Научная статья на тему 'TURLI SIMMETRIYAGA EGA BO’LGAN QATTIQ JISMLAR KRISTALL PANJARASI'

TURLI SIMMETRIYAGA EGA BO’LGAN QATTIQ JISMLAR KRISTALL PANJARASI Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
203
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
kristall / amorf jismlar / briliyuen zonasi / kristall panjara. / crystal / amorphous bodies / diamond zone / crystal lattice.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Muminov, Islomjon Arabboyevich, Axmedov, Baxodir Baxromovich, Sobirov, Ulug‘Bek Nabijon O‘G‘Li

Qattiq jismlar tuzilishi, tarkibi, ularni tashkil etgan zarralari orasidagi o’zaro ta’sir kuchlari, mexanik elektr, magnit, optik va boshqa xossalari o’rganilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CRYSTAL GRIDS OF SOLID BODIES WITH DIFFERENT SYMMETRY

The structure and composition of solids, the forces of interaction between the particles that make them up, mechanical, electrical, magnetic, optical and other properties are studied.

Текст научной работы на тему «TURLI SIMMETRIYAGA EGA BO’LGAN QATTIQ JISMLAR KRISTALL PANJARASI»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

TURLI SIMMETRIYAGA EGA BO'LGAN QATTIQ JISMLAR KRISTALL

PANJARASI

Muminov Islomjon Arabboyevich, Axmedov Baxodir Baxromovich

Farg'ona davlat universiteti, Fizika-matematika fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD); ima220790@mail.com Sobirov Ulug'bek Nabijon o'g'li Farg'ona davlat universiteti, Fizika (Nazariy fizika) mutaxassisligi magistranti;

Qattiq jismlar tuzilishi, tarkibi, ularni tashkil etgan zarralari orasidagi o 'zaro ta'sir kuchlari, mexanik elektr, magnit, optik va boshqa xossalari o'rganilgan. Kalit so'zlar: kristall, amorfjismlar, briliyuen zonasi, kristallpanjara.

Изучаются строение и состав твердых тел, силы взаимодействия между составляющими их частицами, механические, электрические, магнитные, оптические и другие свойства.

Ключевые слова: кристалл, аморфные тела, алмазная зона, кристаллическая решетка.

The structure and composition of solids, the forces of interaction between the particles that make them up, mechanical, electrical, magnetic, optical and other properties are studied.

Keywords: crystal, amorphous bodies, diamond zone, crystal lattice.

Qattiq jismlar tuzilishi, tarkibi, ularni tashkil etgan zarralari orasidagi o'zaro ta'sir kuchlari, mexanik elektr, magnit, optik va boshqa xossalari jihatidan turli guruhlarga bo'linadi. Masalan, elektr xossalari bo'yicha qattiq jismlar yaxshi o'tkazgichlar (metallar), yarimo'tkazgichlar va dielektriklar guruhlarini tashkil qiladi. Magnit xossalari jihatidan esa diamagnit, paramagnit, ferromagnit, antiferromagnit va ferritlar deb ataladigan qattiq jismlar turlari mavjud. Qattiq jismlar ularni tashkil qilgan zarralarning joylashish tartibiga asoslanib kristal va amorf jismlar guruhlariga ajraladi. Amorf jismlarni (masalan, shishani) tashkil qilgan atomlar (ionlar, molekulalar) ning joylashishida qat'iy bir tartib yo'q. Bundan ularning fazalarini -

ANNOTATSIYA

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

KIRISH

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

o'zgartirishda, (masalan, suyuqlanishda) qat'iy o'tish nuqtalari (suyuqlanish temperaturalari) mavjud bo'lmasligi kelib chiqadi: amorf jismlar bir holatdan ikkinchi xolatga o'zluksiz o'tib turadi. Ammo, kristall jismlarni tashkil qilgan atom(ion, molekula) lar joylashishida muayyan tartib mavjud: ma'lum yo'nalishlarda har qanday ikki qo'shni atom oralig'i bir xil. Shuning uchun ham kristall holatdagi qattiq jismlarning fazalari o'zgarishi (suyuqlanish, qotish va hokazo) qat'iy muayyan temperatura va bosimlarda sodir bo'ladi.[1-8]

MUHOKAMA

Mutloq nol temperaturada kristall atomlarining (masalan; uni tashkil qiluvchi har qanday zarralar)ning markazlari bir-biri bilan tutashtirilsa, fazoviy panjara hosil bo'ladi, uni kristall panjarasi deyiladi (1-rasm). Demaq kristallarda atomlarning joylashishi fazoviy davriylik (yoki translyatsion simmetriya) xossasiga ega. Har qanday kristallda bir tekislikda yotmagan uchta asosiy yo'nalish (bosh yo'nalishlar)

bo'ladi: bu yo'nalishlarda bir xil o'rindagi (ekvivalent vaziyatdagi) ko'shni atomlar

^ ^ ^

(ionlar, molekulalar) orasidagi masofalar Q\, a2, a3, vektorlar orqali belgilanadi. Cheksiz kristall panjarasini har bir ai vektor yo'nalishida ularga karrali masofaga

siljitish kristall panjarasi vaziyatini o'egartirmaydi. Shuning uchun ai,

(i = 1,2,3. . .)

vektorlar asosiy yoki masshtab vektorlar yoki translyatsion davrlar deyiladi.

1-rasm. Kristall panjara tuzilishi

2-rasm. Elementar yacheyka

Shu uchta ai vektorlar ustiga qurilgan parallelepiped eng kichik katak (elementar yacheyka) deyiladi (2-rasm). Ravshanki, bunday eng kichik katakning hajmi

V0 = ai

a 2 a

o'ladi. Kristall panjarasida atomlarning markazlari joylashgan

nuqtalar-tugunlar, ular orasidagi soha tugunlararo soha deb ataladi. [9-18]

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

NATIJALAR

Har qanday murakkab fazaviy panjara sodda panjaralarda (Brave panjaralarida) tuzilgan bo'ladi (3-rasm). Brave panjaralari geometrik jihatdan mumkin bo'lgan sodda panjaralar bo'lib, ularning soni 14 ta.

3-rasm. Kristall panjaralar: a) kubik, b) tetragonal, v) geksagohal, g) romboedrik, d) rombik, e) monoklin, j) triklin

Ideal kristallning asosiy xossasi-fazoda atomlarning davriy joylashishidan quyidagi munosabat kelib chiqadi: agar cheksiz kristall

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

an = nxai+ П a2 + П a3 (1)

vektor qadar ko'chirilsa, u o'z-o'ziga mos tushadi, bunda ni-butun sonlar. Ravshanki, koordinatalar funksiyasi bo'lgan barcha fizik kattaliklar kristallichida uch

o'lchovli davriy funksiya bo'ladi. Bunda r va r+a„ vektorlar bilan belgilanadigan kristalldagi nuqtalarda mazkur kattaliklar bir xil qiymatga ega bo'ladi. Shuning uchun, masalan, elektrostatik potensialning davriylik sharti bunday bo'ladi:

V(r) = V (r+an ) (2)

Bu uch o'lchovli davriy funksiyani Fure qatoriga yoyib, ba'zi bir almashtirishlar bajarilgandan keyin, uni

V (r ) = Yjbè

(br )

(3)

ko'rinishda ifodalash mumkin. (2) shartni (3) ifodaga tatbiq etib, vektorni aniqlash shartini topamiz:

——

a a = 2^gl, a a2 = 2ng7_, a a = 2ftg3 (4)

->

bunda g1, g2, gz - butun sonlar. Bu (1.4) shartlar asosida b vektor quyidagi

b = bg= gi b1+ g2b2+ gzbz (5)

—> —> —>

ko'rinishda ifodalanadi. Bu yerda b 1, b2 va b3 larni

bi = 2ж

a2

V

—>

b 2 = 2n

a3 a

V

—>

b 3 = 2n

a a

V

(6)

ko'rinishda tanlab olish kerak.Haqiqatan,

, agar.i Ф k.bo ' lsa,0

bi ai =

(7)

agar.i = k.bo ' Isa,2

Agar panjara a, vektorlar asosida tuzilgan bo'lsa, bunday panjara to'g'ri panjara

deyiladi va a vektor to'g'ri panjara vektori deb yuritiladi. aksincha, bb vektorlar asosida tuzilgan panjara teskari panjara deyiladi va bu vektor teskari panjara vektori deb yuritiladi.

XULOSA

Uchta vektordan yasalgan parallelepiped teskari panjaraning eng kichik katagi

->—>

b

—> —>

—> —>

>

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

o

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

(elementar yachaykasu) deyiladi; uning hajmi quyidagi ifodadan aniqlanadi: Teskari panjara tushunchasining tatbiqiga misol sifatida Bregg-Laue qonunining tegishli ifodasini keltiramiz. Ma'lumki, kristall panjara rentgen nurlari uchun difraktsion panjara vazifasini bajaradi (rentgen nurlari X to'lqin uzunligi kristall panjarasining

a doimiysi tartibida bo'ladi). Kristallga k o'lqin vektori bilan aniqlanadigan rentgen nurlari tushayotgan bo'lsin. Bu holda interferentsion maksimumlar sharti quyidagi ko'rinishda bo'ladi:

REFERENCES

1. Rasulov, R. Y., Akhmedov, B. B., Muminov, I. A., & Umarov, B. B. (2021). Crystals with tetrahedral and hexagonal lattices. Fergana. Classic.-2021.

2. Rustamovich, R. V., Yavkachovich, R. R., Bahroovich, A. B., Arabboyevich, M. I., & Zaylobidinovich, P. B. (2020). Linear-circular dichroism of one-photon absorption of light in narrow-zone semiconductors. contribution of the effect of coherent saturation. European science review, (7-8), 49-53.

3. Rasulov, V. R., Akhmedov, B. B., & Muminov, I. A. (2021). Interband one-and two-photon absorption of polarized light in narrow-gap crystals. Scientific-technical journal, 4(1), UDC-621.

4. Yavkachovich, R. R., Bahromovich, A. B., Ogli, R. M. B., Akmaljon, A., & Umidaxon, R. (2020). Diagonal matrix elements of the effective Hamiltonian in a semiconductor (taking into account spin-orbit interaction). European science review, (1-2), 101-105.

5. Rustamovich, R. V., Yavkachovich, R. R., Bahroovich, A. B., Arabboyevich, M. I., & Xusnitdin, N. (2020). TWO-PHOTONE LINEAR-CIRCULAR DICHROISM IN NARROW-ZONE SEMICONDUCTORS. European science review, (7-8), 54-59.

6. Rustamovich R. V. et al. Nondiagonal matrix elements of the effective Hamiltonian in a semiconductor (taking into account spin-orbit interaction) //European science review. - 2020. - №. 1-2. - C. 89-92.

7. Yavkachovich, R. R., Ogli, M. A. A., Umidaxon, R., Makhliyo, M., & Arabboyevich, M. I. (2019). Agency of surface recombination on volt-ampere characteristic of the diode with double injection. European science review, (11-12),

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1 ^ ^ ^ - b 1 + (bgk) = 0 2 g

(8)

70-73.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

8. Rustamovich R. V. et al. Phenomenology of two and three photon linear-circular dichroism of light absorption in p-GaAs //European science review. - 2020. - №. 1-2. - С. 97-100.

9. Rustamovich R. V. et al. Matrix elements of two and three-photon absorption of polarized radiation in a cubic symmetry semiconductor //European science review. -2020. - №. 1-2. - С. 93-96.

10. Rozikov J. et al. DIMENSIONALLY QUANTIZED SEMICONDUCTOR STRUCTURES //Scientific Bulletin of Namangan State University. - 2019. - Т. 1. -№. 6. - С. 58-63.

11. Akhmedov B. et al. ABOUT WAVEFUNCTIONS IN LOW-DIMENSIONAL SEMICONDUCTORS //Central Asian Problems of Modern Science and Education. -2018. - Т. 3. - №. 4. - С. 51-57.

12. Akhmedov B. B., Rozikov J. Y., Muminov I. A. MATERIAL'S ELECTRONIC STRUCTURE //Zbior artykulow naukowych recenzowanych. - С. 78.

13. Расулов, В. Р., Расулов, Р. Я., Эшболтаев, И. М., Насиров, М. Х., & Муминов, И. (2016). ЛИНЕЙНО-ЦИРКУЛЯРНЫЙ ДИХРОИЗМ ОДНО ФОТОННОГО ПОГЛОЩЕНИЯ СВЕТА В ПЬЕЗОЭЛЕКТРИЧЕСКИХ ПОЛУПРОВОДНИКАХ. УЧЕТ ЭФФЕКТА КОГЕРЕНТНОГО НАСЫЩЕНИЯ. American Scientific Journal, (7), 44-47.

14. Полвонов, Б. З., Насиров, М., Мирзаев, В., & Разиков, Ж. (2019). Диагностика полупроводниковых материалов методом поляритонной люминесценции. In General question of world science (pp. 39-42).

15. Nurmatov, O.R., Yulchiyev, I.I., Axmadjonov, M.F., Xidirov, D.Sh., and Nasirov, M.X.. "TALABALARGA "MATEMATIK MAYATNIKNING TEBRANISH QONUNI" MAVZUSINI MATEMATIK USULLAR BILAN TUSHUNTIRISH" Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, vol. 1, no. 11, 2021, pp. 133-140.

16. Ахмедов Б., Муминов И., Х,омиджонов Д. УРАВНЕНИЯ ШРЕДИНГЕРА ДЛЯ ДВУМЕРНОГО ВОЛНОВОГО ВЕКТОРА //InterConf. - 2021.

17. Ахмедов Б. Б. и др. НЕПАРАБОЛИЧНОСТЬ ЭНЕРГЕТИЧЕСКИХ ЗОН //WORLD SCIENCE: PROBLEMS AND INNOVATIONS. - 2020. - С. 28-30.

18. Rustam Y. et al. ON THE THEORY OF ONE-PHOTON ABSORPTION OF POLARIZED LIGHT IN NARROW-GAP CRYSTALS. TAKING INTO ACCOUNT THE EFFECT OF COHERENT SATURATION //EurasianUnionScientists. - 2021. - Т. 5. - №. 1 (82). - С. 56-59.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.