CC BY
11УДК-93 (575. 3)
ЗИКРИ НОМИ БАДАХШОН ДАР САРЧАШМА^О
ОДИНАЕВ Ч.,
Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Номи Бадахшон дар сарчашмахои хаттй ба таври гуногун омадааст. Боиси зикр аст, ки нахуст шуда, рочеъ ба мафхуми ин ном дар сарчашмахои чинй маълумот дарч гардидааст. Дар мавриди номи Бадахшон бояд гуфт, ки ин ном дар манобеи таърихй ва чинй бо шаклхои гуногун омадааст. Калимаи Бадахшон ё Балахш як навъи ёкут мебошад, ки факат дар нохияи Бадахшон ёфт мешавад. Мумкин аст лугатхои "Balais" дар забони фаронсавй ва "Balas" дар забони англисй шакли лахчавии лугати Балахш бошад, ки дар аввал чоеро мегуфтанд ва сипас ба маънои "Ёкут" истифода шудааст [1,4]. Номи Бадахшон аввалин бор дар сарчашмахои чинии садахои VII-VIII ба шакли "Tsmag Ling" (кухи пиёз) зикр шуда, номи ин минтака хамрохи Тахористон омадааст. Яъне Бадахшон ба каламрави Тахористон дохил мешудааст [2,173].
Сайёхи чинй ^юн Тсанг дар карни VII мелодй ба ин сарзамин омада, Бадахшонро ба сурати "Кай-ю-кин" ном бурдааст. Баъд аз у ду нафари дигар аз сайёхони чинй дар хамин карн аз Бадахшон дидор намуда, аз он дар хотироти худ бо номи "Птушон" (Pato-shan) ёд кардаанд [2,173]. Х,амчунин Яъкубй дар "Ал-булдон" ин номро ба шакли "Базахшон", ки номи умумй ва одии ин нохия аст, ёд кардааст: "Мардуми авом онро Балахшон бо лом гуянд, хамон чое, ки маъдани Балхаш хампои ёкут дар он аст" [3,66].
Аз дигар фикрхои зикршуда дар мавриди Бадахшон, бояд ба назари Маркворт ишора намуд, ки мегуяд номи Бадахшон аз хамон лаъл гирифта шудааст, ки дар он чо ёфт шудааст. Аммо хамон тавр, ки муаррих ва пажух ишгари эронй Муъизй ишора кардааст, ин иддаои Маркворт чандон дуруст ба назар намерасад. Ин пажухишгар далели нодуруст будани онро дар он медонад, ки аввалан дар забони форсй бадахшй ва бадахшонй ба унвони сифат барои лаъл истифода шуда, агарчй гох нависандагон ва ба хусус шоирон бинобар зарурати шеърй ё хазфи мавсуф онро ба чои исм гузоштаанд. Вале, асосан барои номидани ин санг аз вожаи лаъл ё лол истифода кардаанд. Дуввуман, ин ки маъдани лаъл аз дер боз дар Бадахшон ба маънои хосси он истифода нашудааст, балки чунончй Абурайхони Берунй гуфтааст: "Дар худи Бадахшон ягон хел лаъле ёфт намешудааст, балки лаълро ба он чо нисбат медодаанд, ба хотири ин ки ба Бадахшон оварда ва баъд ба дигар шахрхо мебурдаанд". Марко Поло ва Клавихо низ хар ду зикр кардаанд, ки маъданхои лаъл берун аз Бадахшон будааст. Дигар он ки бархе аз нависандагон гуфтаанд, ки дар кадим дар
Бадахшон ин санг ёфт намешуд, балки баъдх,о дар натичаи заминчунбй маъдани он намоён шудааст.Ин нишондихдндаи он аст, ки номи Бадахшон пеш аз пайдоиши лаъл дар он сарзамин вучуд доштааст.
Аммо Камолуддинов Ш. пажух,ишгари узбек дар китобаш ёдовар шудааст, ки Бадахшон аз решаи ба-дй аз забони чинй гирифта шуда, ба маънои дй сафед ё х,унх,ои сафед мебошад. Бар асоси ин назария номи чинии Х,айтолиён, ки дар садах,ои аввалия ба ин минтака аз Шимолу Гарби Чин мух,очират карда буданд, ба онх,о илова мешудааст. Х,амчунин назарияи дигар ин аст, ки номи Бадахшон аз решаи кадимии эронии "Бадах" ё "Бадак" гирифта шуда, чузъи "Ч,он" ё "Шон"-и ин вожа ба маънои рудхона ва ё чашма меояд. Инчунин Бадахшон ба маънои "Бакнй ва Шиёна" омадааст, ки ба маънои сарзамини Бохтарих,о мебошад [4,138].
Акидае мавчуд аст, ки истилох,и «Бадахшон» аз санскритии «бахти» ва «шайана» гирифта шуда, маънояш аслан «кишвари бохтариён» мебошад.Номи хдйтолиён дар сарчашмах,ои гуногун ба шаклх,ои мухталиф омадааст. Аз чумла, дар сарчашмах,ои чинй «е-да», дар арабй «хдйтал» ё «хдбтал», дар арманй «хептал», дар юнонй «йфтал» ва гайра. Бо номи Яфтал шах,раке дар музофоти Бадахшони Афгонистон маъруф аст, ки сокинонаш точиконанд ва бо сафедпустии худ шух,рат доранд [5, 49-50].
Дар асрх,ои VIII-IX Бадахшон чузъи х,удуди канори кишварх,ои мусулмоннишин дар самти шарк ва марзи Туббат (Таббат) мах,суб мешуд [6,365]. Масъудй (896-956) аз хдмсоягони шаркии мусулмонх,о дар марзи Бадахшон ва Туббат ёдовар шуда, аз аквоме бо номи туркони Вахон, Туббат, «айгон», «хазар» ва «баду» ном гирифтааст [7,64]. Ба андешаи В. Минорский зери истилох,и «турк» тамоми аквоми гайримусулмон ва аз лих,ози этникй мухталиф фах,мида мешуд. Аз чумла, истилох,и «айгон» марбут ба мардуми афгон аст [8,482]. Дар асри IX Бадахшон дар тобеияти Хуморбек карор дошта [3,292], дар замони Сомониён х,окими он нафаре бо номи Абулфат* [9,289-301] ибна-л-Фат* [10, 347] буд.
Маркази Бадахшон шах,ри Бадахшон буд, ки ба кавли Яъкубй масчиди чомеъ дошт [3,292] . Ин шах,р аз лих,ози андоза кучактар аз Мунк буд ва дар гарби руди Ч,арёб (Панч) дар масофаи 13 манзил аз Балху Тирмиз ва 7 манзил аз Толикон карор дошт [9, 289-301].
Дигар масъала мафх,уми Помир дар сарчашмах,ои муътамади давр аст, ки дар инчо аз он ёд хох,ем намуд. Сайёх,и асри VII Сюан Тсзан дар бораи Помир чунин маълумот медихдд: «По-ми-ло байни ду каторкух,и барфпуш тул мекашад. Дар инчо хунукии дах,шатнок х,укм меронад ва шамоли тунд мевазад, барф хдм зимистону хдм тобистон меборад, хоки инчо шур аст ва замин бо сангрезах,ои майда зич пушонида шудааст" [11, 351].
Дар асари чугрофии Абуисхок Иброхими Истахрй "Ал-масолик вал мамолик" рочеъ ба Помир маълyмоти зайл оварда шyдааст: "чониби шарки Мовароуннахр Рашт ва Фомир ва Хyтал ва хадди замини Диндустон ба як хатти рост" [9, 256]. Дар ин баробар маълyмоте, ки Рашт ба Бадахшон ба хусус зикри ин ном дар асари чугрофиёии дигар "Китоб ал-булдон" зикр меравад, ки ба калами Ахмад ибни Яъкуб мансуб аст чунин омадааст: "Ва шахре, ки онро Дулбук гуянд ва шахре, ки онро Мунк гуянд ва ончо марзи Туркистон аст то макале бо номи Рашд ва Кумод ва Помир" [3, 293].
Зикри дигарбораи Помирро дар асархои чугрофидонони асримиёнагй мо дар таълифоти сайёхи венесиягй Марко Поло мебинем, ки мавсуф соли 1272 ба ин сарзамин сафар кардааст ва менависад: "Бист руз он хамвориро тай мекунй он Помир ном дорад. Дар тамоми фаслхои сол дар ончо алаф намеруяд, манзил дар ончо вучуд надорад. Fизоpо бояд бо худ гирифт. Аз сабаби баландй ва хунукй парандагон дар он чо ба чашм намерасанд. Аз сабаби хунукихои доимй хатто шуълаи оташ дар ончо равшанй намедихад ва ранги он аз чойхои дигар фарк мекунад ва таъом низ хуб пухта намешавад"[11,76]. Ин сайёх боз илова мекунад, ки "Мардуми Баласиан (Бадахшон) мусулмонанд ва забони худро доранд" [11,74].
То имруз шархи пурраи мафхуми Помир маълум нест ва оид ба замони пайдоиши ин мафхум низ чугрофидони маъруфи Шуравй Малинский Н.Г. дар робита ба ин чунин тахмин мекунад: "Вожаи Помир сенздах садсола аз замони сайёхати Сиян Тзан дар чугрофишиносй маълум аст, вале маънои он то хол пурра маълум нашудааст" [13, 278].
Нахустин асари мушаххас рочеъ ба топоними Помир аз чониби донишманди англис X. Равилсон тахти унвони "Monograph on the Oxus" соли 1872 ба табъ расид, ки дар он дар бораи этимологияи Помир маълумот дода шудааст. Ин мухаккик топоними Помирро иборат аз ду кисм "По" марбут ба кабилахои фаунхо, ки дар "Чугрофиё"-и Страбон зикр шуда ва "мир"-ро кул тахмин карда баён медорад, ки Помир маънои кишвари фаунхо, ки дорои кулхои зиёд мебошанд аст [14,482-513].
Хамчунон мухаккики дигар Ч,орч Карзон рочеъ ба топоними Помир асаре бо номи "The Pamir the sours of the oxusw-ро дар соли 1896 ба табъ расонид, ки мухтасаран топоними Помирро чамъбаст гардонидааст [15, 36].
Рочеъ ба топоними Помир акидахо гуногунанд, бархе аз мухаккикон топоними Помирро аз чузъхои Пом ва Ир ибора дониста, ба акидаи онхо чузъи ном ба вожахои (бум, бом, ном) алокаманд буда, маънии кишвар, сарзаминро ифода мекунад ва чузъи дувуми "ир" ба маънои ориёихо омадааст ("ир" яъне хичои аввали Ирон, Эрон). Ба хеч вачх шакли кадими эронй bymi (bymi «сарзамин», «кишвар» дар забонхои хозираи эронии
минтака ба сypати pom (ном) инъикос нагардидааст. Зеро чунин к;онунияти бадалшавии овозхо табдил ба в-р ва й-о дар чунин мавкеи овози хоси тахаввулот ва инкишофи савтии таърихии забонхои эронй махсуб намешавад. Чузъи дувуми номи мазкур "ир" наметавонад аз "а^а", ки номи кабилаи ориёй мебошад дар хамин шакл ба вучуд ояд. Этноними "Arya» дар матнхои форсии бостон дар шакли «Ariya» ва дар Авесто "Airya" дучор меояд [16, 3-12].
Агар колаби топонимии Помирро аз нуктаи назари калимахои мураккаб ва иборахое, ки бо антоними argaina сохта шудаанд дида бароем, муайян мешавад, ки "ир" дар чои дуввум ва муайянкунандаи "пом" дар чои аввал омадааст ва чунонки дар мисолхои фавкуззикр бар- меояд чунин колаби иборасозии барои даври бостон бегона аст. Х,амчуноне, ки колаби ёдшудаи калимасозй барои забонхои хозираи минтакаи Помир ва навохии атрофи он низ хос нест.
Бадин минвол беш аз 200 сол мухаккикон маънй ва этимологияи вожаи Помирро мавриди баррасй карор медиханд, аммо натичаи нихоии он то хол ба даст наомадааст.
Рочеъ ба топоними Помир дар эътикодоти буддой минтакае бо номи "Упа-Меру", кишваре дар доманаи кухи Меру омадааст, ки тахти куххои Меру, ки бино ба эътикодоти буддой маркази дунёст куххои Тибет ва Х,имолой мебошад ва метавон гуфт, ки "y памер y" шабехияташ ба Помир наздиктар аст [17, 128].
Иловатан гурухи дигари мухаккикон чузъи дувуми топонимии Помир "мир"-ро дар баробари чузъхои номхои Кашмир, Аймир Тиричмир, ки дар болооби дарёи Аму, Х,инд вокеъ гардидаанд, бо вожаи санкскритии "мир" ба маънии кул тавзех медиханд [14,513].Иловатан мухаккики дигар Л.Г.Герсенберг хамин назарияро таквият дода менависад, ки "Чузъи дуввуми ин ном (mer, mir) аст ва аз нахуст шакли хиндуаврупоии mair-ya ба вучуд омада ба вожаи олмонии moir ва англисии кадим more ба маънии "худуд", "марз" алокаманд бошад [18,48].
Дигар мухтавои Помирро маъданшинос Л.Г.Юдин исми чинс шуморида, тахти ин ном минтакаи кули Зардкулро дар назар дорад [19, 128].
Дар "ЛyFатномаи мухтасари топонимй акидахои гуногуни донишмандон оид ба маънои топонимии Помир чамъбаст гардида, хамчун "Пои Мехр" (Под солнце) тавзех ёфтани он кобили кабул шуморида мешавад [20, 320].
Бояд кайд намуд, ки дар шакли ибораи изофй (Поёни офтоб, Поёни Митро) тавзех намудани этимологияи Помир бахсталаб буда, аз чониби бархе аз мухаккикони забонхои эронй рад карда шудааст. Зеро пайдоиши иборахои изофй ба давраи миёнаи инкишофи забонхои эронй тааллук дорад. Топоними помир бошад аз руи таърихи пайдоиши худ ба давраи
кадимтар тааллук дошт. Аз суи дигар дар иборахои изофии иктибосшуда ба забонхои помирй бандаки изофй хифз мегардад. Вале дар номи Помир, ки дар забонхои помирй ба сурати Pomer, Pomir дучор меояд чунин ходиса ба назар намерасад. Дар заминаи забонхои помирй имкони ба тарзи фавк шарх додани номи мазкур вучуд надорад. Зеро тибки сарфу нахви ин забонхо муайянкунанда баъди муайяншаванда чой мегирад ва тартиби алокаи чузъхои ибора ба таври дигар сурат мегирифт. Илова бар ин дар забонхои помирй барои истифодаи маънихои фавкуззикр вожахои дигар мавриди корбаст карор мегирифт. Инчунин этимологияи зикргардида аз лихози семантика ва фонетика бахсталабанд [22, 7-8].
Махсусан бахсталаб будани масъалаи фонетикй ва шабехандозии топоними "Помир"-ро чугрофидони маъруфи рус Д.И. Эделман низ кабул надорад [23, 43].
Чунин мафхум дар Афгонистон то хол роич аст ва дар "Фарханги чугрофии Афгонистон" топоними "Помир" ба маънии "Кухи зери куллахо" тасвир ёфтааст [24, 335-336].
Х,амин тавр, дар сарчашмахои давр харду мафхум бо назархои мухталиф омада, амалан маънои мустаким дошта, чойи чойгиршавии Бадахшон ва фазои он инъикос гардидааст.
АДАБИЁТ
1. Бомиёнй, Саид Мухаммад Иброхим. Бадахшон дар оинаи замон, Пешовар,-2001.
2. Х,абибй, Абдулхай. Афгонистон баъд аз ислом. Кобул,-1357.
3. Yaqubi, Ahmad ibn Abu Jakub ibn Wadhih al-Jakubi. Kitab al-buldan. Ed. M. J. de Goeje. Bibliotheca geographorum arabicorum. Pars 7.-Lugduni-Batavorum,-1967.
4. Bernard P. La mines de Lapis Lazuli du Badakhshan. Etudes de geographie historique sur la plaine d'Ai-Khanum (Afghanistan).-Paris. 1978. - P. 49-51.
5. Ibn al-Fakih al-Hamadani. Compendium Libri Kitab al-Buldan. Ed. M. J. de Goeje. Bibliotheca geographorum arabicorum. 5. Lugduni-Batavorum, 1967.-365 p.
6. Al-Masudi. Kitab al-tanbih wal-ischraf. Ed. M. J. de Goeje. Bibliotheca geographorum arabicorum. Pars 8. Р. 64.
7. Hudud al-Alam (The regions of the world), a persian geography. Translated and explained by V. Minorsky. London, 1970: - 482 p
8. Ал-Истахрй. Масолик ва мамолик.-Техрон:Интишороти илмй-фархангй,-1368 х.
9. Ибн Хавкал, ан-Насиби. Масалик ва-л-мамалик. Бо тасхехи Ч,аъфари Шиор. Техрон: Бунёди фарханги Эрон,-1345 х..
10. Сюань-цзан. Записки о Западных странах [эпохи] Великой Тан. Москва Издательская фирма: Восточная литература. 2012. 466. 351 стр.
11. Книга Марко Поло. М.: Гос. изд-во географич. лит-ры. 1956. 376 стр.
12. Н. Г. Малинский. О некоторых географических терминах имеющих отношение к Средней Азии. ИВГО. Т77.вып/У.1945.
13. H.C. Rawlinson. Monograph on the Oxus. The Journal of the Royal Geographical Society of London, Vol. 42 (1872), pp. 482-513.
14. G. Curson. The Pamir the sours of the oxus. London,-1896.
15. Л.Г. Герценберг.Морфологическая структура слова в индоиранских языках. Л.
1972. С. 48.
16. В. А. Никонов. Краткий топонимический словарй. М. 1968. С.509с.
ЗИКРИ НОМИ БАДАХШОН ДАР САРЧАШМАХ,О
Дар макола аз чониби муаллиф мафхуми таърихии Бадахшон баррасй шудааст. Барои тахдикд масоили мазкур сарчашмахои хаттии чинй, форсй-мусулмонй, маълумоти забоншиносй ва адабиёти мухталифи илмй истифода шудааст. Илова бар ин маълумоти сайёхони аврупой низ аз чониби муаллиф истифода шудааст. Хдмчунин нуктаи назари олимони ватанй ва хоричй низ мавриди назар шудаанд. Сарчашмахои зикршуда маънои Бадахшонро ба таври гуногун шарх додаанд-макони лаъл, ё;ут, кишвари бохтарихо ва гайра. Аммо хеч кадоме аз ин маънохо мавриди ;абули умум ;арор нагирифтаанд.
Дар ма;ола доир ба Помир ва мафхуми ин ном низ маълумоти гуногун оварда шудааст. Муха;;и;он ин калимаро ба таври гуногун шарх додаанд-мавзеъи кул, марз, пойи мехр, яъне зери офтоб ва гайра. Аммо ин масъала низ пурра хал нашудааст ва тах;и;оти иловагиро талаб мекунад.
Калидвожах,о: Бадахшон, Помир, таърих, цугрофиё, сарчашмахои чинй, сарчашмахои арабй.
УПОМИНАНИЕ БАДАХШАНА В ИСТОЧНИКАХ
В данной статье автор рассматривал понятие историческая история Бадахшана. Чтобы исследовать эти проблемы использованы: китайские, персидско-мусульманские письменные источники, лингвистическая информация и различная научная литература. В дополнение к этой информации, автор использовал и сведения европейских туристов. Также учитываются взгляды отечественных и зарубежных ученых. Эти источники по-разному трактуют значение Бадахшана-место рубинов, жутов, земля бак-тарийцев и так далее. Но одно из этих значений не общеприняты.
В статье также содержится разнообразная информация о Памире. С интерпретацией этого слова по: расположения озера, бордюра, шагов под солнцем и т.д. Однако эта проблема полностью не решена и требует дальнейшего расследования.
Ключевые слова: Бадахшан, Памир, история, география, источник, китайские, арабские источники.
BADAKHSHAN IS MENTIONED IN THE SOURCES
In this article, the author discussed the historical concept of Badakhshan. Chinese, Persian, linguistic and various scientific sources are used to study these issues. In addition, the author used information from European tourists are also considered. This source gave different interpretations of the meaning of Ba-
dakhshan as place of rubies, the country of bakhtarian lands and etc. But none of these meanings were accepted.
The article also provides various information about the Pamir and the meaning of this name. Researchers interpreted this word in different ways: the territory of the lake, the border, sunny place etc. The issue has not been completely resolved and requires additional research.
Key words: Badakhshan, Pamir, history, geography, Chinese sources, Arabic sources.
Сведение об авторе: Одинаев Джамшед-соискатель Института истории, археологии и этнографии им. А. Дониша НАНТ. Тел:+ (992) 901021979. E-mail: jamshed79@bk.ru.
Information about the author: Odinaev Djamshed-Applicant of the A. Donish institute of Histori, Archeology and Ethnography National Academy of Sciences of Tajikistan: Phone :+(992) 901021979.E-mail: jamshed79@bk.ru
