Научная статья на тему 'ҲУҚУҚ ТИЗИМИ ТУШУНЧАСИГА ОИД УМУМНАЗАРИЙ МАСАЛАЛАР'

ҲУҚУҚ ТИЗИМИ ТУШУНЧАСИГА ОИД УМУМНАЗАРИЙ МАСАЛАЛАР Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
36
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳуқуқ тизими / ҳуқуқнинг талқини / ҳуқуқий нормалар мажмуи / институционал-ташкилий тизим / ҳуқуқий муносабатлар / ҳуқуқни татбиқ этиш / қонунийлик муҳити / юридик амалиёт. / legal system / complex of legal norms / institutional and organizational system / legal relations / implementation of law / state of legality / legal practice.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Хаджиев, Азизбек Кадамбоевич

Ушбу мақолада ҳуқуқ тизими муайян жамиятда амалда бўлган ҳуқуқнинг объектив сифат, ҳуқуқ билан мустаҳкамаланадиган ва тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар тизими, тарихий ўзгарувчан, у жамият тараққиёти билан мутаносиб равишда эволюцион жараёнларни босиб ўтадиган ходиса эканлиги очиб берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GENERAL ISSUES REGARDING THE CONCEPT OF THE LEGAL SYSTEM

This article reveals the content of the legal system as an objective quality of law operating in a certain society, as a system of social relations enshrined and regulated by law, as a changeable historical phenomenon undergoing evolutionary processes in parallel with social progress.

Текст научной работы на тему «ҲУҚУҚ ТИЗИМИ ТУШУНЧАСИГА ОИД УМУМНАЗАРИЙ МАСАЛАЛАР»

SJIF 2024 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

ХУКУК ТИЗИМИ ТУШУНЧАСИГА ОИД УМУМНАЗАРИЙ

МАСАЛАЛАР

Хаджиев Азизбек Кадамбоевич

Хоразм вилояти юридик техникуми катта укитувчиси 3-даражали юрист

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада ууцуц тизими муайян жамиятда амалда булган ууцуцнинг объектив сифат, ууцуц билан мустащамаланадиган ва тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар тизими, тарихий узгарувчан, у жамият тарацциёти билан мутаносиб равишда эволюцион жараёнларни босибутадиган ходиса эканлиги очиб берилади.

Калит сузлар: ууцуц тизими, ууцуцнинг талцини, ууцуций нормалар мажмуи, институционал-ташкилий тизим, ууцуций муносабатлар, ууцуцни татбиц этиш, цонунийлик мууити, юридик амалиёт.

В данной статье раскрывается содержание правовой сиситемы как объективного качества право, действующего в определённом обществе, как система общественных отношений закреплённые и урегулированные правом, как изменчивое историческое явление проходящее эволюционные процессы паралелльно с общественным прогрессом.

Ключевые слова: правовая система, комплекс правовых норм, институционально- организационная система, правовые отношения, внедрение права, состояние законности, юридическая практика.

This article reveals the content of the legal system as an objective quality of law operating in a certain society, as a system of social relations enshrined and regulated by law, as a changeable historical phenomenon undergoing evolutionary processes in parallel with social progress.

Key words: legal system, complex of legal norms, institutional and organizational system, legal relations, implementation of law, state of legality, legal practice.

Жамиятимизда юз бераётган туб демократик узгаришларда хукук тизими мухим урин тутади. Маълумки, хукук давлат сингари кишилик жамияти тарихий тараккиётининг муайян боскичида вужудга келган ижтимоий

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

SJIF 2024 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

ходисадир. Хрзирги даврда хукукни давлат томонидан яратиладиган умуммажбурий нормалар йигиндиси сифатидагина таърифлаш унинг мохиятини очиб бериш учун етарли эмас. Шу боис хам хукукшунослик фанида "хукук тизими" тушунчаси борган сари кенг кулланилмокда.

Хукук тизими - жамиятда амал килувчи хукукий нормалар, институтлар ва хукук сохаларининг муштарак йигиндиси. Узбекистоннинг миллий хукук тизими мураккаб тузилишга эга булиб, уни тадкик этиш ва урганиш фан ва амалиёт учун катта ахамият касб этади. Ушбу мавзунинг долзарблиги яна шундаки, биз узимизга хос ва мос мустакил хукук тизимини шакллантириб ривожлантира оламизми, деган саволга жавоб топиш хозирги куннинг энг мухим вазифаларидан биридир. Атрофимиздаги ижтимоий хаёт кишилар уртасидаги вужудга келадиган ижтимоий муносабатлар тизимидан иборатдир. Ушбу тизим уз доирасига турфа хил муносабатларни камраб олган мураккаб жамланмадир. Бундай мураккаблик ва турфа хиллик ижтимоий муносабатлар билан узаро таъсирли алокада булган ходисалардан хам худди шундай мутаносибликни талаб этади. Шундай ижтимоий ходисалардан бири хукукдир.

МЕТОДОЛОГИЯ

Юридик адабиётларда хукук томонидан босиб утиладиган бундай жараён хукук тизими мавзусида тахлил этилиб, атрофлича ёритилади. Тизим сузи юнонча "systeme" терминидан олинган булиб, узбек тилида "яхлит", "кисмлардан иборат" деган маъноларни англатади. Тизим асли фалсафий тушунча булиб, олимлар асосан унинг 3 куринишини таъкидлаб утадилар: органик; ноорганик; ножипс йигиндилар. Эътиборимиз марказида булган хукук, деб аталмиш ходиса органик тизимлар типига мансубдир. Шу боисдан хам органик тизимларга хос булган айрим жихатларни санаб утиш максадга мувофик булади. Улар куйидагилардир:

- тизим ичида нафакат тузилмавий, балки генетик алокаларнинг хам мавжудлиги. Генетик алокалар факатгина тирик мавжудотларгагина хос булиб колмай, балки уларни хукук тизимида хам кузатиш мумкин;

-тизим ичида координация алокалари билан бирга субординация алокаларининг хам мавжудлиги.

Юридик адабиётларда хукук тизимини тушуниш турлича ёндашувлар, мунозаралар билан кечади. Илмий мунозараларда куйидаги хулосаларга келинган эди: хукукни сохаларга ажратиш учун асос вазифасини утовчи мезонлар хукукий тартибга солиш предмети ва методи эканлиги тан олинди; хукукнинг 3 таркибий кисмлари ажратиб курсатилди: давлат хукуки, моддий ва процессуал хукук. Албатта ушбу мунозаралар ва улар самараси булган илмий

SJIF 2024 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

хулосалар совет хукуки мазмунидан келиб чикади ва хозирда Узбекистон социалистик тусдаги давлат хам эмас. Бирок бу шу кунгача хукукшунос олимлар томонидан яратилган барча илмий холатларни бир четга суриб куйиш керак дегани хам эмас. Шу боисдан хам барча илмий холат ва хулосалар, айникса, коммунистик мафкура таъсирисиз яратилганлари хали хам уз илмий-амалий ахамиятини саклаб колган.

ТАХДИЛ

Академик В.С.Нерсесянцнинг фикрича, хукукий тизимни таърифлаш, аслида, хукукни умумий тушунишни шартли равишда "хукукий тизим" ибораси билан алмаштиришни билдиради1. "Хукукий тизим" хакида фикр юритганда, баъзи олимлар "хукук тизими" доирасидаги фикрларни илгари суришади. "Хукукий тизим" кенг камровли тушунча булиб, муайян макон ва замонда амал килаётган хукукий ходисалар, хукукий принциплар, институтлар, кормалар хамда хукукий жараёнларнинг муштарак бир бутунлиги, узаро узвий богликлиги ва алокадорлигидир2. Хукук тизимини илмий категория сифатида таърифлаш барча юридик нормаларнинг тузилмавий курилиш шаклини ифодалаш билан белгиланади. Хукук тизимига нисбатан илмий категория сифатида ёндашиш хукук нормаларини тартиблаштириш, алохида соха ва институтларга бириктириш ва шу йул билан хукук назарияси ва амалиётини урганиш жараёнини осонлаштириш имконини беради.

Бизнингча, хукук тизимига нисбатан илмий категория сифатида ёндашиш тугри назарий йуналиш булиб, унга кура хукук тизими бу биринчидан, объектив асосда узгариб, янгиланиб борувчи ижтимоий муносабатларнинг илмий ифодаси; иккинчидан эса ижтимоий муносабатларга мутаносиб равишда узгариб, янгиланиб борувчи конунчиликни тартиблаштириш воситаси. Зеро, мамлакатимизда фукаролик жамиятига асосланган хукукий демократик давлат барпо этиш билан боглик жадал ислохотлар олиб борилаётган даврнинг узи хам шундай ёндашувни такозо этмокда.

Узбекистон Республикасининг хукукий тизими- умумэътироф этилган талаблар ва халк манфаати хамда фукароларимизнинг эркин хаёти, фаровон келажагини хисобга олган холда яратилган, унга мувофик хаоакатда булган хукукий ходисалар, воситалар, жараёнлар, институтлар, муассасаларнинг узаро мантикий боглик холдаги ифодасидир1. Мамлакат хукукий тизими хакида фикр юритганда шу фикрни кайд этиб утиш уринлики, миллий хукукий тизим

1 Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. - М., 2000. -С.450

2 Одилкориев Х.Т. Конституция ва фукаролик жамияти.-Т., 2002.-Б. 117

1 Одилкориев Х.Т., Якубов Ш.У. Миллий хукукий тизим ва хукукий кадриятлар.-Т.: SMI-ASIA, 2010- б.25

SJIF 2024 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

MyafiaH gaBgarnuHr uhku xyKyKu, Tapuxu, uKTucogufi Ba CHëCHH th3hmh öugaH öeBocura öoFguK öygraH xyKyK th3hmh, xyKyKufi Ma^Kypa, xyKyKufi MyHocaöargap, xyKyKufi MagaHuaT, xyKyKufi aMaguëT Ba ropuguK $aHHu KaMpaö ogyBHu, y3Hra xoc aMag Kugum xycycuaTgapura эгa öygraH xaMga gouMufi puBo^gaHumga öygraH h^thmohh- xyKyKufi BoKeguKgup2.

XyKyK H^ogKopnnrH ^aoguaraga xyKyKHuHr TH3HMnHnnrHHH uHoöarra ogum y3ÖomHMHanHK öugaH MyafiaH H^THMOHH-HKTHCogHH KapopgapHu Kaöyg Kugum MyMKHH эмacgнгннн TymyHuö eramra umkoh öepagu. Kyngaö uKTucogHu, cuëcarmyHocgap KefiuHHaguK xyKyKmyHoc(KoHyHmyHoc)gap TOMOHugaH pacMHHnamTHpuô Kyfiunumu MyMKuHguruHu эtтнpo$ этн6 xap KaHgafi HKTHCoguH-HmuMOHH KapopgapHu Kaöyg Kugum MyMKHH geö xucoögafigugap. Bu3HHHrna, ynapHHHr öy Kapamgapu pyxufi 6y3Hnum cuMnToMgapugaH öupu ugg^uaHu эcgaтagн. Arap öyHgafi Kapopgap xyKyK TH3UMura, yHHHr öomgaHFuH acocgapura 3ug KegaguraH öygca, Ha^aKar MyafiaH Haru^agapHu öepMacguru, öagKu u^TuMoufi xaB^gu Tyc onumu xaM MyMKuH.

XyKyKHu Kyggam ^apaëHuga xyKyKHuHr тнзнмgнgнгннн uHoöarra ogum

^yKapoguK xyKyKufi hu3ohu xag этнm ëKu ^KHoufi umHu Kypuö HuKum ynyH 3apyp öygraH aHuK öup HopMaHu Tonum Ba Kyggam uMKoHuaTu geMaKgup. Y3-y3ugaH öyHgafi HopMagap тнзнмgamтнpнgгaн öyguö, xyKyKHuHr MyafiaH Ty3unManapura ^ofigamTupugraH Ba öy ygapHu KKgupuS Tonum, aMagra omupum, öup cy3 öugaH afiTraHga xapaKaTra KegTupum umkohuhu öepagu. XyKyKHuHr тнзнмgнgнгннн uHoöarra ogum gaBgar ^aoguaraHuHr ymöy Typgapuga Ha^aKar axaMuaTnunuruHu uHoöarra oguö MaMgaKaruMroga KoHyHHuguK TapMoKgapuHuHr YMyMxyKyKufi Kgaccu^uKaTopuHuHr тyзнgнmн MyxuM BoKea öyggu. rapnu ymöy Kgaccu^uKaropgaH ypuH ograH 50 ra akuh KoHyHHuguK TapMoKgapuHuHr KynHuguru afiHaH xyKyK coxagapu öygMaca-ga, ymöy KapopHuHr Kaöyg KuguHumuHu xyKyKHuHr тнзнмgнgнгннн uHoöarra ogum Hara^acu geö xucoögam MyMKuH öygagu.

XyKyK tMumuhu TagKuK этнmga ugMufi-yKyB agaöнётgapga KaTop ëHgamyBgapgaH ^ofigagaHugagu: ^agca^ufi ëKu Ma^KypaBufi (xyKyKHuHr TagKuHu, xyKyKufi TymyHHa Ba Kareropuagap, xyKyKufi oHr, xyKyKufi Ma^Kypa, xyKyKufi MagaHuaT); HopMaTuB (^aMuaTga aMag KugaëTraH xyKyKufi HopMagap Ma^Myu); ннcтнтyцнoнag-тamкнgнfi (xyKyK u^ogKopguru Ba xyKyKHu Kyggam ^apaëHu öugaH öoFguK wpuguK Myaccacagap); coцнogoгнк, atHu u^TuMoufi (xyKyKufi MyHocaöargap, xyKyKHu TaTöuK этнm, KoHyHufiguK MyxuTu, wpuguK aMaguëT)3.

2 XaHnTöoeB Уз6eкнcтoн Muggufi xyKYKnfi тнзнмннннг maKggaHnmn.-T., 2006.-6.17

3 OgugKopueB X.T., ^KyöoB ffl.Y. Muggufi xyKYKnfi тнзнм Ba xyKyKnfi KagpnaTgap.-T.: SMI-ASIA, 2010- ö.27

SJIF 2024 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

XY^OCA

fflyHgaö khhhö, ^aMuaTHuHr xyKyKufi th3hmh- MyafiaH MaKOH Ba 3aMoHga aMan KHnaëTraH xyKyKKH xpgucanap, xyKyKKH пpннцнппap, uHCTmyraap, HopManap Ba xyKyKKH ^apaëHnapHuHr MymTapaK 6up SyryHnuru, y3apo y3Bufi öoFnHKnnrH x,aMga anoKagopnuru 6ynu6, ynapHHHr Ma^cagnu xapaKaraaHumu Hara^acuga h^thmohh MyHOcaöaraapHHHr WKcaK caBuaga xyKyKufi Tapraöra conHHHfflHra эpнmнпagн. XyKyKufi th3hm axnuT xoguca 6ynu6, TapKuSufi KHCMnapHHHr y3apo hhhkh anoKagopnuru, SoF^u^nuru, MyTaHocuSnuru, H3HHnnurH Ba Sap^apopnuru 6unaH TaBcu^naHagu.

OOH^A^AHH^rAH A^ABHËT^AP (REFERENCES):

1. XafiuTÔoeB O. y36eKucTOH Munnufi xyKyKufi тнзнмннннг maKmaHumu. -T., 2006.-6.17

2. OgunKopueB X.T., ^Ky6oB ffl.Y. Munnufi xyKyKufi tu3um Ba xyKyKuö Kagpuaraap.-T.: SMI-ASIA, 2010- 6.25

3. OgunKopueB X.T. Кoнcтнтyцнa Ba ^y^aponuK ^aMuaTu.-T., 2002.-E. 117

4. Нepcecaнц B.C. Oö^aa Teopua npaBa u rocygapcTBa. - M., 2000. -C.450

5. www. lex.uz. Y36eKucToH PecnyönuKacu K£HyH xy^^araapu MatnyMoraapu Munnufi 6a3acu.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.