CC BY
6TURLI XOM ASHYOLARDAN METALLASHGAN TEMIR OLISH
TADQIQOTLARI
Nurimov Alisher Elmurodovich
Katta o 'qituvchi NavDKTU E-mail:
nurimovalisher88@gmail. com
йл
Qurbonov Mehrob Nuriddinovich
Assistent NavDKTU, E-mail:
mehrob. qurbonov99@,email. com
Aripov Avaz Rozikovich
Texnika fanlari bo 'yicha falsafa
doktori (PhD),NavDKTU E-mail: avaz. aripov. 82@bk. ru
ife
Majidova Iroda Ibroximovna
Assistent NavDKTU E-mail:
Irodamajidova97@gmail. com
Annotatsiya. Maqolada Qoraqalpog'iston respublikasida joylashgan Tebinbuloq koni temir rudasining kimyoviy va fraksion tarkibi, uchraydigan minerallari hamda metallashgan temirni bazaltdan olish mumkin bo'lgan turli xil materiallar haqida ma'lumotlar keltirilgan. Shuningdek Tebinbuloq koni rudasini boyitib, metallashgan temirni olish bo 'yicha o'tkazilgan tadqiqot natijalari keltirilgan.
Kalit so'zlar: bazalt, mineral, maydalash, temir, quritish, kuydirish, harorat, issiqlikni himoyalash, metallashgan temir.
ИССЛЕДОВАНИЯ ПОЛУЧЕНИЯ МЕТАЛЛИЗИРОВАННОГО ЖЕЛЕЗА ИЗ
РАЗЛИЧНОГО СЫРЬЯ
Нуримов Алишер Эльмуродови ч
Старший преподаватель НавГГТУ Электронная почта: nurimovalisher88@gmail. com
Курбонов Мехроб Нуриддинович
Ассистент НавГГТУ Электронная почта: mehrob. qurbonov99@gmail. com
Арипов Аваз Розикович
Доктор технических наук (PhD),НавГГТУ Электронная почта: avaz. aripov. 82@bk. ru
Меджидова Ирода Иброхимовна
Ассистент НавГГТУ Электронная почта: Irodamajidova97@gmail. com
Аннотация. В статье приведены сведения железной руды расположенного в, рудника Тебинбулок Республике Каракалпакстан, о минералах eё химическом и фракционном составе,, а также различных материалах, из которых можно получить металлизированное железо из базальта. Также представлены результаты исследований, проведенных по обогащению руды рудника Тебинбулок и извлечению металлизированного железа.
Ключевые слова: базальт, минерал, дробление, железо, сушка, обжиг, температура, теплозащита, металлическое железо.
STUDIES IN OBTAINING METALLIZED IRON FROM VARIOUS RAW
MATERIALS
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10429842
www.srt-iournal.uz
139
Nurimov Alisher Qurbonov Mehrob Aripov Avaz Majidova Iroda
Senior teacher NavSUMT Assistant NavSUMT Doctor of Technical Sciences Assistant NavSUMT
E-mail: E-mail: (PhD), NavSUMT E-mail:
nurimovalisher88@gmail. com mehrob. qurbonov99@gmail. com E-mail: avaz. aripov. 82@bk. ru Irodamajidova97@gmail. com
Abstract. The article provides information about the iron ore located in the Tebinbulok mine in the Republic of Karakalpakstan, about minerals, its chemical and fractional composition, as well as various materials from which metallized iron can be obtained from basalt. The results of studies carried out on the enrichment of ore from the Tebinbulok mine and the extraction of metallized iron are also presented. Keywords: basalt, mineral, crushing, iron, drying, roasting, temperature, heat protection, metallic iron.
Kirish. Bugungi kunda dunyoda temir asosida ko'plab turdagi materiallarni ishlab chiqish istiqbollari O'zbekistonda ham po'lat olishning zamonaviy innovatsion texnologiyalari ishlab chiqish zaruratini tug'dirmoqda. Yuqori haroratda boradigan metallashgan temir olish uchun arzon mahalliy mineral xomashyolardan tayyor-langan yuqori sifatli hamda fizik-kimyoviy xossalari va ekologik toza xususiyatlarni namoyon qiladigan materiallarni ishlab chiqish bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.Domnasiz pechlar temir rudali materiallarining tiklanishi turli maqsadlarda o'tkaziladi. Ba'zan, bu jarayon oldindan tiklanish deyiladi, bunday tarzda olingan material esa oldindan tiklangan material
sifatini esa maxsus kattalik (miqdor) bilan-metallanish darajasi bilan baholash lozim, bu materialdagi metalli temir miqdorining undagi umumiy temir miqdoriga (ya'ni, oksidlangan va metalli temir yig'indisiga) nisbatidan iborat, %:
Umumiy temirni va metallanish daraja-sini bilib, agregatga tushadigan metalli temirning miqdorini (massasi bo'yicha) aniqlash mumkin.
Ozbekiston respublikasida Aydarko'l basalt konining ba'zi joylaridan olingan namunalarning kimyoviy tahlil natijalari asosida o'rtacha tarkibi (og'irlik, %) bo'lgan bazalt namunasi tanlab olindi:
1-jadval
Aydarko 'l bazalt koni rudasining kimyoviy tarkibi
Birikmalar SiO2 TiO2 Al2O3 Fe2O3 FeO MgO MnO CaO Na2O K2O P2O5 H2O
Miqdori, % 57,1 2,1 9,5 3,4 5,3 3,0 0,08 9,4 3,4 0,13 0,04 1,04
deyiladi. Ushbu materiallardan kelgusida foydalanish (har qanday metallurgik agregatlarda) ruda tiklanishida qancha metall hosil bo'lganligi muhim ahamiyatga ega. Shunga bog'liq holda, tiklangan rudalarni metallanish (yoki agar tiklash darajasi uncha yuqori bo'lmasa, qisman metallanish deb atash to'g'riroqdir, ularning doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10429842
Bulardan bazalt tog' jinsining tarkibiy qismida magniy, natriy, kremniy, temir, alyuminiy, kalsiy va boshqa kimyoviy elementlar esa kam miqdorni tashkil qiladi. Bazaltning faza tarkibi va haroratda o'zini tutish holatlari IQ-spektroskopik, rentgen va differensial termik tahlil usullari bilan
o'rganildi.
1982-1983 yillarda Uralmexanobre metallurgiya institutida tomonidan Tebinbuloq rudalarini boyitish sxemasi ishlab chiqildi. Unga ko'ra dastlabki temir miqdori 15,53% bo'lgan rudadan temir miqdori 65,5% bo'lgan boyitma olindi, temirdan tashqari vanadiy pentoksidi 0,63%, dioksid titan 3,02% olish mumkinligi tahlil natija-larida keltirilgan.
Adabiyotlar tahlili va mеtodlar. 1994 yilda Rossiya Fanlar akademiyasining Ural filiali Metallurgiya instituti tomonidan amalga oshirilgan.titanomagnetit rudasini tadqiq qilish (og'irligi 5 tonna bo'lgan 6 ta namuna olindi 4-6 m chuqurlikdagi eksperi-mental kon) étalon olish uchun boyitmani qayta ishlash sxemasining yarim zavod sharoitida metallurgik qayta ishlash orqali metalllashtirilgan granulalar va vanadiy qotishmasini ishlab chiqarish mumkinligini ko'rsatib berdi. Yuqorida keltirilgan barcha ilmiy-tadqiqot institutlari va tashkilotlari ham Tebinbuloq konini o'zlashtirishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligini isbot-lagan. Agar yiliga 20-22 million tonna rudani qayta ishlash imkoniyati amalga oshirilsa, butun Tebinbuloq koni zaxiralari kamida 200 yillik uzluksiz ishlab chiqarish faoliyati uchun yetarli bo'ladi.
Avval suyuq fazali tiklash pechida eritish jarayoniga ko'mir sarflanishini oddiy, lekin alohida yo'nalishli hisoblashni baja-ramiz. Quyidagilarni qabul qilamiz: bevosita tiklash darajasi 100 %; yoqilg'i sovuq puflash oqimida yoqiladi, chiqadigan gazlar
Tebinbuloq koni temir rudasini g
harorati -1500° С.
1. Temirni tiklashga va uni uglerod-lashga uglerod sarfi (hisoblash 1 t cho'yanda olib boriladi) Fe2Ü3 + 3C=2Fe + 3С0-4240, 1 kg temirni tiklashga 36/112= 0,321 kg uglerod sarflanadi. Cho'yanda 95,5 % Fe va 4,5 % С miqdorida tiklashga uglerod sarfi 955-0,321= 307 kg/t cho'yan.
Uglerodlashga uglerod sarfi 45 kg/t tashkil etadi. Tiklashga va uglerodlashga uglerodning jamlanma sarfi 307+45= 352 kg/t cho'yan.
Vertikal shaxtali yoki vagranka tipidagi pechlarida jarayon yuqori haroratlarda shlakda koksli mayda qoldiqlar bilan yanchilgan rudani yoki konsentratni tiklash-ga asoslanadi. Bu holatda shlak reaksiyali muhit-issiqlik tashigich vazifasini bajaradi. Tiklashda hosil bo'lgan uglerod monooksidi shlak ustida oxirigacha yoqiladi.
Hozirgi vaqtda qo'llaniladigan tog' jinslarini boyitish usullari temirni chiqindi jinslardan to'liq ajrata olmaydi. Bazalt eritish undan tola olinganda chiqindi jinslar temirdan ibotar bo'lib u pech ostida yig'iladi va boyitishning yakuniy mahsuloti-metal-lashgan temir ko'rinishidga aylanib qoladi. Tebinbuloq konining titanomagnititlari tar-kibi va xossalari Kachkanarskiy kon-qayta ishlash kombinati (Rossiya) rudalariga ya-qin. Temir Qachkanar konining rudalarida umumiy temir 17% gacha, vanadiy (V) oksidi 0,13% gacha, titan (IV) oksidi 1,21,3%.
Natijalar va muhokama. Tebinbuloq koni temir rudasini gravitatsion boyitish
2-jadval
vitatsion boyitish tadqiqoti natijasi
Birikmalar SiÜ2 TiÜ2 Al2Ü3 Fe2Ü3 FeÜ Al2Ü3 MnÜ CaÜ Na2Ü K2O P2O5
Miqdori, % 5,65 9,29 2,7-9,7 58,93 28,08 1,93 0,26 1,96 0,24 0,09 0,028
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10429842_
tadqiqoti natijasida Magnit fraksiya tarki-bidagi temir boyitmasi foizda:
Chiqindida quyidagilar foizda mavjud: SiO2 - 46,4; FeiOs - 6,3; FeO - 5,98; TiO2 - 1,4; MnO2 - 0,19; AI2O3 - 6,2; CaO -17,92; MgO - 11; K2O - 0,3; NaiO - 0,86; S - 1,94; P2O5 - 0,21; H2O - 0,3.
Tebinbuloq temir rudasi boyitmasini po'lat ishlab chiqarishda eritishsi kislorod-sizlantirish davridan keyin po'lat eritish elektr yoy pechiga, elektr induksin, induk-sion tilelli pechlar yuklab olinadigan po'lat massasini ko'paytirilishiga erishiladi.
Chiqindi tarkibi issiqlik saklovchi
miqdoriga, chiqindi jinslarning xususi-yatlariga va boyitmaga qo'yiladigan talab-larga bog'liq bo'ladi. Texnologik boyitish sxemalari, ikki bosqichli bo'lib, ular gravitatsiya va magnitli boyitish ketma-ketli jarayonlarni o'z ichiga oladi.
Bazalt boyitish uchun an'anaviy g'alvirlash (elash) jarayonini ishlatilishi mumkin. Bazalt rudasini eritish uchun tarkibida 10% kam miqdorda kul bo'lgan koksdan foydalanib tadqiqotlar o'tkazildi.
Shunday qilib, olingan tadqiqotlar tadqiqotlar natijasida-Aydarko'l bazaltini eritib tola olish natijasida qoldiq 90,4%
3-jadval
Aydarko 'l bazaltini eritilganda cho 'kmaga tushgan metallashgan temir tadqiqoti
natijasi
Birikmalar C Fe Si Cr Mo Mn Ni V S P
Miqdori, % 3,96 90,4 4,8 0,16 0,02 0,16 0,13 0,24 0,094 0,058
4-jadval
Tebinbuloq rudasi eritilganda metallashgan temir tadqiqoti natijasi
Birikmalar C Fe Si Cr Mo Mn Ni Ti V Cu S P
Miqdori, % 2,26 92,4 4,8 0,15 0,02 0,15 0,12 0,45 0,24 0,13 0,063 0,055
materiallar xom ashyolari tarkibiga mos kelganligi uchun undan tola tipidagi materiallar olish uchun vagranka pechlarida koks ko'shib eritilganda temir oksidlari tiklanadi va metallashgan temir ko'rinishida pech ostida yig'iladi.
3 ва 4 jadvalda bazalt, temir rudasini tiklanish vaqtida olingan metallashgan temir tarkibiga qaraydigan bo'lsak bo'sh jinslarning to'liq ajratilmaganligi boyitma tannarxini, balki temir ajratib olish daraja-sini ham pasaytiradi. Tog' jinslarini boyitish turli usullar bilan amalga oshirilishi mumkin. Boyitish usulini tanlash tog' jinsining o'lchamiga, ma'danda yot jinslar doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10429842
metallashgan temir olindi.Tebinbuloq temir rudasini boyitish, suyuqlantirish tarkibida 20% kul bo'lgan ko'mir bilan tiklash natijasida 92,4 metallashgan temir olindi. Olingan mahsulotdan turli xil mahsulotlar ishlab chiqarish uchun xomashyo talablarini to'liq qoniqtiradi.
Xulosa. 1.Bazalt rudasining tarkibi va xossalari to'liq o'rganib chiqildi va uning tarkibida SiO2-57,1; TiO2-2,1; AhO3-9,5; CaO-9,4, MgO-3,0; FeO-5,3; Fe2O3-3,4; K2O-0,13; Na2O-3,4; MnO2-0,08; P2O5-0,04; H2O-1,04 miqdorda bo'lib ular asosiy issiqlikdan himoyolovchi materiallar ishlab chiqarishdan tashqari qoldiq chiqindi koks
bilan tiklanishidan metallashgan temir olish metallurgiya sanoatida qayta tiklanmay-digan mineral zaxiralaridan oqilona foyda-lanish imkonini beradi.
2. Tebinbuloq rudasi turli formada donador holda bo'lib, nisbatan yirik bo'lak-lari 80 mm gacha bo'ladi, boyitish uchun
dastlab +1 -4 mm gacha maydalash so'ngra gravitatsion, magnitli boyitish orqali boyi-tish kerak bo'ladi.
3. Magnit boyitmasida tarkibida temir-ning miqdori 65,5% dan yuqori bo'lishi, uni po'lat ishlab chiqarishda temir qo'shimchasi sifatida ishlatilish imkonini beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. А.С.Хасанов, И.М.Ражаббоев, Б.Р.Вохидов, А.Р.Арипов, А.Н.Шодиев, А.А.Саидахмедов // Изучение вещественного состава и разработка технологии переработки проб руд месторождения Тебинбулак. // Горный вестник Узбекистана, - Навои, - №2 (77) - 2019, - С. 57-61 (04.00.00; №3).
2. Рашидова Р.К., Курбанов А.А., Нурматов Ж.Т, Жиянов А.Б. Перспектива расширения области применения специальных материалов на основе базальтов // Горный вестник Узбекистана. - Навои, 2020. №3. - С. 55.59 (05.00.00; №7).
3. A.R.Aripov, D.B.Xolikulov, A.A.Saidaxmedov, B.R.Voxidov. Qorauxyak koni vermikulit rudasini boyitish texnologiyasini ishlab chiqish // O'zbekiston konchilik xabarnomasi,- Navoiy, -2022, -2(89), -B 76-80. (04.00.00; №3).
4. A.R.Aripov, F.E.Axtamov., B.R.Voxidov., R.G.G'oyibnazarov // O'zbekiston sharoitida vermikulit asosida turli mahsulotlar olish imkoniyatlari // Kompozitsion materiallar.Toshkent-2022, № 2(90),-С. 136-140. (02.00.00; №4).
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10429842
www.srt-journal.uz
143
