Научная статья на тему 'ҲУҚУҚНИНГ БИОЭТИЗАЦИЯСИ: БЕМОРНИНГ ТИББИЙ-ҲУҚУҚИЙ МАДАНИЯТИНИ ЎСТИРИШ АСОСИДИР'

ҲУҚУҚНИНГ БИОЭТИЗАЦИЯСИ: БЕМОРНИНГ ТИББИЙ-ҲУҚУҚИЙ МАДАНИЯТИНИ ЎСТИРИШ АСОСИДИР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

241
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
биоэтика / бемор ҳуқуқлари / инсонлар ҳуқуқлари / шахс эркинлиги / тиббий бефойдалик / шифокор мажбурияти

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Н. Абдуллаева, Ш. Исахова

Ушбу мақола қонунчилигимизда биоэтика ва ҳуқуқнинг ўзаро муносабати, унда беморлар ҳуқуқлари ҳимояси биоэтика тамойилларига асосан ѐндашилганлиги тўғрисида

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Н. Абдуллаева, Ш. Исахова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҲУҚУҚНИНГ БИОЭТИЗАЦИЯСИ: БЕМОРНИНГ ТИББИЙ-ҲУҚУҚИЙ МАДАНИЯТИНИ ЎСТИРИШ АСОСИДИР»

TSDI & TMA | International Conference | 2022

Google Scholar indexed

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-128-131

Tashkent State Dental Institute Tashkent Medical Academy Bioethics and Law | Bioetika va huquq

^УЦУЦНИНГ БИОЭТИЗАЦИЯСИ: БЕМОРНИНГ ТИББИЙ-^УЦУЦИЙ МАДАНИЯТИНИ УСТИРИШ АСОСИДИР

Н. Абдуллаева

Ф.ф.д., Узбекистон Миллий унверситети доценти

Ш. Исахова

Узбекистон Миллий унверситети таянч докторанти АННОТАЦИЯ

Ушбу макола конунчилигимизда биоэтика ва хукукнинг узаро муносабати, унда беморлар хукуклари химояси биоэтика тамойилларига асосан ёндашилганлиги туFрисида.

Калит сузлар: биоэтика, бемор хукуклари, инсонлар хукуклари, шахс эркинлиги, тиббий бефойдалик, шифокор мажбурияти.

Биоэтика инсон хукуклари доирасида табиатан ахлокни мустахкамлашга ва бемор хукукларини химоя килишга уз эътиборини каратмокда. Биоэтика ижтимоий институт сифатида инсоннинг маънавий-ахлокий кадриятлари, ижтимоий ютуклари, тиббий хукукларини уз тамойиллари асосида куллайди. Бу эса ижтимоий ва конуний адолатсизликни енгишга ёрдам беради. Биоэтика хакида нафакат янги ижтимоий институт сифатида, балки дунё маданияти ва цивилизациясининг феномени эканлигини айтиш мумкин. Биоэтика ва хукукнинг узаро муносабатлари расмий равишда Узбекистон конунчилигида расмийлаштирилгани мухим роль уйнайди. Узбекистон Республикаси конституцияси ва битта умумий хукукий хужжат «Фукароларнинг соFлиFини саклаш туFрисида»ги Узбекистон Республикаси конуни бошка конун ости хужжатларига асосдир. Бугунги кунда бу конунлар инсонларни хар кандай илмий тадкикот «объекти» булиб колишдан саклаб, бемор хукукларини амалда химоя килаябди. Ушбу миллий конунимиз «зарар берма», «бемор автономияси» принципларига мос ривишда хукукий талкдн килинган. Фукаролар соFлигини саклаш ва хукукларини таъминлашни узида ифодалаган хар кандай конун хужжатлари Биоэтика ва инсон хукуклари туFрисидаги умумий декларациясида белгиланган меъёрлар асосида шакллантирилади. Биоэтика ва инсон хукуклари туFрисидаги умумий декларациянинг куйидаги моддасида: «10-модда. Тенглик, адолат ва тенг хукуклилик инсон шаъни, кадр-киммати ва хукуклари билан боFлик масалаларда одамлар билан одилона ва тенг хукукли муомалада булиш максадларида барча

www.tsdi.uz

May 12, 2022 www.tma.uz

128

TSDI & TMA | International Conference | 2022 Tashkent State Dental Institute

Google Scholar indexed Tashkent Medical Academy

DOLH).24412/2181^

одамларнинг тенглиги асосий принципига риоя килиш таъминланиши лозим»[1]. Юкоридаги келтирилган моддада инсон кадр-киммати ва тенг хукуклилиги масаласи ёритилганлигини куришимиз мумкин.

Узбекистон республикаси Фукароларнинг соFлиFини саклаш туFрисидаги конуни: «13-модда. Фукароларнинг соFлиFини саклаш хукуки Узбекистон Республикаси фукаролари соFликни саклаш борасида дахлсиз хукукка эгадирлар. Давлат ёши, жинси, миллати, тили, динга муносабати, ижтимоий келиб чикиши, эътикоди, шахсий ва ижтимоий мавкеъидан катъий назар фукароларнинг соFлиFи сакланишини таъминлайди. Давлат фукароларида касалликларнинг хар кандай шакли борлигидан каъий назар уларнинг камситилишлардан химоя килишни кафолатлайди. Ушбу коидани бузишда айбдор булган шахслар конунда белгиланган тартибда жавобгар буладилар»[2]. Ушбу моддада инсоннинг ижтимоий мавкеидан катъий назар инсон сифатидаги кадр-киммати ва эркинлиги курсатилган. Бу моддада инсон кадр-кимматини ва беморнинг эркин танлаш хукукини эъзозлашга асосланган, биоэтиканинг шахс эркинлиги принципи мазмунини узида ифодалаган. Биоэтиканинг асосий ахлокий принципи инсон хукукларини хурмат килиш принципи булиб, у беморнинг автономияси, кадр-киммати ва био-ижтимоий яхлитлигини хурмат килиш принципини уз ичига олади. Ушбу тамойил шифокор ва бемор уртасидаги муносабатларнинг патерналистик моделини шубха остига куяди, бунда беморнинг фаровонлиги шифокорнинг инкор этиб булмайдиган ваколати билан бир томонлама белгиланди. Биоэтикада бошка томон - беморнинг тиббий карорни кабул килишда иштирок этиши масаласи кескин кутарилади. Биотиббиёт технологияларининг инсон табиатига кириб бориши шу кадар чукурки, химоя килишнинг хукукий шаклларини излаш зарур. Инсоннинг кадр-киммати ва биологик ижтимоий яхлитлиги хукукий жихатдан мухим масала хисобланади. Биоэтикада беморнинг фаровонлигини аниклашда шифокорнинг сузсиз ваколати дархол сурок килинмайди, чунки шифокор ваколатлари билан «бемор автономияси» принципини бирлаштириш, хурмат килиш талаблари куйилади. Беморлар масаласида шифокор ваколати, унга харкандай «хукуклар» унвонини бермайди. Одамнинг OFир касалликка дучор булган такдирда улимга муносиб улиш хукуки, шифокорнинг тиббий мажбуриятига риоя килиш хукуки билан чамбарчас боFлик булиши керак.

Ушбу конуннинг 25-моддаси куйидагича: «Фукароларни уз соFлиFини холати туFрисида маълумот олиш хукуки. Х,ар бир фукаро уз соFлиFини холати туFрисида маълумот, шу жумладан текшириш натижалари кандай касал борлиги, кандай ташхис куйилганлиги, касалликнинг бундан буён кандай кечишига оид тахминлар,

May 12, 2022

www.tsdi.uzwww.tma.uz

TSDI & TMA | International Conference | 2022 Tashkent State Dental Institute

Google Scholar indexed Tashkent Medical Academy

^0X^02441221^1-1385-22^^

даволаш усуллари ва бу усуллар билан боFлик хавф-хатар, тиббий аралашувнинг эхтимол тутилган турлари ва уларнинг окибатлари, амалга оширилган даволашнинг натижалари туFрисида маълумот олиш хукукига эга»[3]. Фукаронинг соFлиFи хакида маълумотни унинг узига, ун турт ёшга тулмаган шахслар, хамда конунда белгиланган тартибда муомалага лаёкатсиз деб топилган фукаролар соFлиFи туFрисидаги маълумотларни эса уларнинг конуний вакилларига даволаш- профлактика муассасасининг даволовчи шифокори, булим мудири ёки текшириш ва даволашда бевосита катнашаётган бошка мутахассислар беради. Бу модда биоэтиканинг «хабардоликка асослаган розилик» принципини узида ифодалаган. Беморларнинг хабардорликка асосланган розилиги беморнинг холатини унга тушунарли тарзда айтишни ва булFуси даволаш юзасидан карор кабул кдлишда унинг иштирок этишини назарда тутади.

Миллий конунчилигимизда биоэтиканинг айрим масалаларига нисбатан маълум моддаларида конуний тахлил этилган. Узбекистонда «Органлар ва (ёки) тукдмаларни трансплантация килиш туFрисида» конун тайёрланган булиб, унга мувофик юрак, упка, буйрак, жигар, илик ва эндокрин безлар кучириб утказиш объектлари булиши мумкин. Аммо конуннинг 5-моддаси учинчи бандига биноан: «ушбу конуннинг амал килиши инсоннинг насл колдириш жараёни билан боFлик булган органлар, уларнинг кисмлари ва тукималар (тухум хужайра, сперма, тухумдон)га, шунингдек кон, унинг компонентлари, фетал, эмбрионал тукдмалар, узак, стромал хужайралар ва уларнинг хосилаларига нисбатан татбик этилмайди»[4]. Узбекистон конунчилигида биоэтика масалаларининг айримларига конунан рухсат берилган булсада, айрим масалаларга маълум чекловлар куйилган.

^озирги вактда яхшиланган технологиялар ва танкидий-тахлилий парваришлаш усуллари тиббиётга хаётни кескин равишда узайтириш имкониятларни бермокда. Масалан, давлатларда технологик ютуклар маълум шароитларда сурункали доимий касаллиги булган беморларда хам пандемия даври вирусли касалликдан омон колиш даражасининг юкори булишига хисса кушди. Тиббиётда «тиббий бефойда» деган маълум бир тушунча борки, уни беморларда куллаш айрим холатларда тиббий ахлоксизлик саналади ва биоэтика принципларига хам туFри келмайди. Юкорида айтиб утганимиздек, пандемия шароитида айрим Европа давлатларида беморлар соFлигидан хам купрок, ёшига нисбатан танлов устун булди. Бу жараёнда ёши катта беморлар соFлигига эътиборсизлик, уларни яшаб колиш хукукини чеклаш, улимини тезлатишга имконият яратди. Бу холат Европа давлатлари кадриятларини карияларга нисбатан кандай холатдалигини аник курсатиб берди. ^ариялар ёши ва беморлик хукуки «тиббий бефойда» ибораси билан бириктириб юборилди. «Тиббий бефойда» тиббий ахлок ва биоэтика

May 12, 2022

www.tsdi.uzwww.tma.uz

TSDI & TMA | International Conference | 2022

Google Scholar indexed

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-128-131

Tashkent State Dental Institute Tashkent Medical Academy Bioethics and Law | Bioetika va huquq

принциплари нуктаи назаридан айрим холатларда ноурин тушунчадир. Тиббий ва ахлокий таъсирга эга булган тиббий бефойдалик клиник жихатдан айрим холатлардагина хакикат деб тан олинади. «Тиббий бефойдалик» тушунчасини деярли бундан 3500 йил олдин Гиппократ шифокорлари томонидан тан олинган. Беморларни даволаш пайтида баъзи тиббий муолажаларни уларни даволашда куллаб булмаслиги ва уша шароитда хам беморлар даволанишни кутишса, уларга танбех берилган. Шунинг учун тиббий бефойдалик мунозарали масала булиб, у жуда куп тиббий ахлокий улчамлар ва таъсир доираларига эгадир. Муайян даволанишни бехуда деб бахолаш, талаб килмайдиган илмий бахолаш хисоблансада, аммо ахлокий кадриятлар билан хам боFликдир. Бизнинг фикримизча, бу холатда тиббиёт вакилларининг бемор автономияси принципига амал килиши билан бирга, технологиягамас инсон танасига муносабатда булаётганлигини маънавий бурчи сифатида англаши, унинг абадий кадриятини хурмат килиши лозим.

Хулоса килиб айтадиган булсак,бемор хаётини сакдаб колиш ёки даво муолажаларини давом эттириш туFрисида карор кабул килиш тиббиёт ходими билими ва салохиятига, беморни конуний хукукларини билишига хам боFлик. Бемор хаётини сакдаб колиш билан боFлик холатларда, тиббий муолажалар килишдан бош тортиш ёки соха вакиллари клиник маълумотларни беморга маълум килишда жорий конунларга амал килиши зарур. Бу жараён бемор кадриятлари ва шифокорнинг маънавий мажбурияти, бурчини англаши билан белгиланади.

REFERENCES

1. Биоэтика ва инсон хукуклари туFрисидаги умумий декларация// Юнеско бош конференциясинингЗЗ-сессияси. 2005. -Б. 6-7.

2. Фукароларнинг соFлиFини саклаш туFрисидаги УзР конуни. -Тошкент: 265-I 29.08.1996.

3. Фукароларнинг соFлиFини саклаш туFрисидаги УзР конуни. 265-I 29.08.1996 йил

4. Абдуллахужаева М. С. Хужайрани кучириб утказишнинг ахлокий ва хукукдй жихатлари// Узбекистонда биоэтика: клиник,фалсафий,хукукдй жихатлари: Республика илмий-амалий анжуман конференция материаллари. -Тошкент: 2006.-Б. 28.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.