Тываның Улустуң хөөмейжизи Г. Х. Туматтың допчу-намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-ижи Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

УДК 78.071

DOI: 10.24412/3034-1418-2024-1-123-133

ORCID: 0009-0005-8892-3508

Тываның Улустуң хөөмейжизи Г. Х. Туматтың допчу-намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-ижи

О. Х. Ноозун

Делегей чергелиг «Хөөмей» академиязы, Россия

Аннотация. Статьяда Тываның Улустуң хөөмейжизи Тумат Геннадий Хайдыповичиниң допчу-намдарын база ооң хөөмей агымынче кылган баштайгы базымнарын, хөөмей-сыгытка сонуургалын оттурган даайы С. О. Кууларның киирген үлүүн бижип турар. Ук хөөмейжиниң чогаадыкчы ажыл-ижиниң онзаланып турар талаларын илеретпишаан, ооң сөзүнге бижээни төрээн чер-чуртунуң, иезиниң дугайында ырыларны эртем ажыглалынче киирген.

Өзек сөстер: Тываның Улустуң хөөмейжизи Геннадий Тумат, Өвүрнүң хөөмей-сыгыт школазы, хөөмейжи, допчу-намдар.

Дөзү: Ноозун О. Х. Тываның Улустуң хөөмейжизи Г. Х.

Туматтың допчу-намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-ижи //

Хөөмей болгаш Төп Азия чоннарының культурлуг өнчүзү. 2024. №

1(1). С. 123-133.

О жизни и творчестве Народного хоомейжи Республики Тыва Г. Х. Тумата

О. Х. Ноозун

Международная академия «Хоомей», Россия

Аннотация: Статья анализирует творческий путь Народного хоомейжи Республики Тыва Геннадия Хайдыповича Тумата: его первые шаги в мир хоомея, заслуга его дяди С. О. Куу-лара, который когда-то пробудил в нем интерес к горловому пению хоомей-сыгыту. Излагая подробно особенности творчества хоомейжи, автор вводит в научный оборот песни о родине и матери, написанные на слова Геннадия Тумата.

Ключевые слова: Геннадий Тумат, хоомейжи, школа хоомей-сыгыта Овюрского кожууна.

Для цитирования: Ноозун О. Х. О жизни и творчестве Народного хоомейжи Республики Тыва Г. Х. Тумата // Хоомей и культурное наследие народов Центральной Азии. 2024. № 1(1). С. 123-133.

Regarding the People's Khoomeizhi of the Republic of Tuva Gennady Tumat's Biography and Work

Oiumaa Kh. Noozun

International Khoomei academy, Russia

Abstract: The article analyzes People's khoomeizhi Gennady Tumat’s career as a khoomei performer: his first steps into the world of khoomei, the merit of his uncle S. O. Kuular, who stirred up his interest in throat singing khoomei-sygyt. Outlining the features of khoomeizhi’s career, the author also introduces into scientific discourse some songs about the homeland and mother, lyrics of which are written by Gennady Tumat.

Keywords: Gennady Tumat, khoomeizhi, Ovur kozhuun’s khoomei-sygyt school.

For citation: Noozun, Oiumaa, Kh. (2024). Regarding the People’s khoomeizhi of the Republic of Tuva Gennady Tumat’s biography and work // In Khoomei and Cultural Heritage of the Peoples of Central Asia, no. 1(1), pp. 123-133.

Амгы үеде хөөмейниң этномузыкология эртеминде кол черни ээлеп турарында Делегей чергелиг «Хөөмей» академиязының (1993-2020 - Делегей чергелиг эртем төвү «Хөөмей») ажыл чорудулгазы тыва культурлуг өнчүнүң база ыры-хөгжүмнүң эртем-шинчилел ажылынга болгаш сайзыралынга улуг салдарлыг. Аңаа хамаарыштыр З. К. Кыргыстың, В. Ю. Сүзүкейниң, Е. К. Карелинаның, М. М. Бадыргының, Е. Л. Тироннуң, У. О. Донорованың (Монгуштуң), А. Д.-Б. Баранмааның (Монгуштуң), А. Х. Каң-оолдуң, база делегей чергелиг «Хөөмей - Төп Азияның чоннарының культуразының эртинези» деп симпозиумнуң 1992, 1995, 1998, 2003, 2008, 2013, 2018, 2023 чылдарда чырыкче үндүрген чыындызында Россиядан болгаш аңгы-аңгы чурттардан келген эртемденнерниң материалдарын демдеглээри чугула.

Тыва чонувустуң алдарлыг хөөмейжилериниң чырык адынга тураскааткан М. Бадыргы биле К. Черлиг-оолдуң (Сундуй, Черлиг-оол, 1995), У. Донорованың (Монгуш, 2008, 2010), М. Бадыргының (Сундуй, 2008), В. Сүзүкейниң (Сузукей, 2011), О. Ноозуннуң (Ооржак, 2012, 2014), В. Сүзүкей биле Ч. Туматтың (Сузукей, Тумат, 2015) номнарында хөөмейниң эдилекчилери болгаш күүседикчилериниң допчу-намдары тыва культурлуг өнчүнүң хөгжүлдезинге ажыктыг болуру чигзиниг чок.

З. Кыргыстың (Кыргыс, 2008), М. Бадыргының (Бадыргы, 2023) шинчилелдери-биле алырга, хөөмей күүселдези тускай школаларлыг, а хөөмейжилер бот-боттарынга дөмейлешпес тускай чажыттарлыг. Ук школаларның билдингир төлээлекчилериниң, сураглыг хөөмейжилерниң чогаадыкчы ажыл-ижиниң дугайында шинчилелдер, оларның бот-тывынгыр портреттерин тургузары эртемниң бир кол угланыышкыны бооп артпышаан.

Өвүр школазының тускайлаң аянныг хөөмейжилери Санчы Кызыл-оол Донгакович, Тумат Геннадий Хайдыпович, Чаш Геннадий Түлүшович, Монгуш Валерий Кечилович, Монгуш Николай Кечилович, Куулар Сергей Оолакаевич, Куулар Герман Белекович чаңгыс хемниң суун ижип, ооң эриинге өскеннер.

Туматтың хөөмей-сыгыдының тускайланып хевирлеттинеринге ооң даайлары, Өвүр школазының үндезилекчизи Кызыл-оол Санчы биле делегей чергелиг

«Алдын-Доос» шаңналының эдилекчизи Сергей Куулар (Венгрия, 1974) улуг идигни берип чораан деп санаттынар. «Тыва» ансамблинге ажылдап тура, Туматтың «Санчы Кызыл-оол даайымның аянынга бадырыптайн» - дээш, хөөмейлеп турганын кым сагынмас боор.

Даай-авазы Ольга Бүрбүевнаның чугаазы-биле, Геннадийниң даайлары хөөмейлээринге кончуг салым-чаяанныг улус чораан. Сураглыг хөөмейжилер К. Санчы биле С. Куулардан аңгыда, Доос-Кара база Сыгыртаа Степан дээр даайлары база хөөмей-сыгытка Өвүрнүң шылгараңгай кижилериниң санынче кирип турарлар.

Светлана Бүрбүевна бичиизинде акыларын бо-ла өттүнүп хөөмейлей берген турар. Бир-ле катап өөренген чаңы-биле кажаа кырынга олуруп алгаш, хөөмейин салып орда, кырган-ачазы көрүп кааш: «Акыларлыг кыс кижи хөөмейлеп-сыгыртпас чоор» - деп аттынган дээр. «Ол-ла ояар хөөмей-сыгыдымны чоорту кагган мен. Ийи-чаңгыс таныыр-билир кижилер бадыра каавыдам деп дилей бээр-дир. Шагда-ла уттундурган чүве-дир ийин... » - деп, даай-авазы сактып чугаалаан. Бо бүгү тыва хөөмей күүселдезиниң чаңчылдарының салгалдан салгалче быжыг туруштуун көргүзүп турар.

Геннадий Тумат 1964 чылдың февраль айның 25-те Хандагайты суурга аныяк өг-бүлениң дун оглу бооп төрүттүнген. Школачы үелеринден эгелеп шупту талазы-биле дең-дески салым-чаяанныг, чазанырынга, аргып-дааранырынга, чуруттунарынга, сиилбииринге сундулуг оол болуп илереп келген. Ооң ыраажы, хөгжүмчү база шүлүкчү талантызы чырык, база делгем. Анаа олуруп черле шыдавас, бир-ле чүүлдү кылган, туткан турарын азы чай-хос аразында чылыг чүң уктарны аргып бээрин дуңмалары сактып чугаалаар.

Туматтарның оолдары кара чажындан тура уран-чүүлге хандыкшылдыг салым-чаяанныг хөөмейжилер бооп өзүп келгеннер. Дуңмазы Григорий кожуун болгаш суур деңнелдиг чогаадыкчы мөөрейлерге удаа-дараа киржир төрээн черинде база бир идепкейлиг бот-тывынгыр хөөмейжи турган. Омак[Тумат Омак Хайдыпович - Геннадий Туматтың ортун дуңмазы, салгал дамчаан хөөмейжи, «Ай-Херел» бөлүүнүң кежигүнү. 1993-1995 чылдарда «Ай-Херел» бөлүү сураглыг продюсер Б. Клейкамптың чалалгазы-биле Нидерландыга чедип, чаңгыс эвес удаа оюн-тоглаазын көргүскен] биле Саян [Тумат Саян Хайдыпович (1984-2020) - Геннадий Туматтың хеймер дуңмазы, салгал дамчаан хөөмейжи. Ажыл-ишчи чылдарында ол Тываның күрүне филармониязының «Саяннар» ансамблиниң артизи кылдыр ажылдап, «Хөөмей-сыгыт Өвүр черде» деп фестивальга «Геннадий Туматтың аянының чиңгине күүседилгези» деп үнелелге төлептиг бооп, удаа-дараа хөөмей мөөрейлеринге идепкейлии-биле киржип чораан] дуңмалары хөөмейни профессионал деңнелге чедир өөренип алыр аргалыг болуп, даштыкы чурттарга, янзы-бүрү концерт залдарында чыглып келген чонга уран-талантызын харам чокка бараалгадып чорааннар.

1981 чылда Өвүр кожууннуң элээди назылыг оолдары Николай Монгуш, Вячеслав Анарат, Роман Ангыр-оол, Геннадий база ооң даайы Сергей Куулар бир дугаар республика чергелиг «Хөөмей» фестивалынга киржир дээш, хөөмейжилер ансамбли «Чадаганны» тургузуп алганнар. Ук фестивальга олар база оларның төлү «Чадаган» ансамбли лауреат шаңналга төлептиг болган (Херлии, 1988). Ол тиилелге соонда Геннадий улусчу хөгжүмге бердинип, оон-даа шиитпирлиг, шыңгыы, база медерелдии-биле ажылдап эгелээн.

Ынчан ол чүгле тос класс доозуп турган. Ол боду нарын тургузуглуг шүлүктерни чогаадып чораан.

Бичии блокнодунга бижээн шүлүктерин чыып тургаш, сөөлүнде ажыл-ижинге хереглеттине бээрин ол каяа билген.

1983 чылда Геннадий Тываның күрүне филармониязының ажылдакчызы болуп, бодунуң шилип алган мергежилинге хандыкшылдыг өөренип, «Саяннар» ансамблинге хөгжүм херексели чанзыга ойнап, сыгыртып-хөөмейлеп, чогаадыкчы ажыл-ижин эгелевишаан, Кызылдың уран-чүүл училищезинче «Улустуң ырызы» салбырынга өөрени берген.

Ол-ла чылын Геннадий Тумат Тываның билдингир чогаалчызы Черлиг-оол Куулар-биле Владимир облазының Суздаль хоорайга болуп эрткен делегей чергелиг аас чогаал мөөрейинге киришкеш келгеннер (Деге, 1982). Ол чедиишкинниг аян-чоруктан Геннадийниң уран-чүүлге дуржулгазы бедип, аңаа чаа-чаа идеялар тыптып немешкен.

Г. Туматтың даштыкы чуртче бир дугаар үнүүшкүнү 1983 чылдың декабрь айда болган. Францияга делегей чергелиг «Делегейниң чоннарының культура бажыңы» деп фестивальга Францияның, Узбекистанның, Киргизияның, Россиядан Хака-сияның, Башкирияның база өске-даа чурт-тарның хамаатылары киришкен (Херлии, 1988).

1984 чылдан эгелеп Геннадий кайгамчыктыг чараш, тускайлаң булуңнарга чедип, кожавыс Моол, Франция, Япония, Голландия, Бельгия, Малайзия, Германия, Италия, Швеция, Куба, Англия база Россияның улуг хоорайларынга тыва чоннуң үе-дүптен сагыш-сеткилиниң илерээшкини, уран талантызының дээжизи сыгыт-хөөмейин, тыва культураны бараалгадып чораан.

1988 чылда «Тыва» деп аас-чогаал бөлүү З. Кыргыстың удуртулгазы-биле тургустунган. Ооң кол идеязы - «кадынны бир талазындан 30 санныг хомус ойнакчылары, өске талазындан 30 санныг күүседикчилер ойнап хөгледип турган» - тыва маадырлыг тоолдарга даянганын дугайында ол чылдың солун-сеткүүлдеринде чырыткан [Херлии, 1988].

1992 чылда Геннадий Хайдыпович Делегей чергелиг бир дугаар «Хөөмей» шуулганының лауреады болган.

1993 чылда төрээн сууру Хандагайтыга Г. Туматтың чогаадыкчы кежээзин демдеглеп эрттиргеш, «Хөөмейниң начыны» деп атты, тыва тонга кылаң үжүктер-биле даарааш, Өвүр чону тыпсырга, манавааны хүндүткелден Геннадий Хайдыпович дыка-ла өөрээн. Чаңгыс чер-чурттугларының тывызык, чогаадыкчы белээ тыва тонну ол кандыг-даа алдын-мөңгүнден артык хумагалап, камнап чораан. Ол-ла чылын сыгыт-хөөмейни сайзырадырынга ачы-хавыяазы дээш Тыва Республиканың Улустуң хөөмейжизи деп хүндүлүг атты Геннадий Хайдыпович Туматка тывыскан.

1994 чылда Амстердамга Голландияның национал операзынга үш хөөмейжилер «Ной» операзының үзүндүзүнге кончуг таарымчалыг кылдыр киришкеннер. Аңаа чаңчылчаан хөгжүм культуразының хөөмей хевири академиктиг хөгжүм-биле каттыжыышкыны чаа болгаш онзагай кылдыр көзүлген (Кенин-Лопсан, 1994).

Туматтың одуруглары хөй санныг кижилерниң чүректерин чаалап алыр эгээртинмес байлак чораан. Төрээн чериниң дириг бойдузун хову-шөлдер ышкаш хостуг, делгем кылдыр илередип, иези-биле хини тудуш аялгаларында кызыгаар чок ынакшылды Г. Тумат хөөмейинде сиңирген. Дыка хөй ырыларын Геннадий бодунуң төрээн иезинге тураскаадып чораан.

«Баалыкта бараан хараан аваң чор» - деп,

Базар-оюм бажын савааш киштей бээрге,

Хөөмей, сыгыт, каргыраамны сала бээр мен.

Чүген-суглук эзеңгилер демнежи бээр.

«Чылгы дозуп, сыдым чаяр апардың» - дээш,

Чыраа-доруун ачам күжүр хөлдеп берген.

«Чывар соокка алзыптың!" - дээш, авам күжүр Чучак тонум дыдык черин даарап берген.

Сырын уткуй чаза чүткүй челип орар

Сыын боттуг күжүр доруум салымы-дыр.

Сырынналдыр аян тудуп ойнап орар Самдар кадай төрүп-ле каан - салымым-дыр.

Самдар дээштиң авамайны бактаваан мен.

Самдар дээштиң авамайны кыжырбаан мен.

Самдар кадай төрүп каан дээш мактанмаан мен.

Самдар дээрге авамга мээң ойзу адаан белээм ол-дур.

Тыва чаагай чаңчылдарын ёзугаар улуг назылыг кижилерниң шын ат-сывын дорт адавас, ойзу адаарын ада-иези уругларга чажындан эгелеп өөредип чораан. Хөйнү көрген, хөнекти көдүрген назы-хары улгады берген кырган-авай, кырган-ачаларывысты хүндүлеп, оларның онзаланып ылгалган аажы-чаңының, мергежилиниң аайы-биле хөөмейлээр, дарганнаар, шевер азы кырган-авай, акый, кырган-ачай, эне дээн ышкаш төрел угун бадыткаан сөстерни; аза-бук, аарыг-хамчыктан кадагалап-карактап багай уруум, самдар авам деп немеп адаар чаңчылдыг. Оон укталып тывылган одуруглар Г. Туматтың шүлүүнүң сөөлгү сөстеринде киргени билдингир.

Бодунуң ажаанзырал чок чашкы шаан эрттирип, ынак аъдынга шаап чораан Чалаа чериниң дугайында Г. Тумат мындыг одуруглар бижээн:

Кадыр бедик кырган Чалаам Кайнаар харап чыдар ирги?

Кидис өөнде авам күжүр Кайгап, манап олур-ла боор.

Сүүр бедик кадыр Чалаам Чүнү харап чыдар ирги?

Самдар өөнде авам күжүр Чүнү бодап чыдар ирги?

Хөөмейге бердинипкен өскелер дег, хөөмейниң моон-даа соңгаар сайзыралы, келир үеде ону ханыладыр өөренири база аныяк өскенге өөредири дээн ышкаш чидиг айтырыглар Геннадий Туматтың сагыш-сеткилин куюмналдыр өйүп чораан. Ооң чымыштыг ажыл-агыйының чылдарында хөөмей өске чоннуң культуразының эртинези-дир, а тывалар ону өттүнүп алган дээн хевирлиг маргыштыг айтырыглар удаа-дараа үнүп турган. Ындыг маргыжыглар ёзулуг тергиин дээн мастериниң чоргааралын базып турганы илдең.

Азияның төвүнге, Тыва чуртунга хөөмейниң тывылганын база ооң янзы-бүрү хевирлерин алгап-мактап, тыва чоннуң көшкүн амыдырал-биле холбашкан тыва оолдуң онзагай күүседилгезин дараазында одуруглар-биле Тумат бадыткап турар: Булан кежин эттеп тургаш,

Чүген баглап билбес болза,

Чыраа-саяк малдар ээзи

Чылгычы дээн херээ чүү боор?

Хөөмейимни, сыгыдымны

Улчуп келген дээр болза,

Хөөкүй ава төрээн оглун

Хөөмейжи дээн херээ чүү боор?

Сыын мойнаан эттеп тургаш,

Сыдым көктей албас болза,

Чылгычы дээн эрес атка

Ээ болган херээ чүү боор?

Каргыраамны, сыгыдымны

Кажып келген дээр болза,

Тыва оолга сыгытчы деп

Орлан аттың ажыы чүү боор?

Геннадий чаңгыс бодунуң чогаадыкчы талантызы-биле кызыгаарлаттынмайн, өске салым-чаяанныглардан арга-дуржулга ап, сүмележип, ажыл-херээниң аайы-биле кады ажылдап, эдержип чораан.

Г. Туматтың репертуарында Өвүр чурттуг билдингир чогаалчы Монгуш Доржунуң шүлүктери колдап турар. Ооң күүселдезинде дараазында ыры «Алыс чуртум Өвүр чарыы» деп Туматтың альбомунуң база бир онзагай каасталгазы болу берген:

Эзиминге элик ышкаш,

Ээремде балык ышкаш,

Херээженге ынак чордум,

Кедергей-ле ынак чордум.

Эзиминге өрт үнген,

Элик күжүр дезе берген,

Ээремин шүүреп каапкан,

Байлаң күжүр көзүлбестээн.

Г. Х. Туматтың дугайында материалдар чаңгыс эвес удаа солун-сеткүүлдерге чырыттынган. Авторлар Геннадий Тумат-биле ужурашкан үелерин, ооң онзагай аажы-чаңын база боттарының Геннадийге хууда хамаарылгазын бижип турарлар.

Чон аразында «Геннадий Туматтың аяны» деп билдингир арга-да аъттың киштээрин өттүнери сыгыттың борбаңнадыр хевиринге хамааржыр. Ону өске хевирлерге ажыглаары болдунмас. Аъттың овур-хевирин аялгаже киирерде хөөмейжи бодунуң ырызының күүседилгезиниң дургузунда бир дугаар аътты өөредип ап турарын көргүзүп турар тускай үннер үндүрер аргаларны ажыглаан. Күүседилге талазы-биле Г. Тумат эң-не бедик дээн негелделерге дүгжүп турганы чигзиниг чок (Кыргыс, 2002).

«Туматтың дошпулуурга дүрген темп-биле (чаңгыс айтыр салаазының техниказы) аът халдып орар ышкаш ойнаары онзагай. Сыгыды база ындыг, тыныш алыр арга-дуржулгазы бедик. Ону өттүнер дээн оолдарның шыңганнарының быжыкпаанындан тыныжы эрте үстүп чыдып каар чылдагааны ол» - деп, Тываның Улустуң хөөмейжизи Кайгал-оол Ховалыг сактып чугаалаар (Монгуш, 2009).

Каргырааның хааны Алдын-оол Севек мынчаар сөглээр чораан: «Геннадий Тумат ышкаш үннүг, шак ындыг тембрге өттүнүп сыгыртыптар кижини мынча чыл чурттааш, дыңнавадым» (Монгуш, 2009).

Мурнунда хөөмейжи бүрүзү болза ыры сөстерин 8 ажык үнден тургузуп турган болза, бо удаада Геннадий 12 ажык үнден чогаадып тургускаш, бодунуң хөөмейин бедик деңнелге көргүзүп турган. Ынчангаш ол арткан хөөмейжилерден бо мындыг бедик онзагай деңнели-биле ылгалып чораан (Херлии, 1993).

Чаа үнүп келген 2024 чылда Геннадий Туматтың 60 харлаан ою болур. Амгы үеде ол аравыста чок-даа болза, салым-чаяанныг хөөмейживистиң чогаадыкчы изи хөөмейниң төөгүзүнде балаттынмас исти арттырган. Ооң киштээн сыгыды мөгейикчилериниң сеткилинде чаңгыланып чоруур. Ооң чырык адынга Өвүрнүң төвү Хандагайты суурнуң культура бажыңын адаан.

1997 чылдан эгелеп, «Сыгыт, хөөмей Өвүр черде» деп делегей чергелиг хөөмей-сыгыт мөөрейин өвүржүлер доктаамал эрттирип турар. Чаңчыл ёзугаар фестивальдың жюри кежигүннери сыгыт, хөөмей, борбаң, каргыраа, эзеңгилээр болгаш «Геннадий Туматтың тускай аянының эң тергиин күүселдези» дээн ышкаш хевирлерге тиилекчилерни илередип турар.

Үезинде Туматтың хеймер дуңмазы Саян Тумат «Каргыраалап, хөөмей-лепкеш, калган акым сактып кээр мен...» - дээш бадырып чораанын сакты бээрге, чүрек саргыыр, карак чажы чайгаар-ла сыстып бадып келир чораан (Балчыр, 2004).

Литература:

Бадыргы М. М. Тувинское горловое пение хоомей как объект культурной политики: автореферат дисс. ... канд. культурологии (24.00.01). Красноярск, 2022. 28 с.

Кан-оол А. Х. Песенная традиция тувинцев эрзинского кожууна в начале XXI века: автореферат дисс. ... канд. иск. (17.00.02). Новосибирск, 2020. 23 с.

Карелина Е. К. История тувинской музыки новейшего времени (XX-XXI вв.): автореферат дисс. ... д-ра иск. (17.00.02). М., 2010. 47 с.

Кыргыс З. К. Горловое пение как целостное явление традиционной музыкальной культуры тувинцев: автореферат дисс. ... д-ра иск. (17.00.02). Новосибирск, 2007. 44 с.

Кыргыс З. К. Тувинское горловое пение. Этномузыковедческое исследование. Новосибирск: Наука, 2002. 236 с.

Монгуш А. Д.-Б. Тувинский песенный фольклор: ладозвукорядный аспект: автореферат дисс. ... канд. иск. (17.00.02). Новосибирск, 2009. 27 с.

Монгуш У. О. Музыкальная терминология в тувинском языке: автореферат дисс. ... канд. фил. наук (10.02.02). М., 2015. 26 с.

Монгуш У. О. Хүн-Хүртүнүң хүртүзү (Кайгал-оол Ховалыгның чогаадыкчы овур-хевири). Кызыл: «Хөөмей» аттыг эртем-шинчилел төвү, 2008. 276 ар.

Монгуш У. О. Хүртүүн Ховалыг биле «Хүн-Хүртү». Своевольный Ховалыг и «Хун-Хурту». Кызыл: Тываполиграф, 2010. 188 с.

Ооржак О. Х. Тыва чоннуң хөөмейжизи Тумат Геннадий Хайдып оглу [=Народный хо-омейжи Геннадий Тумат]. Кызыл: ОАО «Тываполиграф», 2012. 104 ар.

Ооржак О. Х. Чоза хемниң хөөмейжизи. Өвүрнүң хөөмей-сыгыт школазының үндезилекчизи [=Хоомейжи реки Чоза Санчы Кызыл-оол. Основатель Овюрской исполнительской школы хоомея]. Кызыл: ОАО «Тываполиграф», 2014. 80 ар.

Сузукей В. Ю. Культурно-исторические корни музыкального наследия тувинцев, его функционирование и модернизация в XX веке: автореферат дисс. . д-ра культурологии (24.00.01). Кемерово, 2006. 44 с.

Сузукей В. Ю., Тумат Ч. С. Хөөмейжи Республики Тыва. Кызыл: Центр развития тувинской традиционной культуры и ремесел, 2015. 192 с.

Сузукей, В. Ю. Искусством хоомея своего раскрою душу свою. Жизнь и творчество Народного хоомейжи Республики Тыва Конгар-оола Ондара. Кызыл: Тываполиграф, 2011. 256 с.

Сундуй М. М. Творческие портреты хоомейистов Республики Тыва. Кызыл: ГУП «Тываполиграф», 2008. 64 с.

Сундуй М. М., Куулар Ч. Ч. Ооржак Хунаштаар-оол (монографический очерк) Кызыл: Типография Госкомитета по печати и информации Республики Тыва, 1995. 40 с.

Тирон Е. Л. Песни тувинцев-тоджинцев: жанры ыр и кожамык: автореферат дисс. ... канд. иск. (17.00.02). Новосибирск, 2015. 22 с.

Газетные статьи

Деге Т. Ученые слушают хоомей // Шын. 1982. Октябрь16.

Достай О. Балаттынмас ис // Шын. 1998. Апрель 4.

Кенин-Лопсан М. Б. Вписываются в шоу-бизнес. Поездка по странам Европы и Северной Америки // Тувинская правда. 1994. 3 августа.

Монгуш У. О. Киштедир сыгытчы // Шын. 2009. Март 3.

Ноозун О. Ак кассетаның төөгүзү «Тыва» ансамблиниң 30 чыл оюунга [=История белой кассеты. К 30-летию фольклорного ансамбля «Тыва»] / / ТЫВАМотиватор. 2019. №2(62). Ар. 28-31.

Ноозун О. Хөөмейжиниң эгээртинмес байлаа [=Неисчерпаемое наследие хоомейжи. Об Овюрской школе исполнительства хоомея] // ТЫВАМотиватор. 2022. №6(102). Ар.11-13.

Ооржак В. Киштээн аътты өттүнүптер мастер ам чок... // Тыва Республика. 1997. Апрель 1.

Херлии И. Тыва хөөмейниң пропагандизи / / Тываның аныяктары. 1988. Ноябрь 7.

Херлии И. Тывада ындыг-ла ыйнаан, а даштыкыда...// Тываның аныяктары. 1993. Январь 26.

Херлии И. Эки кижини чону утпас / / Тыва Республика. 2004. Июль 16.

Дискография и концертные записи

Коллекция ConcertPodium. Ансамбль «Тыва» = Tuva Ensemble. 1 октября 1995, Нидерланды. URL: https://www.concertzender.nl/concertpodium/tuva-ensemble/ (дата обращения: 12.01.2024)

Народный хоомейжи РТ Геннадий Тумат (концертная запись). URL: https://clck.ru/37nP5k (дата обращения: 12.01.2024)

Тумат Геннадий. Алыс чурттум Өвүр чарыы = Tumat Gennadi My Homeland Ovur (Overtone Singing from Tuva). PAN Records, PAN2090. Запись: 1986 (Москва), 1991 (Гаага), 1992 (Амстердам, Монреаль), 1994 (Торонто, Амстердам, Рудольштадт), 1995 (Неймеген, Гаага). Релиз: 01.10. 2000, Нидерланды.

References:

Badyrgy, M. M. (2022). Tuvinskoe gorlovoe penie khoomei kak ob'ekt kul'turnoi politiki [Tuvan throat singing khoomei as an object of cultural policy]: abstract of dissertation of a Candidate of Sciences (Cult. Studies), Krasnoyarsk, 28 p. (in Russian)

Kan-ool, A. Kh. (2020). Pesennaia traditsiia tuvintsev erzinskogo kozhuuna v nachaleXXI veka [Song tradition of the Tuvans of the Erzin kozhuun at the beginning of the 21st century]: abstract of dissertation of a Candidate of Sciences (Art Criticism), Novosibirsk, 23 p. (in Russian)

Karelina, E. K. (2010). Istoriia tuvinskoi muzyki noveishego vremeni (XX-XXI vv.) [History of Tuvan music of modern times (20-21st Centuries)]: abstract of dissertation of a Doctor of Sciences (Art Criticism), Moscow, 47 p. (in Russian)

Kyrgys, Z. K. (2002). Tuvinskoe gorlovoe penie. Etnomuzykovedcheskoe issledovanie [Tuvan throat singing. Ethnomusicologicalresearch], Nauka, Novosibirsk, 236 p. (in Russian)

Kyrgys, Z. K. (2007). Gorlovoe penie kak tselostnoe iavlenie traditsionnoi muzykal'noi kul'tury tuvintsev [Throat singing as an integral phenomenon of traditional Tuvan musical culture]: abstract of dissertation of a Doctor of Sciences (Art Criticism), Novosibirsk, 44 p. (in Russian)

Mongush, A. D.-B. (2009). Tuvinskii pesennyi fol'klor: ladozvukoriadnyi aspekt [Tuvan song folklore: mode scale aspect]: abstract of dissertation of a Candidate of Sciences (Art Criticism), Novosibirsk, 27 p. (in Russian)

Mongush, U. O. (2008). Khun-Khurtunun khurtuzu (Kaygal-ool Khovalygnyn chogaadykchy ovur-kheviri) [Huun-Huur-Tu's screw (K Khovalyg's creative portrait)], International scientific center "Khoomey”, Kyzyl, 276 p. (in Tuvan)

Mongush, U. O. (2010). Khurtuun Khovalyg bile “Huun-Huurtu“ [Willful Khovalyg and Huun-Huur-Tu], Tyvapolygraf, Kyzyl, 188 p. (in Tuvan and Russian)

Mongush, U. O. (2015). Muzykal'naia terminologiia v tuvinskom iazyke [Musical terminology in the Tuvan language]: abstract of dissertation of a Candidate of Sciences (Philology), Moscow, 26 p. (in Russian)

Oorzhak, O. Kh. (2012). Tyva chonnun khoomeizhizi Tumat Gennady Khaidyp oglu [People's Khoo-meizhi Gennady Tumat], Tyvapolygraph, Kyzyl, 104 p. (in Tuvan)

Oorzhak, O. Kh. (2014). Choza khemnin hoomeizhizi. Oviurnun khoomei-sygyt shkolazynyn un-dezilekchizi [Khoomeizhi of the Choza River Sanchy Kyzyl-ool. Founder of the Ovur Khoomei Performing School], Tyvapolygraph, Kyzyl, 80 p. (in Tuvan)

Sundui, M. M. & Ch. Ch. Kuular (1995). Oorzhak Khunashtaar-ool (monograficheskii ocherk) [Oorzhak Khunashtaar-ool (monographic essay)], Printing house of the State Committee for Press and Information of the Republic of Tuva, Kyzyl, 40 p. (in Tuvan and Russian)

Sundui, M. M. (2008). Tvorcheskiie portrety khoomeiistov Respubliki Tyva [Creative portraits of khoo-meists from the Republic of Tyva], Tyvapolygraph, Kyzyl, 64 p. (in Russian)

Suzukei, V. Iu. & Ch. S. Tumat (2015). Khoomeizhi Respubliki Tyva [Khoomeizhi of the Republic of Tuva], Center for the development of Tuvan traditional culture and crafts, Kyzyl, 192 p. (in Russian)

Suzukei, V. Iu. (2006). Kul'turno-istoricheskiie korni muzykal'nogo naslediia tuvintsev, iego funktsioni-rovaniie i modernizatsiia v XX veke [Cultural and historical roots of the musical heritage of the Tuvans, its functioning and modernization in the 20th century]: abstract of dissertation of a Doctor of Sciences (Cult. Studies), Kemerovo, 44 p. (in Russian)

Suzukei, V. Iu. (2011). Iskusstvom khoomeia svoiego raskroiu dushu svoiu. Zhizn' i tvorchestvo Narodnogo khoomeizhi Respubliki Tyva Kongar-oola Ondara [With the art of my khoomei I will open my soul. The life and work of the People's khoomeizhi of the Republic of Tuva Kongar-ool Ondar], Tyvapolygraph, Kyzyl, 256 p. (in Russian)

Tiron, E. L. (2015). Pesni tuvintsev-todzhintsev: zhanry yr i kozhamyk [Songs of Todzha-Tuvans: kozhamyk genres]: abstract of dissertation of a Candidate of Sciences (Art Criticism), Novosibirsk, 22 p. (in Russian)

Newspaper articles

Dege, T. (1982). Uchenyie slushaiut khoomei [Scientists listen to khoomei], In Shyn, dated October 16. (in Tuvan)

Dostay, O. (1998). Balattynmas is [Eternal trail], In Shyn, dated April 4. (in Tuvan)

Kenin-Lopsan, M. B. (1994). Vpisyvayutsya v shou-biznes. Poyezdka po stranam Yevropy i Severnoy Ameriki [They fit into show business. A trip to the countries of Europe and North America], In Tuvinskaia Pravda, dated August 3. (in Russian)

Kherlii, I. (1988). Tyva khoomeinin propagandizi [Tuvan khoomei’s propaganda], In Tyvanyn any-iaktary, dated November 7. (in Tuvan)

Kherlii, I. (1993). Tyvada yndyg-la yinaan, a dashtykyda... [It's the same in Tuva, but abroad], In Tyvanyn anyiaktary, dated January 26. (in Tuvan)

Kherlii, I. (2004). Eki kizhini chonu utpas [Nation remember about good people], In Tyva Respublika, dated July 16. (in Tuvan)

Mongush, U. O. (2009). Kishtedir sygytchy [Neighing khoomeizhi], In Shyn, dated March 3. (in Tuvan)

Noozun, O. Kh. (2019). Ak kassettanyn tooguzu "Tyva” ensemblinin 30 chyl oiunga [The history of the white cassette. To the 30th anniversary of the folklore ensemble "Tyva"], In TYVAMotivator, no. 2(62), pp. 2831. (in Tuvan)

Noozun, O. Kh. (2022). Khoomeizhinin egeeertinmes bailaa [The inexhaustible heritage of khoomeizhi. About the Ovur School of Khoomei Performance], In TYVAMotivator, no. 6(102), pp. 11-13. (in Tuvan)

Oorzhak, V. (1997). Kishteen atty ottunupter master am chok... [There is no any master now who can imitate a neighing horse], In Tyva Respublika, dated April 1. (in Tuvan)

Discography and concert recordings

Collection ConcertPodium. Ensemble "Tuva" = Tuva Ensemble. October 1, 1995, the Netherlands. URL: https://www.concertzender.nl/concertpodium/tuva-ensemble/ (access date: 01/12/2024)

People’s khoomeizhi of the Republic of Tuva Gennady Tumat (concert recording). URL: https://clck.ru/37nP4t (date of access: 01/12/2024)

Tumat, G. (2000). Alys churttum Өvur charyy = Tumat Gennadi My Homeland Ovur (Overtone Singing from Tuva). PAN Records. PAN2090. Recording in 1986 (Moscow), 1991 (the Hague), 1992 (Amsterdam, Montreal), 1994 (Toronto, Amsterdam, Rudolstadt), 1995 (Nijmegen, the Hague). Release date: October 1, 2000, Netherlands.

Авторнуң дугайында

Ноозун Оюмаа Хуралбаевна - өөредилге-методиктиг килдистиң эргелекчизи, Делегей чергелиг «Хөөмей» академиязы, Кызыл, Россия. Эл. адрези: oyuma.nzn@gmail.com

Об авторе

Ноозун Оюмаа Хуралбаевна - начальник учебно-методического отдела, Международная академия «Хоомей». Кызыл, Россия. Эл. адрес: oyuma.nzn@gmail.com

About the author

Oiumaa Kh. Noozun - Head of the educational department, International Khoomei academy. Kyzyl, Russia. E-mail: oyuma.nzn@gmail.com

© Ноозун О. Х., 2024