турадиган зона хисобланади. Бунда 100 усимликда 10 та гуза тунлами личинкаси булса химоя чорасини куриш зарурияти тугилади. Кейинги тадкикотлар шуни курсатадики хар бир регион учун гуза тунламини зарарланиш иктисодий чегараси узгариб турарди.

Узбекистон шароитида гуза тунламини зарарлик иктисодий чегараси

;;,лт„|Ю 1 АП ii^TIlV.TTTID-ITQ О 10 ТТГЛТТО ri'no TVII ПО., III III ТТТТТТТТТТТУООТТ ÎWTTT-OTTTTO

уртача 100 усимликда 8-12 дона гуза тунламини личинкаси булганда

j» J-/1U lu х V/ V/ j viimjiiiiv^u w ib iu i j ^JU i j luiuiviiixxii jixx iiiiiivuvii J 1AA4^

хисобланади. Купчилик олимларимизни фикрича гуза тунламини бир дона курти узининг ривожланиш даврида усимликни 20 дан ортик хосил органларини зарарлайди. Шунинг учун зараркунандани зарарлик чегарасида аниклаш мухимдир. Шунда уларга карши кулланилган кураш чоралари иктисодий жихатдан узини оклайди. Узбекистон шароитида кусак куртининг келтирган зарари хисобига гуза хосили 35-60 % гача йуколади. Гузани химоя килиш тадбирдарини умумий ва самарали амалга ошириш гуза хосилини саклашда асосий омиллардан бири булиб хисобланади. эндиликда гузани умумий химоя килиш тадбирдари хам тубдан узгармокда. бунда уйгунлашган кураш услубидан фойдаланишга катта эътибор берилмокда. Бу химоя услубида барча кураш чорадарини тавсия этилади. Гуза майдонларида кулланилган кимёвий моддалар 4-5 ц/га ча хосилдордикни оширади. Хрзирги даврда гуза тунламининг усимликларда аниклаш ва кураш чорасини муддати хдмда турини белгилаш учун феремон туткичлар яратиб амалиётда кенг кулланидмокда. Эндиликда гузани умумий химоя килиш тадбирлари хам тубдан узгармокда. Бунда диккат эътибор табиатдаги фойдали хашоратларга каратилмокда.

тр

~ ffig® Л>Ш-

ж ^ » ¡>

Олиб борилган кузатишлар натижаларига кура, Кусак куртига карши биологик курашда трихограммани кусак курти тухумига (60+80+60) минг дона; Бракон кусак куртига гектарига 1000 донадан кулланилганда, Кусак курти ривожланиш динамикаси усимликни усиш ва ривожланиш хар ун кунда танлаб олинган усимдиклардан кузатиб турилади. Шу олинган маълумотлар асосида кураш чоралари амалга оширилади. Кусак куртини капалагини учишини феремон туткичлар асосида аникланди. Зарарланган иктисодий чегарасидан

ошганлигига караб карши кураш чоралари олиб борилди. Шундан олдин ва

>

^ ►и

кейин кусак куртини хисобга олинди. Кулланилган биологик кураш усулини биологик самарадорлиги зараркунандадарни сонини канчалик камайтиришга караб аникланади. Иктисодий самарадорлик эса олинган кушимча хосил хисобига аникланди.

Бизга маьлумки самарадорлик курсаткичлари асосан кулланилган воситалар хисобига олинган кушимча хосил учун ишлаб топилади. Бизнинг Фаргона вилоятининг бир катор фермер хужаликларида олиб борган кузатишларимиз натижасига кура гуза тунламига карши биологик кураш яъни тухумига трихограмма (3.2 гр/га) ва куртига карши брокон (1000 дона/га) куллаб уртача 4-5 ц/га кушимча хосил олишга эриш мумкинлигини аникладик.

Юкоридагилардан келиб чикиб куйидагича таклиф киритамиз. Биринчидан гуза тунлами зарарлилик иктисодий чегарасидан (ИЗМ) ошмаган йилларда уйгунлашган кураш системасида факат биологик кураш билан чекланса булади. Иккинчидан кусак куртининг биологияси ривожланиши ва зарарини хабар бериш йули билан яхши урганиб, ферамон туткичларидан фойдаланиб кураш муддатларини аниклаб, уз вактида карши курашилса максадга мувофик булади.

>*1 1

ТГтГ ^ЛТГТТОТТ 1г\ТТГ-% лКптЛПТ^ГЧИТП ТЛ\т О ТГ ТЛТ ПЛТИГТ» Т/*ПГ\ТТТТ1 ТЛХПЛОТТТП^ \ЛГ\ЛТТТТТТТ1 Аттттт-ттттттиттт

Бу билан биз факатгина кусак куртига карши курашиб хосилни оширишини кузда тутмасдан балки атроф-мухит яъни табиатни мусаффо булишига эришамиз. Учинчидан кусак куртига факат курашишни хисобга олмасдан балки гуза парвариши агротехникасига хам яхши эътибор берилса максадга мувофик

■м

булади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Алимухамедов С.Н., Хужаев Ш. "Гуза зараркунандаларини ва уларга карши кураш чоралари" Т — 1991 йил

2. Алимухамедов С.Н. ва бошкалар 'Тузан биологик усулда химоя килиш! Т 1989 йил.

3. Берили Н.Т. "Усимликларии химоя килиш" Москва 1986 йил.

4. Вилназаров X. "Гуза тунламини энтомофаглари" Т 1983 й.

5. Нарзикулов М.Н. "Гуза шираларининг иктисодий зарарланиш чегараси" Душанбе 1985й.

т ** »-!>

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.