CC BY
37VERMIKULITDAN TURLI MAHSULOTLAR OLISH UCHUN DASTLABKI
BOYITISH JARAYONLARI
Voxidov Baxriddin Raxmiddinovich
Texnika fanlari doktori professor, NavDKTU, E-mail: golf..87@mail.ru
Aripov Avaz Rozikovich
Texnika fanlari bo 'yicha falsafa
doktori (PhD),NavDKTU, E-mail: avaz. aripov. 82@bk. ru
Sayfullayev Farruxjon Ibodovich
Assistent NavDKTU, E-mail:
Savfullavevfarruxion4 72@gmail. com
Ikromov Aslonbek Madaminjon o'g'li
Student, NavDKTU, E-mail: Ikromovaslonbek@gmail. com
Annotatsiya. Maqolada Qoraqalpog'iston respublikasida joylashgan Karauzyak koni vermikulit rudasining kimyoviy va fraksion tarkibi, uchraydigan minerallari hamda vermikulitdan olish mumkin bo 'lgan turli xil materiallar haqida ma 'lumotlar keltirilgan. Shuningdek Karauzyak koni rudasini boyitish uchun tavsiya qilingan texnologik sxema hamda rudani havoli ajratish yo 'li bilan boyitish bo 'yicha o'tkazilgan tadqiqot natijalari keltirilgan.
Kalitso'zlar: vermikulit, mineral, maydalash, elash, quritish, kuydirish, harorat, issiqlikni himoyalash, havoli saralash.
РАЗРАБОТКА ТЕХНОЛОГИИ ОБОГАЩЕНИЯ ВЕРМИКУЛИТОВЫХ РУД
КАРАУЗЯКСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ
Вохидов Бахриддин Рахмиддинович
Профессор, доктор технических наук, Навоийский государственный горнотехнологический университет, Электронная почта: solí.. 8 7@mail. ru
Арипов Аваз Розикович
Доктор философии технических наук (PhD), Навоийский государственный горнотехнологический университет, Электронная почта: avaz. aripov. 82@bk. ru
Сайфуллаев Фаррухджон Ибодович
Ассистент, Навоийский государственный горнотехнологический университет, Электронная почта: Savfullavevfarruxion4 72@smail. com
Икрамов Аслонбек Мадаминжон угли
Студент, Навоийский государственный горнотехнологический университет, Электронная почта: Ikromovaslonbek@gmail. com
Аннотация. В статье указаны основные свойства природного вермикулита, рассмотрены анализы минералого-технологических особенностей верми-кулитового сырья. Приведены сведения о вермикулитовых рудах Караузякского месторождения. А также рассмотрены вопросы разработки схемы обогащения, целью которой является получение сырья для теплоизоляционных и облицовочных плиток.
Ключевые слова: минералы, вермикулит, выхретоковой сепаратор, пневматический сепаратор, дробление, грохочение, сушка, теплоизоляция, температура, извлечения.
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10115531
DEVELOPMENT OF A TECHNOLOGY FOR ENRICHMENT OF VERMICULITE ORE OF THE KARAUZYAK DEPOSIT
Vokhidov Bakhriddin
Professor, Doctor of Technical Sciences, Navoi State Mining and Technological University, E-mail: golf..87@mail.ru
Aripov Avaz
Doctor of Philosophy and Technical Science (PhD), Navoi State Mining and Technological
University, E-mail: avaz. aripov. 82@bk. ru
Saifullayev Farrukhjon
Assistant, Navoi State Mining and Technological University, E-mail:
Savfullavevfarruxion4 72@gmail. com
Ikramov Aslonbek
Student, Navoi State Mining and Technology University, E-mail: IkromovaslonbeM&gmaiL com
Abstract. The article indicates the main properties of natural vermiculite, analyzes the analysis of the mineralogical and technological features of vermiculite of sungulite raw materials. Information is given that the first appeared vermiculite ores of the Karauzyaksky deposit, as well as the development of a beneficiation scheme, the purpose of which is to obtain raw materials for heat-insulating and facing tiles. Keywords: minerals, vermiculite, effluent separator, pneumatic separator, crushing, screening, drying, thermal insulation, temperature, extraction.
Kirish. Bugungi kunda dunyoda vetmikulit asosida ko'plab todagi issiqlik himoyalovchi materiallarni ishlab chiqa-rilishi qurilish sanoatida yangi todagi o'tga chidamli, yengil va mustahkam vermikulit mahsulotlarini ishlab chiqarilishini keng ta^alishiga olib keldi. Yuqori g'ovaklik, past zichlik va kichik issiqlik o'tkazuv-chanlik, yetarli mexanik mustahkamlik uni tuñi xil bog'tov^^ bilan biïgalikda issiqlik himoyalovchi materiallar ishlab chiqarishda yetakchi o'ringa olib chiqadi. Undan qumq qurilish aralashmalari, o'tga chidamli plita^ va bo'yoqto ishlab chiqarishda, metallurgik pechlarning issiq-ligini, binolarni shovqindan himoyalovchi sifatida ishlatilmoqda. Rivojlangan davlatlar sanoatida vermikulit asosida yuzdan ortiq mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda.
O'zbekiston respublikasida vermikulit va u asosida materiallar ishlab chiqarish endigina rivojlana boshladi. Sababi yaqin vaqtgacha xomashyo bazasi yetarlicha o^ganilmagan. So'nggi yillaráagi tadqi-qotlaг shuni ko'гsatdiki, O'zbekistonda ushbu foydali qazilmaning katta zahiralari doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10115531
bor va ular Nukus shahri yaqinidagi Karauzyak rayonida Tebinbuloq konida, Qoratov qishlog'idan 16 km shimoli-g'arbda joylashgan. Tebinbuloq konining vermikulit zahiralarining umumiy miqdori 1332620 tonnani tashkil etadi. O'zbekistonda birinchi vermikulit konining o'zlashtirilishi sanoatni rivojlantirishning yangi istiqbollari va ular-dan turli sanoat tarmoqlarida foyda-lanish imkoniyatlarini ochib beradi.
Adabiyotlar tahlili va mеtodlar. Vermikulit rudalarining granulometrik tarki-bi o'zgaruvchan bo'lib, umuman olganda, 5 mm dan past bo'lgan fraksiya ustunlik qiladi. Uning miqdori 55 dan 98% gacha, o'rtacha 83% ni tashkil qiladi. Tebinbuloq koni vermikulit rudasining granulometrik tarkibi 1-jadvalda keltirilgan.
Vermikulit rudalarining mineral tarkibi nurash vaqtidagi dastlabki paydo bo'lgan jinslarning tarkibiga va ularning gipergen o'zgarishi mahsulotlariga bog'liq. Ruda jismlarining asosiy qismini vermikulit -piroksen rudalari tashkil qiladi. Ulardagi piroksen miqdori 60 dan 90% gacha bo'ladi. Rudalarning yemirilish qobig'ida tebinit
bo'lib, gomblenditlar, vermikulitlar bilan
naydi. Vermikulitning o'zi ba'zan faqat
1- jadval
Tebinbuloq koni vermikulit rudasining granulometrik tarkibi
№ Yiriklik sinfi, mm Fraksiyaning chiqishi
g %
1 +10 251,2 25,12
2 -10 +5 144 14,4
3 -5+0,6 395,2 39,52
4 -0,6 209,6 20,96
Jami: 1000 100
qoplangan joylarda - piroksen - vermikulitli rudalari - vermikulit-amfibol-piroksen shakliga o'tadi. Bunda amfibola miqdori 4050 foizgacha va undan ko'p bo'ladi. Idvingit, xrizotil - asbest (5-10% gacha) ko'p bo'lgan, peridotitlar rivojlangan hududlar bilan chegaralangan rudalar kamroq tarqal-gan. Tebinbuloq koni vermikulit rudasining mineralogik tarkibi 2-jadvalda keltirilgan.
Vermikulit tarkibida rentgen difrak-tometrik tahlil ma'lumotlariga ko'ra, gidro-
Tebinbuloq koni vermikulit
slyudaning mayda bo'laklaridan iborat bo'ladi. Almashtiriladigan kationlarning tabiati bo'yicha magniy, magniy - kalsiyli vermikulit va natriyli vermikulit va gidro-biotitlar qayd etilgan. Vermikulitning katta slyudali bo'laklarda ularning natriyli navlari, kichik magniyda - kalsiyli navlari miqdori ustunlik qiladi. Tebinbuloq koni vermikulit rudasining kimyoviy tarkibi 3-jadvalda keltirilgan.
Vermikulit rudasini boyitishning
2-jadval
idasining mineralogik tarkibi
Minerallar
Asosiylari Ikkinchi darajali minerallar Qo'shimchalar
Vermikulit, piroksen, al'fibol Karbonat, titano-magnetit, ddingeit, gidroxlorid, montmorillonit, xrizotil-asbest, aktinolit, gips, kvars, temir oksidlari Apatit, rutil, selestin, sirkon, anataz, sfen, barit, granat
biotit va vermikulitning o'zgaruvchan vazifasi vermikulit zarrachalaridan bo'sh
qatlamlari bilan aralash qatlamli shakl- tog' jinslarini, shishmaydigan ortiqcha jins-
lanishlar bilan ifodalangan gidratatsiyaning larni va zaif shishadigan slyuda zarralarini
oraliq bosqichidagi slyuda asosiy rolni o'y- ajratib tashlashdan iborat. Ushbu boyitish
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10115531_
KON-METALLURGIYA VA ISHLAB CHIQARISH SANOATI
ГОРНОДОБЫВАЮЩАЯ МЕТАЛЛУРГИЯ И ОБРАБАТЫВАЮЩАЯ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ MINING METALLURGY AND MANUFACTURING INDUSTRY
3-jadval
Tebinbuloq koni vermikulit rudasining kimyoviy tarkibi
Birikmalar SiO2 TiO2 M2O3 Fe2O3 FeO MgO MnO CaO Na2O K2O P2O5 H2O
Miqdori, % 31,947,9 0,32,3 2,79,7 3,415,7 2,07,5 13,218,8 0,050,14 9,525,2 0,452,0 0,11,2 0,010,05 0,13,3
jarayoni kengaytirilgan vermikulit ishlab chiqarishda eng ko'p vaqt talab qiladigan va qimmat jarayon hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda qo'llaniladigan tog' jinslarini boyitish usullari vermikulitni chiqindi jinslardan to'liq ajrata olmaydi. Chiqindi jinslar qisman boyitishning yakuniy mahsuloti - vermikulit konsen-tratida qoladi. Vermikulitning xususi-yatlariga yaqin bo'lgan slyuda jinslari to'liq boyitma fazasiga o'tadi, ammo ular
sifatiga deyarli ta'sir qilmasligi mumkin, chunki hozirgi vaqtda ma'dan va kontsent-ratlarni kuydirib qayta ishlash usullari ishlab chiqilgan bo'lib, ular vermikulitdan nafaqat chiqindi jinslarni, balki to'g'ridan-to'g'ri biotit va flogopit zarralarini ham to'liq ajratish imkonini beradi.
Natijalar va muhokama. Vermikulitni ishlab chiqarishda chiqindi jinsi miqdori 50% gacha bo'lgan boyitma olinsa ham o'zini qoplaydi. Bo'sh jinslarning to'liq
1-rasm Karauzyak koni vermikulit rudasini boyitishning taklif qilinayotgan texnologik
sxemasi
kuydirishda yaxshi kengaymaydi. Oxir oqi-bat, bu holat kengaytirilgan vermikulitning doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10115531
ajratilmaganligi boyitma tannarxini kamay-tiribgina qolmay, balki tog' jinslaridan
vermikulit ajratib olish darajasini ham pasaytiradi. Tog' jinslarini boyitish turli usullar bilan amalga oshirilishi mumkin. Boyitish usulini tanlash tog' jinsining o'lchamiga, ma'danda vermikulitning miq-doriga, chiqindi jinslarning xusu-siyatlariga va boyitmaga qo'yiladigan talab-larga bog'-liq bo'ladi. Texnologik boyitish sxemalari, ko'p bosqichli bo'lib, ular turli xil ketma-ket jarayonlarni o'z ichiga oladi. Asl vermikulit o'z ichiga olgan jinsdagi vermi-kulit va chiqindi jinslarning o'lchamidagi sezilarli farq bilan, boyitish uchun an'anaviy
boyitgandan so'ng boyitmani suvsizlantirish va quritish jarayonlarini qo'llashni talab etadi, shundan keyingina boyitmani kengay-tirish uchun pechga beriladi. Vermikulit rudasini boyitishning texnologik sxemasini yaratish uchun tarkibida 10,16% vermikulit bo'lgan Karauzyak koni rudasi 1-rasmda keltirilgan texnologik sxema bo'yicha boyitish tadqiqotlari o'tkazildi.
Texnologik sxema bir bosqichli mayda-lash, ruda tarkibida temir, rangli metallar va boshqa aralashmalarni ajratib olish, g'al-virda saralab fraksiyalarga ajratib
4- jadval
Karauzyak koni vermikulit rudasini havoli ajratish yo'li bilan boyitish natijalari
Havo oqimi tezligi, m/sek Vermikulitni boyitmaga o'tishi, %
sinf -4+2 mm sinf -2+1 mm snif -1+0,5 mm
15 45,2 61,3 74,2
20 55,3 75,3 94,1
25 85,1 79,7 87,4
30 95,0 94,3 67,3
35 95,9 80,6 60,2
2-rasm Vermikulitni boyitmaga ajralishini havo saralagichining havo oqimi
tezligiga bog'liqligi
g'alvirlash (elash) jarayonini ishlatilishi mumkin. Vermikulit rudasini suvli muhitda doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10115531
olish va pnevmatik saralashni o'z ichiga
5-jadval
Vermikulit boyitmasini fraksiyalar bo'yicha taqsimlanishi
Fraksiya Boyitmaning chiqishi, % Boyitmada vemikulitni miqdori, % Vermikulitni boyitmaga o'tishi, %
-4+2 mm 4,0 85,0 33,46
-2+1 mm 3,97 85,0 33,21
-1+0 mm 3,50 85,0 29,28
Jami 11,47 85,0 95,95
oladi. Elektromagnit ajratishdan oldin namlikni yo'qotish uchun -4+1 mm fraktsiya siklon bilan 150°C haroratda quritish barabanida quritiladi. Rangli metallarni olib tashlash elektromagnit maydonda girdobli oqim ajratgich yordamida amalga oshirildi. U yerdan, -4+2 mm, -2+1mm va -1mm fraktsiyalarga saralash tasniflash uchun vermikulit mahsuloti g'alvirga yuboriladi.
Bundan tashqari, havo saralagichda quruq boyitish yo'li bilan vermikulit boyitmasi olindi. Saralagichni boyitish samaradorligini oshirish uchun har bir o'lcham va sinfi alohida ajratildi. Saralash vaqtida vermikulit rudalari solishtirma og'irliklari farqi evaziga minerallarni ajra-lishi amalga oshadi. Zichligi katta bo'lgan minerallar birinchi qabul qiluvchiga kiradi, rudadagi boshqa minerallarga nisbatan solishtirma og'irligi past bo'lgan vermikulit havo oqimi bilan olib ketilib, uzoqdagi qabul qiluvchiga kiradi. Tadqiqot natijalari 4-jadval va 2-rasmda keltirilgan.
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki vermikulit zarachalarini asosiy sinfini chiqindi jinslardan ajratish uchun havo oqimining dastlabki tezligi 20-30 m/s oralig'ida bo'lishi kerak ekan. Vermikulit boyitmasini fraksiyalar bo'yicha taqsimlanishi 5-jadvalda keltirilgan
Shunday qilib, ishlab chiqilgan sxema doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10115531
bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar natijasida -4+2mm, -2+1mm va -1mm fraksiyalarda vermikulit boyitmasi olindi, vermikulitning boyitmaga chiqishi 95,95%, boyitmani chiqishi 11,47% va konsentratdagi vermikulit miqdori 85% ga yetadi. Shunday qilib Qoraqalpog'iston respublikasida joylashgan Karauzyak koni vermikulit rudasini boyitish natijasida olingan boyitma turli xil mah-sulotlar ishlab chiqarish uchun xomashyo talablarini to'liq qoniqtiradi.
Xulosa. 1. Vermikulit rudasining tar-kibi va xossalari to'liq o'rganib chiqildi va uning tarkibida SiÜ2-38,1%, MgO-23,4%, Al2Ü3-12,2%, Fe2Ü3-9,5%, FeO-1,2%, K2O-5,1%, TiÜ2-1,5%, H2Ü-5,2% miqdorda bo'lib ular asosiy minerallar: vermikulit, biotit, piroksen va amfibol; ikkinchi darajali minerallar: karbonat, titano - magnetit, dingeit, gidroxlorid, montmorillonit, xrizo-til-asbest, aktinolit, gips, kvarts va temir oksidlari; qo'shimcha minerallar: apatit, rutil, selestin, sirkon, anataz, sfen, barit va granit kabi minerallar ko'rinishida bo'ladi.
2. Vermikulit rudasi turli formada donador holda bo'lib, nisbatan yirik bo'-laklari 20 mm gacha bo'ladi, ko'pchitish jarayoni vermikulit maydaligiga bog'liqligi sababli vermikulit rudasini boyitishdan oldin o'lchamini -4 mm gacha maydalash kerak bo'ladi.
3. Rudada titanomagnetit miqdori yu- masida tarkibida Fe3O4 ning miqdori 24,7%
qori bo'lganligi sababli texnologik jara- dan 50% gachani bo'lishi, uni sement ishlab
yonning boshida magnitli saralash yo'li chiqarishda temir qo'shimchasi sifatida ish-
bilan magnit boyitmasi olindi. Magnit boyit- latilish imkonini beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. А.Р.Арипов, Ф.Э.Ахтамов, А.А.Саидахмедов, Б.Р.Вохидов Разработка технологии обогащения вермикулитовых руд караузякского месторождения // Горный журнал Казакстана. -2022, -№2.-С 33-39. (04.00.00; №35).
2. Арипов А.Р., Холикулов Д.Б., Гусейнов Р.К., Ахтамов Ф.Э., Мамараимов Г.Ф. «Обогащение вермикулитовых руд Караузякского месторождения республики Каракалпакистан». «Universum: технические науки». г. Москва 3(84).
3. A.Aripov, A.Saidakhmedov, B.Vokhidov. Development of a technology for enrichment of vermiculite ore of the Karauzyak deposit // Universum: технические науки: научный журнал, -Москва, -2021, - №2 12 (93), Часть 7.М., Изд. «МЦНО», - С. 5-10. (02.00.00; №1).
4. A.R.Aripov, D.B.Xolikulov, A.A.Saidaxmedov, B.R.Voxidov. Qorauxyak koni vermikulit rudasini boyitish texnologiyasini ishlab chiqish // O'zbekiston konchilik xabarnomasi,- Navoiy, -2022, -2(89), -B 76-80. (04.00.00; №3).
5. A.R.Aripov, F.E.Axtamov., B.R.Voxidov., R.G.G'oyibnazarov // O'zbekiston sharoitida vermikulit asosida turli mahsulotlar olish imkoniyatlari // Kompozitsion materiallar. -Toshkent, -2022, -№ 2(90), - С. 136-140. (02.00.00; №4).
doi: https://doi.org/10.5281/zenodo.10115531
