UCH O’LCHАMLI KRISTАLLАRNING АTОM TUZILISHI Текст научной статьи по специальности «Нанотехнологии»

Irisboyev F.B.

Jizzax politexnika institute

UCH O'LCHAMLI KRISTALLARNING ATOM TUZILISHI

Annotatsiya: Kristallardagi atomlar yoki molekulalarning joylashish tartibi butun Kristall bo'yicha saqlangan bo'lsa bunday kristall monokristallar deyiladi. Barcha monokristallar anizotrapiyaga ega yani ma'lum bir yo'nalishlarda ularning fizik xossalari turlicha bo'ladi.

Kalit so^zlar: Kristall, elektron mikraskop Polikristallar, Monokristallarning makraskop bo'lakchalar, elektronlar difraksiyasi, sirtdagi atomlar aro ta'sir.

Irisboyev F.B.

Jizzakh Polytechnic Institute

ATOMIC STRUCTURE OF THREE-DIMENSIONAL CRYSTALS

Annotation: If the arrangement of atoms or molecules in crystals is preserved throughout the crystal, such crystals are called monocrystals. All single crystals have anisotropy, that is, their physical properties differ in certain directions.

Key words: Crystal, electron microscope Polycrystals, macroscopic fragments of monocrystals, electron diffraction, interaction between atoms on the surface.

Kristall qattiq jismlarda ularni tashkil qilgan atom va molekulalar ma'lum bir tartibda joylashgan bo'ladi. Agar bu tartib ikki qo'shni atom yoki molekula orasidagi masofadan bir qancha marta katta bo'lgan masofalargacha saqlansa uni uzoq tartib deb ataymiz. Kristallardagi atomlar yoki molekulalarning joylashish tartibi butun Kristall bo'yicha saqlangan bo'lsa bunday kristall monokristallar deyiladi. Barcha monokristallar anizotrapiyaga ega yani ma'lum bir yo'nalishlarda ularning fizik xossalari turlicha bo'ladi. Tabiatda monokristallar juda oz shu sababli polikristall materiyallarni suyuqlikga aylantirilib maxsus tehnalogiyalar asosida monokristallar o'stiriladi. Monokristallarning makraskop bo'lakchalarning tartibsiz birikishidan hosil bo'lgan kristallarga polikristallar deb yurutiladi. Polikristallar har bitta monokristall yacheykalarning tartibsiz joylashishidan tashkil topganligi uchun ularning fizik zossalari barcha yo'nalishlar bo'yicha bir xil bo'ladi. Bunday jismlar izotrob jismlar deyiladi.

tugun tugun

/ I /

f-¡—¥ !

! fi—f-fi

I / I / ----

1.1-rasm. Kristall panjara tugunlarining va tugun bog'larining ko'rinishi

Kristallarni tashkil qiluvchi zarrachalar o'z muvozanat nuqtasida tebranma harakat qilib turadi. Ushbu muvozanat nuqtalarni fikran birlashtirsak kristall panjara shu muvozanat nuqtalar kristall panjaraning tugunlari deb ataladi. Tugunlarni bir biriga bog'lovchi ipga tugun bog'lari deyiladi.

Tugunlar orasidagi masofa 1-5 Á oralig'ida bo'ladi. Bir yo'nalishdagi tugunlar orasidagi masofa boshqa yo'nalishdagi tugunlar orasidagi masofadan farq qilishi mumkin, bu jismning kristall tuzulishiga qarab bir turdagi yoki har hil turdagi Kristall panjaralar bilan farqlashimiz mumkin. Masalan, kremniy kristallari barcha tugunlarida Si atomlari joylashgan bo'lsa GaAg Kristallining birida Ga boshqa tugunda Ag joylashgan bo'ladi. Kristall panjaraning tuzulish qiyofasini saqlagan eng kichik bo'lagielemantar yacheyka deb ataladi. Odatda elementar yacheyka kristalli paralelopiped shakildan iborat bo'ladi, ushbu parolelopepedning 3 ta qirrasi bo'ylab a 1 a2 a 3 vektorlarni yo'naltiramiz bu vektorlar uzunliklari shu paraleopepedlarning qirrasi uzunligiga teng bo'lsin bunday vektorlar asosiy translession vektorlar (yoki davrlar) deb ataladi. Translession vektorlarning asosiy xossalari shundan iboratki bu vektorlar yordamida cheksiz katta kristallar hosil qilish mumkin. Eng oddiy papolelopeped shakldagi kristall quydagicha:

R = n1 a 1 + n2 a 2+ n3 a 3 bu yerda m^m - butun sonlar, R - kristall panjara hajmi (kattaligi) Shu elementar yacheykalarning bir butunligicha ustma-ust hollarda ko'chirilsa kristall panjara vujudga keladi. Bunday takrorlanuvchi atomlar guruhi bazis deb yuritiladi.

1.2-rasm. Elementaryacheykaningko'rinishi

Ixtiyoriy kristallning bazisi va translyatsion kattaligi aniqlangan bo'lsa bu kristall panjara aniqlangan bo'ladi.

Umuman olganda kiristallar ma'lum bir nuqtaviy simmetriyaga ega bo'ladi, yani bu panjaraning ma'lum bir aylanishlar siljitish akslantirish orqali yana o'zining joyiga keltirish mumkin. Simmetriya nuqtaviy elektron mikraskop yordamida aniqlab beriladi. Shu nuqtaga qarab monokristallarni anizotrapiya xossasiga ega ekanligini aniqlash maqsadida uni azimutlar yoki qutubiy burchaklarga burib fizik xossalarini aniqlash mumkin.

a) 1 b) 1m v) 2g) 2mn

1.3-rasm. Simmetriyalarning ko'rinishi

a) rasimda berilgan shakilning berilgan o'qga yoki tekislikga nisbatan simmetriyasi yo'q ushbu shakil faqat 360o li burchakga burilganda o'zi bilan o'zi ustma ust tushadi, bunday quyi simmetriyaga ega bo'lgan jismlarni halqaro belgilanishi 1 deb qabul qilingan.

b) dagi shakl uziq uziq chioziq bilan tasvirlangan shu sababli u tekislikga ninbatan simmetriya bo'ladi. Bunday shakl 1m deb belgilanadi.

v) rasmda180o gradusga burilganda simmetriya bir birini ustiga tushadi. 360o gradusga burilganda esa u 2 martda ustma -ust tushadi. Bunday simmetriya 2 - tartibli simmetriya bariga ega bo'lib 2 raqami blan belglanadi. Oxirgi simmetriya tekislikka va buralish o'qiga nisbatan simmetrya bo'lgani uchun 2 mm deb belgilanadi.

Kristall panjaralar elementar yacheykalarni ketma-ket qo'yish, burish (aylantirish) yoki akslantirish orqali hosil bo'ladi deb qarash mumkin. Demak, kristall panjara ma'lum bir tartibda joylashtirilgan elementar, yacheykalarning majmuidan iborat bo'lar ekan.

Umuman, kristall panjaralar ma'lum bir nuqtaviy simmetriyaga ega bo'ladi. ya'ni bu panjarani ma'lum bir aylantirishlar, akslantirishlar orqali yana o'zining joyiga (o'z holiga) keltirish mumkin.

Geometrik nuqtalarning berilgan konfiguratsiyasini (shaklini) invariant holda saqlaydigan aylantirishlar va akslantirishlarning umumiy yig'indisi ma'lum bir guruhni tashkil etadi. Bunday guruhlar nuqtaviy guruhlar deyiladi.

Adabiyotlar:

1. Irisboyev, F. (2022). ELEKTR SIGNALLAR KUCHAYTIRGICHLARI VA ULARNING ASOSIY PARAMETRLARI VA TAVSIFLARI. Еврaзийский журнaл aкaдeмичeских исслeдoвaний, 2(11), 190-193.

2. ^^6oeB, Ф. Б., Эшoнкулoв, А. А. У., & Ислoмoв, M. Х. У. (2022). ПОКАЗАТЕЛИ МНОГОКАСКАДНЫХ УСИЛИТЕЛЕЙ. Universum: TexHmec^e туки, (11-3 (104)), 5-8.

3. Irisboyev, F. (2022). YARIMO 'TKAZGICHLI MODDALARDAN TAYYORLANADIGAN KUCHAYTIRGICHLARNING PARAMETRLARI VA XARAKTERISTIKALARI. Science and innovation, 1(A6), 374-377.

4. Irisboyev, F. (2022). YARIMO 'TKAZGICHLI MODDALARDAN TAYYORLANADIGAN KUCHAYTIRGICHLARNING PARAMETRLARI VA XARAKTERISTIKALARI. Science and innovation, 1(A6), 374-377.

5. Islomov, M. (2023). CALCULATION OF SIGNAL DISPERSION IN OPTICAL FIBER. Modern Science and Research, 2(10), 127-129.

6. Irisboyev, F. B. (2023). THE INPUTS ARE ON INSERTED SILICON NON-BALANCED PROCESSES. НАНОЭЛЕКТРОНИКИ», 1(A4), 241.

7. Boymirzayevich, I. F., & Husniddin o'g'li, I. M. (2023). INTERNET QURILMALARINING IOT (INTERNET OF THINGS) TEXNOLOGIYALARI.

8. Islomov, M. (2023). CALCULATION OF SIGNAL DISPERSION IN OPTICAL FIBER. Modern Science and Research, 2(10), 127-129.

9. Islomov, M., & Irisboyev, F. (2023). IOT (INTERNET OF THINGS) TECHNOLOGIES OF INTERNET DEVICES. Modern Science and Research, 2(9), 220-223. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/24108

10. Islomov, M.. (2023). CALCULATION OF SIGNAL DISPERSION IN OPTICAL FIBER. Modern Science and Research, 2(10), 127-129. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/25048

11. J.T., M., & F.B., I. (2023). VOLATILE AND NON-VOLATILE MEMORY DEVICES. Modern Science and Research, 2(10), 116-119.

12. Ж. Метинкулов ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МИКРОКОНТРОЛЛЕРОВ ДЛЯ УПРАВЛЕНИЯ НАПРЯЖЕНИЕМ Vol. SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM 2 No. 20 (2023):

13. Mirzaev, U., Abdullaev, E., Kholdarov, B., Mamatkulov, B., & Mustafoev, A. (2023). Development of a mathematical model for the analysis of different load modes of operation of induction motors. In E3S Web of Conferences (Vol. 461, p. 01075). EDP Sciences