CC BY
13UCHQO'RG'ON GIDROBO'G'INIDAN FOYDALANISH JARAYONIDA SUV SARFINI ROSTLASH INSHOOTLARDAGI TAQSIMLANISHINI
O'ZGARISHLARI Maxmudov Abdulatif AndQXAI, dotsent Abduvasiev Ahmadillo Davlatbek o 'g'li AndQXAI, assistant Xamidov Islombek Shuxratbek o 'g'li AndQXAI, assistant
Abdulazizov Maqsudbek Abdulhapiz o 'g'li AndQXAI, magistr
Annotatsiya: Ushbu maqolada Namangan viloyatida joylashgan Uchqo 'rg 'on gidrobo'g'inidan foydalanish jarayonida suv sarfini rostlash inshootlaridagi taqsimlanishlarning o'zgarishlari tahlil qilib o'tilgan. Inshoot turg'unligini ta 'minlash va atrof- muxitga zarar etkazmaslik uchun toshqin suvlarni gidrobo 'g 'indan o'tkazish tadqiqotlarini muhokama qilish maqsadga muvofiqdir.
Kalitso'zlar: gidrobo'g'in, suv sarfi, rostlash inshooti, ishchi kenglik, suv tezlik koeffitsienti, suv chuqurligi.
Аннотация: В статье анализируются изменения в распределении объектов регулирования водопотребления при эксплуатации плотины Учкурганской ГЭС в Наманганской области. Желательно обсудить исследования гидроэнергетики паводков, чтобы обеспечить устойчивость конструкции и предотвратить нанесение ущерба окружающей среде.
Ключевые слова: гидравлическое соединение, расход воды, регулировочная конструкция, рабочая ширина, коэффициент скорости воды, глубина воды.
Abstract: This article analyzes the changes in the distribution of water consumption control facilities during the operation of the Uchkurgan hydroelectric dam in Namangan region. It is advisable to discuss flood hydropower studies to ensure the stability of the structure and to prevent damage to the environment.
Keywords: hydraulic connection, water consumption, adjustment structure, working width, water velocity coefficient, water depth.
KIRISH
Norin-daryosidagi Uchqo'rg'on gidrobo'g'ini Farg'ona vodiysini shimoliy-sharq tomonida va Uchqo'rg'on sharhrining Janubida joylashgan. Uchqo'rg'on gidrobo'g'ini loyihasi Uzgiprovodxoz ilmiy-tekshirish instituti tomonidan 1962 yili ishlab chiqilgan. Uni 1967 yilgi topshiriqqa binoan quyidagi maqsadlar asosida belgilagan:
Shimoliy Farg'ona kanaliga 110 m3/s suv sarf olib ist'emolchilarni suv bilan ta'minlash;
Scientific Journal Impact Factor
R
Chap magistral Xaqulobod kanaliga 50 m3/s va Katta Farg'ona kanaliga 70 m3/s suv sarfini qo'shimcha suv bilan ta'minlash;
Norin daryosini suv loyqalar bilan kurashish va yetarli miqdorda kerakli vaqtda suv olish;
Suv yo'lini to'suvchi to'g'on inshooti yassi metall zatvorlar bilan jixozlangan. Inshootni bosim tomonidan darvozalarni o'rta devor qalinligi xar biri 2 metrdan, transport yo'li ostida esa tirgak devorni qalinligi 1,5 metrga teng.
Chap rostlash inshooti 8 ta ikki yarusli yassi darvozalardan iborat. Yuqori darvozalarni ishchi kengligi har biri 2,5 m, balandligi 1,95 m. Rostlash inshootni o'qi bo'yicha o'rta devor qalinligi 1,2 metrni tashkil etadi. Yuqori qavat darvozalarni ostona belgisi 482,0 m, shu qavatlar orqali suv olinadi. Pastki qavat darvozalar esa daryo tubi loyqalarni yuvish uchun xizmat qiladi. Loyqa yuvish galereyalarni o'lchami : kengligi 2,5 metr, balandligi esa 2 metrga teng. Pastki qavat darvozalarni ostonasi 479,7 belgiga teng.
Shimoliy Farg'ona kanalga daryo tubi loyqalardan xolis qilish uchun inshoot oldiga "G" shaklida bo'lgan ostona o'rnatilgan, ostonani balandligi va qengligi 1,2 metrga teng.
Mazkur maqolani yoritish jarayonida ilmiy bilishning mantiqiylik, analiz, sintez va obyektivlik usulidan foydalanildi. Suv inshoatlarining taqsimlanish ko'rsatkichlari obyektiv ochib berildi.
1970 yillarda Katta Andijon kanali ishga tushishi munosabati bilan Uchqo'rg'on gidrobo'g'inni chap rostlash inshooti orqali amalga oshirish ko'zda tutilgan, ya'ni daryoni chap tomoniga suv olish suv sarfi 120 m3/s dan 320 m3/s gacha oshadi. Qo'shimcha 200 m3/s Katta Andijon kanali suv sarfini olish uchun, chap rostlash inshootini pastki qavat darvozalari daryodan suv olish xizmatini bajaradi. Egri chiziqli loyqa yuvish galereyalari yo'q qilinib, yuqori qatlam darvozalarga o'xshab to'g'ri ko'rinishda pastki qatlam darvozalari Katta Andijon kanaliga suv olish uchun xizmat qiladi[1].
Chap rostlash inshootini pastki qismida inshootdan o'tayotgan suv energiyasi ikki qator shaxmat tarzda o'rnatilgan so'ndirgichlar bilan so'ndiriladi.
Uchqo'rg'on gidrobo'g'inidagi bu suv olish o'zgarishlari, inshootga bo'lgan masuliyatni yanada oshirdi[4].
Uchqo'rg'on suv olish inshootni jami suv olish qobiliyati 430 m3/s suv sarfini tashkil etadi, bu esa o'z navbatida biriktirilgan sug'oriladigan maydon 430 ming gektardan ortiq demakdir va inshoot sinfi II sinfdan I sinfga aylandi[3].
Inshootning xavfsizligini ta'minlash quyidagilarga imkon beradi: -suv bilan ta'minlash uchun kerakli miqdordagi suvni olish iste'molchilar; -quyi oqimda tuproq eroziyasini oldini olish;
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
-umuman strukturaning favqulodda holatini oldini olish; -atrof muhitni suvning zararli ta'siridan himoya qilish[2].
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Norin daryosidagi Uchqo'rg'on gidrobo'g'inini pastki qismida chap va o'ng tomonga suv olingan so'ng, inshootni normal xolatdagi va o'zan shaklillantiruvchi suv sarflari o'z navbatida : 1910 m3/s va 2280 m3/s teng (1962 loyihada ko'rsatilagn 2110 m3/s va 2480 m3/s o'rniga).
YAngidan tashkil bo'lgan suv sarflarga 1910 m3/s ga- 3,06 metr va 2280 m3/s ga 3,34 metrga suv chuqurliklari to'g'ri keladi.
Bu ma'lumotlarni biz Norin daryosini ko'p yillik kuzatilgan gidrologiya ma'lumotlar asosida chiqarilgan quyidagi formula yordamida aniqlaganmiz:
Q = 178,072/134
Daryodan olingan suv sarflar ko'payishi natijasida gidrobo'g'in oldi qismida suvning belgilari inshootdan o'tayogan xisobiy va o'zan shakillantiruvchi suv sarflari asosida aniqlanadi[1].
1.Inshoot normal xolda ekspluatatsiya qilingan xolda kerak bo'lgan yuqori va pastki qismlarni suv sathlar ayrimasi keng ostonali shovva suv sarf formulasi yordamida aniqlanadi:
Q = s/B ■ hn -Jïgz
bu erda: Q-xisobiy suv sarfi,
Q = 1910m3 fs
Y- suv tezlik koeffitsienti
B- inshootni ishchi kengligi
B = 6 ■ n = 10-12 = 120m
hn-inshoot ostonasi suvga cho'kanligining chuqurligi
h = 484.06 - 481 = 3.06m
n
e-inshoot yondan siqilish koeffitsienti
H A 75
£ = 1 - 0,1 ■ n -E — = 1 - 0,1 ■ 12 ■ 0,7 4— = 0,95 B 120
bu formulada:
^-darvozalarni o'rta devor ko'rinishiga bog'liq koeffitsient
Z-inshootni yuqori va pastki suv sathlarini farqi
Z = H0 - hn = 4,75 - 3,06 = 1,69m
N0- inshoot ostonasidagi suv chuqurligi, daryo suv tezligi inobatga olingan xolda
aV2
H 0 = H + — 0 2G
N-inshoot ostonasidagi qabul qilingan suv chuqurligi
H = 4,25m
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
V- daryo suv tezligi
v - Q
a
®- jonli kesim yuzasi, quyidagi formula yordamida aniqlangan:
a-182,99h - 42,85
formula Uzgiprovodxoz ilmiy-tekshirish institutining jonli kesim yuzasiga va suv chuqurligiga asosan ma'lumotlarni korrelyasiya qilish orqali biz tomondan
yaratilgan.
(2) formula asosan qabul qilingan suv chuqurligiga (H = 4,25m) asosan jonli kesim yuzasi aniqlangan.
a- 771,1m2
Daryo suv tezligi aniqlanadi:
V -
a 771,1
v - Q -1910 - 2,48.m / c
Suv tezlik bosimi aniqlanadi
V2 2 482
■ - 0,3m
2g 2 • 9,81
Inshoot ostonasida suv chuqurligi aniqlanadi:
aV2
H - H +-- 4,45 + 0,3 - 4,75m
2g
Qabul qilingan suv chuqurligi tekshiriladi:
Q -£•?• B• hn • 72gZ0 - 0,95• 0,95• 120• 3,06• 4,4^^/1,69 - 1915m3/c
Demak qabul qilingan suv chuqurligi to'g'ri olingan. Ostonadagi kiritik suv chuqurligi aniqlanadi:
2/
hp - 0,467 • q23
q-1 pogon metr kenglikda o'tayotgan solishtirma suv sarfi
Q 1910 __ 2, ,
q - — ---15,92m 2 / c - 1n.M
B 120
Demak,
2/
h - 0,467 • 15 • 9223 - 2,95m
KP 7 7
Aniqlangan
h^ - 2,95m chuqurlik, ostonaga ko'milgan suv chuqurligidan h^ - 3,06m dan kichik.
Norin-daryosidagi Uchqo'rg'on gidrobo'g'ini Farg'ona vodiysini shimoliy-sharq tomonida, Uchqo'rg'on shahrining Janubida joylashgan. Uchqo'rg'on gidrobo'g'ini loyihasi Uzgiprovodxoz ilmiy-tekshirish institut tomonidan 1962 yil ishlab chiqilgan. Ishlab chiqarishga esa 1967 yil topshirilgan, quyidagi maqsadlar bilan:
395
Scientific Journal Impact Factor
R
Shimoliy Farg'ona kanalidagi 110 m3/s suv sarf olib istemolchilarni suv bilan ta'minlashi uchun;
Chap magitral Xaqulabod kanaliga 50 m3/s va Katta Farg'ona kanaliga 70 m3/s suv sarfini qo'shimcha suv bilan ta'minlashi uchun;
Norin daryosini suv loyqalari bilan kurashish va etarli miqdorda kerakli vaqtda suv olish;
Inshoot turg'unligini ta'minlash va atrof- muxitga zarar etkazmaslik uchun toshqin suvlarni gidrobo'g'indan o'tkazishdan iborat bo'lgan.
Suv yo'lini to'suvchi to'g'on inshootni yassi metall zatvorlardan tashkil topgan. Inshootni bosim tomonidan darvozalarni o'rta devor qalinligi xar biri 2 metrdan, transport yo'li ostida esa uning qalinligi 1,5 metrga teng.
Chap rostlash inshooti 8 ta ikki yarusli yassi darvozalardan iborat. YUqori darvozalarni ishchchi kengligi har biri 2,5 m, balandlik 1,95 m. Rostlash inshootni o'qi bo'yicha o'rta devor qalinligi 1,2 metr.
Yuqori qavat darvozalarni ostona belgisi 482,0 m, shu qavatlar orqali suv olinadi. Pastki qavat darvozalar esa daryo tub loyqalarni yuvish uchun xizmat qiladi.
Loyqa yuvish yuleryalarni o'lchami: kengligi 2,5 metr, balandligi esa 2 metrga teng. Pastki qavat darvozalarni ostonasi 479,7 metr.
SHimoliy Farg'ona kanalga daryo tubi loyqalardan xosil qilishi uchun inshoot oldi qalinligiga "G" shaklida ostona o'rnatilgan, ostonani balandligi va qengligi 1,2 metrga teng.
Katta Andijon kanali ishga tushishi munosabati bilan gidrobo'g'inni chap rostlash inshoot orqali amalga oshirildi, ya'ni daryoni chap tomoniga suv olish suv sarfi 120 m3/s dan 320 m3/s gacha oshadi. Qo'shimcha 200 m3/s KAK suv sarfini olish uchun, chap rostlash inshootini pastki kanal darvozalari daryodan suv olish xizmatini bajardi.
Egri chiziqli loyqa yuvish galereyalar yo'q qilinib, yuqori qatlam darvozalarga o'xshab to'g'ri ko'rinishda pastki qatlam darvozalari katta Andijon kanalga suv olish uchun xizmat qilayapti.
Chap rostlash inshootini pastki qismida inshootdan o'tayotgan suv energiyasi shaxmot ikki qator tarzda o'rnatilgan so'ndirgichlar bilan so'ndiradi.
Uchqo'rg'on gidrobo'g'inidagi bu suv olish o'zgarishlari, inshootga bo'lgan ma'suliyat yanada oshdi.
Uchqo'rg'on suv olish inshootni jami suv olish qobiliyati 430 m3/s suv sarfini tashkil etadi, bu esa o'z navbatida biriktirilgan sug'oriladigan maydon 430 ming gektardan ortiq demakdir inshoot sinfi II sinfdan I sinfga aylandi.
Norin daryosidagi Uchqo'rg'on gidrobo'g'inini pastki qismida chap va o'ng tomonga suv olingan so'ng, inshootni normal xolatdagi va o'zan shaklillantiruvchi
suv sarflari o'z navbatida : 1910 m3/s va 2280 m3/s teng (1962 loyihada ko'rsatilagn 2110 m3/s va 2480 m3/smo'rniga).
YAngitdan tashkil bo'lgan suv sarflarga 1910 m3/s ga- 3,06 metr va 2280 m3/s ga 3,34 metrga suv chuqurliklari to'g'ri keladi.
Bu ma'lumotlarni biz Norin daryosini ko'p yillik kuzatilgan gidrologiya ma'lumotlar asosida chiqarilgan quyidagi formula yordamida aniqlaganmiz:
Q = 178,072/134
Daryodan olingan suv sarflar ko'tarilish natijasida gidrobo'g'in oldi qismida suvning belgilari inshootdan o'tgan xisobiy va o'zan shakillantiruvchi suv sarflari asosida aniqlanadi.
1.Inshoot normal xolda ekspluatatsiya qilingan xolda. Kerak bo'lgan yuqori va pastki qismlarni suv sathlar ayrimasi keng ostonali shovva suv sarf formulasi yordamida aniqlanadi:
Q = s/B - hn -JigZ
bu erda:
Q-xisobiy suv sarfí,
Q = 1910m3 i s
Y- suv tezlik koeffitsienti
B- inshootni ishchi kengligi
B = B - n = 10-12 = 120m
hn-inshoot ostonasi suvga cho'kanligining chuqurligi
h = 484 - 06 - 481 = 3.06m
e-inshoot yondan siqilish koeffitsienti
H 4 75
e = 1 - 0,1 - n -E — = 1 - 0,1 -12 - 0,7 = 0,95 B 120
bu formulada:
^-darvozalarni o'rta devor ko'rinishga bog'liq koeffitsient
Z-inshootni yuqori va pastki suv sathlarini farqi
Z = H0 - hn = 4,75 - 3,06 = 1,69m
N0-inshoot ostonasidagi suv chuqurligi, daryo suv tezligi inobatga olingan xolda
H 0 = H + aB 2
2 g
N-inshoot ostonasidagi qabul qilingan suv chuqurligi
N=4,45
V-daryo suv tezligi
®- jonli kesim yuzasi, quyidagi formula yordamida aniqlangan:
o = 182,99h - 42,85
(2)formula Uzgiprovodxoz ilmiy-tekshirish institutining jonli kesim yuzasiga va suv chuqurligiga asosan ma'lumotlarni korrelyasiya qilish orqali biz tomondan yaratilgan.
(2)formula asosan qabul qilingan suv chuqurligiga (h=4,45m) asosan jonli kesim yuzasi aniqlangan.
Daryo suv tezligi aniqlanadi
Suv tezlik bosimi aniqlanadi
c = 771,1m 2
V = 2 = 1910 = 2,48,m
c 771,1
V2 2,482
= 0,3m
2g 2 • 9,81 XULOSA 1. inshoot shovvasi suvga ko'milgan.
2 O'zan shakillantiruvchi suv sarfi o'tkazganda inshoot ostonasida kritik suv chuqurligi aniqlanadi:
2/
hp = 0,467 • q23
1 pogon metr kenglikdagi solishtirma suv sarfi aniqlanadi
Q 2280 2 / 1
q = — =-= 19m / c - 1n.M
B 120
. 2/ Demak, h = 0,467 • 15 • 9223 = 3.25m
y Kp ?
inshoot oynasidagi suv chuqurligini qabul qilamiz, N=5m qabul qilingan suv chuqurligiga nisbatan suvning jonli kesim yuzasi (2) formula yordamida aniqlangan ©=871,7 m2
o'zan shakillantiruvchi suv sarf kelganda inshootga kelayootgan daryo suv tezligi barobar bo'ladi:
Q 2280 „ ^ .
V = — =-= 2,62 m / c
c 871,7
Suv tezlik bosimiga teng bo'ladi:
VI=.2621=0,35 M
2g 2 • 9,81
Unda:
V2
H n= H + — = 5 + 0,35 = 5,35m 2g
Inshoot yuqori va pastki qism suv chuqurliklar ayrimasi:
Z = H0 - hn = 5,35 - 3,34 = 2,01m
Inshoot yondan siqilish koeffitsienti bo'ladi:
e= 1 - 0,1 ■ 12 • 0,7 — = 0,95 120
Demak:
Q = 0,95 ■ 0,95 ■ 120 ■ 4,45 ■ 3,34^/201 = 2281m3 / c Qabul qilingan N=5 m, to'g'ri olingani isbotlandi.
O'zan shakillantiruvchi suv sarf kelganda inshoot oldida suv chukurligi xaqiqatdan ham 5 metrga teng.
XULOSA
Uchqo'rg'on suv olish gidrobo'g'ini ishlash rejimini o'zgarishlarini kuzatish va izlanishlar asosida quyidagi xulosani keltirish mumkin:
Uchqo'rg'on suv olish gidrobo'g'ini ishlash rejimini o'zgarish sababi chap rostlash inshootiga suv olishi 120 m3/s dan 320 m3/s gacha oshganligi:
Chap rostlash inshootiga suv olishni ko'payishi pastki qismini yuvilishini oldini olish bilan amalga oshirilgan.
Norin daryosidagi Uchqo'rg'on gidrobo'g'in boshqarmasi "Uchqo'rg'on gidrobo'g'inini boshqarish instruksiya kitobi" ga quyidagi ma'lumot kiritilishi lozim:
a) Chap rostlash inshootiga suv olish qobiliyati oshganligi sababli inshoot oldi qismidagi maksimal suv bosimi 5 m. ga teng.
b) Daryodan suv olish qobiliyati oshgan sababli inshoot oldi qismidagi xisobiy bosim 4,45 m. ga teng.
ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES)
1. Proektnoe zadanie gidrouzla sooderjeniy na reke Nartin v selenii Uchkurgon. Kniga -1. Poyasnitelnaya zapiska i raschetti. Tashkent- 1962 g.
Kniga-6. Gidrologichekie usloviya r. Nartin v rayone golovti kanala Xakulabad. Tashkent- 1962
2. Maxmudov A., Karabaev A. N., Abduvosiev A. Vliyanie izmeneniya usloviy ekspluatatsii Uchkurganskogo gidrouzla na ego bezopasnost //Ekologicheskaya, promtishlennaya i energeticheskaya bezopasnost-2019. - 2019. - S. 1018-1020.
3. KMK 2.06.98 Platinti betonnte i jelezobetonntie
4. Sabitov A. U., Karabaev A. N., Turgunova R. TEXNIKA I TEXNOLOGIYA POLIVA NA TERRASIROVANNLIX SKLONAX ZEMEL //NAUKOVI ZASADI PIDVI^ENNYA EFEKTIVNOSTI SILSKOGOSPODARSKOGO VIROBNITSTVA SCIENTIFIC BASIS TO RAISE AGRICULTURAL PRODUCTION EFFECTIVENESS NAUCHNLIE OSNOVLI POVLISHENIYA EFFEKTIVNOSTI.
399
