KRISTАLLАRDАGI АTОMLАRNING BОG’LАNISH TURLАRI Текст научной статьи по специальности «Нанотехнологии»

Irisboyev F.B.

Jizzax politexnika instituti

KRISTALLARDAGI ATOMLARNING BOG'LANISH TURLARI

Annotatsiya. Atomlar va molekulalarning bog'lanishiga ko'ra 5 turdagi bog'lanishlar mavjud bular: Kavalent, Ion, Malekuliyar, Vodorod va Metall, Vаndеr-Vаls bоg'lаnishi bog'lanishdir.

Kalit so^zlar: Vаndеr-vаls bоg'lаnishi, iоnli bоg'lаnish, madelunk energiyasi, mеtаll bоg'lаnish, kоvаlеnt bоg'lаnish.

Irisboyev F.B.

Jizzakh Polytechnic Institute

TYPES OF BONDS OF ATOMS IN CRYSTALS

Annotation. According to the bonding of atoms and molecules, there are 5 types of bonds: Covalent, Ionic, Molecular, Hydrogen and Metal, Vander-Waals bond is a bond.

Key words: Vander Waals bond, ionic bond, Madelunk energy, metallic bond, covalent bond.

Kristall panjarasi ularning geometrik tuzulishi to'g'risida tassavur hosil qilishga yordam beradi. Lekin ushbu bilim kristallardagi atom yoki molekulalarning kristall panjarasi tugunlarida tutub turuvchi kuchlarning tabiyati haqida ma'lumot bera olmaydi shuning uchun kristallarni ularni tashkil qilgan atomlar yoki molekulalar orasidagi ta'sir kuchlariga qarab ajratish va o'rganish maqsadga mofuqdir. Atomlar va molekulalarning bog'lanishiga ko'ra 5 turdagi bog'lanishlar mavjud bular: Kavalent, Ion, Malekuliyar, Vodorod va Metall, Vаndеr-Vаls bоg'lаnishi bog'lanishdir.

Ion bog'lanishli kristall panjarasida tugunlarida ionlar joylashgan bo'ladi. Turli ishorali ionlar orasidagi masofa bir hil ishorali ionlar orasidagi masofa kichik bo'lganligi uchun turli ishorali ionlar orasidagi tortishish kuchi bir hil ishorali ionlar orasidagi itarish kuchidan kattadir. Lekin tortish kuchi ma'lum bir r masofagacha ta'sir qiladi agar ionlar orasidagi masofa r dan kichkina bo'lsa ular orasida itarish kuchlari paydo bo'ladi.

Kardinatsion son K deb ataladi. Kardinatsionning qiymati panjaradagi ionlarning radiuslari bilan aniqlanadi. Quydagi jadvalda kardinatsion sonning panjara atolarini efeltiv zaryadlarning radyuslarining nisbati keltirilgan

kordinatsi on son 12 8 б 4 2

ra/rb ning qiymati il ^ 1>ra/rb>0. 71 0.71>ra/rb >0.41 0.40>ra/ rb>0.21 ra/rb<0.2 1

Bu yerda ra va rb Ava B elementning efektiv zaryadlarning radyusi.

Misol uchun osh tuzi kristall tuzulishini ko'rib chiqaylik Na atomining efektiv zaryadining radyusi r = 0.98 Â Cl atominiki esa r= 1.81 Â ekanligini

inobatga olsak rWrcl= 0.98 =0.54

Yuqoridagi jadvaldan ushbu kristall uchun kardinatsion son б ga teng bu degani 1 ta ion atrofida 6 ta ion o'rab turushini anglatadi.

NaCl kristallida radyusi natriyning radyusidan deyarli ikki barobar katta shuning uchun ularning o'rtasida yana bir ionni joylashtirish uchun b o'sh joy qolmaydi, natijada ion kristallarda o'zaro bog' lanish energiyasi asosan elektrostatik tavsifga ega bo'lib bu energiya madelunk energiyasi deb ham ataladi. Kristalldagi ihtiyoriy /(i) va J(j) nomerli atomlar orasidagi bog'lanish energiyasini Uij deb ataylik u holda i nomerli ionning boshqa hamma atomlar bilan o'zaro ta'sirlashuv energiyasi

и= YP ij

j

Bu yerda i^j. ion bog'lanishli kristall uchun ikki qisimdan iborat deb qarab bog'lanish energiyasini quydagicha yozish mumkin.

Uij= À exp

r r¿\=q2

p) lij

Ifodadagi 1-had ionlar orasidagi ionlar orasidagi itaruvchi kuchning potensiyali bo'lib 2-had klon qonunini potensiyalini ifodalaydi. Qo'shni atomlar orasidagi masofani R deb olsak u holda shu o'z

Г = pj ■R

O'zgartirishini kiritaylik o'zaro itarish kuchlari faqat yaqin joylashgan atomlar orasida mavjud deb olsak u holda yuqoridagi ifodani quydagi ko'rinishda yozish mumkin

UL =

, Г R \ Q2 • ,

À exp----yaqm atomlar uchun

l PJ R

± — ■— qolgan atolar uchun pj R q g

Kristalldagi musbat va manfiy ionlarning soni 2N ga teng bo'lsa kristallning to'liq energiyasi

UT = NU

Ga teng bo'ladi. U ni N ga bog'liqligidan har bir ta'sirlashuvchi ionlarni bir marta hisobga olish zarur. Bundan U uchun quydagini yozamiz

U — z

/

Äexp

R

v P J

!L-

R

N-Z

+ I i

J

f \

P

v iJ J

L-R

Bu yerda z eng yaqin qo'shni atomlar soni ifodani soddalashtirish uchun

z— ni 2- hadga qo'shib quydagini hosil qilamiz.

r

U¡ — zX exp

R

pJ

-I

с \ j_

P

v i J

R

Bu ifodadan

I

i

P

v Ч

— а deb belgilaymiz

Ushbu ifoda Modelunk doimiysi deb yuritiladi. U holda yuqoridagi ifodani quydagicha yozish mumkin.

U — zX exp

R_

P j

-а-

R

Ifodaning ohirgi hadi eng yaqin z atomlar xossasini o'z ichiga oladi, shuning uchun

Ur - N

Xexp

R

P

-а

R

Toliq enirgiya R ga bog'liq bo'lmaydi. U holda

dU dR

— o

N

dNj_ dR

NzX

--exP|--| +

p v p

R Ï Naq2

R2

— 0

Ur —-

Naq

i

R

1 -P

v R j

Bu yeda p juda kichik son bo'lib p=0.1Ro ni tashkil qiladi u holda ifoda

Ц, —-

Naq1 R

ga teng bo'ladi. demak ion bog'lanishdagi kristallarning bog'lanish energiyasining hammasi klon energiyasini tashkil qiladi. Ion bo'lanish tashqi ta'sirlarga ham bevosita bog;liq masalan temperaturaning ortishi bilan musbat ionlarning effektiv zaryadining radyusi manfiy ionnikiga qaraganda tezroq ortadi bu esa o'z navbatida kristall tuzulishni o'zgartiradi masalan xarorat ortishi bilan CsCl kristalli markazlashgan kubik panjaradan sodda kubik panjaraga aylanadi. Bosimning ortishi esa o'z navbatida kristall panjaraga ta'sir ko'rsatadi. Masalan ClCa hlorli brom kabi kristallar hajmiy markazlashgan kubik panjaraga aytiladi.

Adabiyotlar:

1. Irisboyev, F. (2022). ELEKTR SIGNALLAR KUCHAYTIRGICHLARI VA ULARNING ASOSIY PARAMETRLARI VA TAVSIFLARI. Евразийский журнал академических исследований, 2(11), 190-193.

2

2

2. Ирисбоев, Ф. Б., Эшонкулов, А. А. У., & Исломов, М. Х. У. (2022). ПОКАЗАТЕЛИ МНОГОКАСКАДНЫХ УСИЛИТЕЛЕЙ. Universum: технические науки, (11-3 (104)), 5-8.

3. Irisboyev, F. (2022). YARIMO 'TKAZGICHLI MODDALARDAN TAYYORLANADIGAN KUCHAYTIRGICHLARNING PARAMETRLARI VA XARAKTERISTIKALARI. Science and innovation, 1(A6), 374-377.

4. Irisboyev, F. (2022). YARIMO 'TKAZGICHLI MODDALARDAN TAYYORLANADIGAN KUCHAYTIRGICHLARNING PARAMETRLARI VA XARAKTERISTIKALARI. Science and innovation, 1(A6), 374-377.

5. Islomov, M. (2023). CALCULATION OF SIGNAL DISPERSION IN OPTICAL FIBER. Modern Science and Research, 2(10), 127-129.

6. Irisboyev, F. B. (2023). THE INPUTS ARE ON INSERTED SILICON NON-BALANCED PROCESSES. НАНОЭЛЕКТРОНИКИ», 1(A4), 241.

7. Boymirzayevich, I. F., & Husniddin o'g'li, I. M. (2023). INTERNET QURILMALARINING IOT (INTERNET OF THINGS) TEXNOLOGIYALARI.

8. Islomov, M. (2023). CALCULATION OF SIGNAL DISPERSION IN OPTICAL FIBER. Modern Science and Research, 2(10), 127-129.

9. Islomov, M., & Irisboyev, F. (2023). IOT (INTERNET OF THINGS) TECHNOLOGIES OF INTERNET DEVICES. Modern Science and Research, 2(9), 220-223. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/24108

10. Islomov, M.. (2023). CALCULATION OF SIGNAL DISPERSION IN OPTICAL FIBER. Modern Science and Research, 2(10), 127-129. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/25048

11. J.T., M., & F.B., I. (2023). VOLATILE AND NON-VOLATILE MEMORY DEVICES. Modern Science and Research, 2(10), 116-119.

12. Ж. Метинкулов ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МИКРОКОНТРОЛЛЕРОВ ДЛЯ УПРАВЛЕНИЯ НАПРЯЖЕНИЕМ Vol. SCIENTIFIC APPROACH TO THE MODERN EDUCATION SYSTEM 2 No. 20 (2023):

13. Mirzaev, U., Abdullaev, E., Kholdarov, B., Mamatkulov, B., & Mustafoev, A. (2023). Development of a mathematical model for the analysis of different load modes of operation of induction motors. In E3S Web of Conferences (Vol. 461, p. 01075). EDP Sciences