CC BY
0TURIZMNING IJTIMOIY-MADANIY VA EKOLOGIK TA'SIRLARI
Siddikov A.A.
SamISI, "Menejment" kafedrasi o'qituvchisi
Suleymanova A.A.
SamISI talabasi
Annotatsiya. Ushbu maqolada bugungi kunda turizm va xizmatlar sohasida boshqaruv faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari, turizmning ijtimoiy-madaniy va ekologik ta'sirlari mualliflar tomonidan yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: xizmat, turizm, ekologiya, ijtimoiy-madaniyat.
Abstract. In this article, the specific features of management activities in the field of tourism and services today, the socio-cultural and ecological effects of tourism are highlighted by the authors.
Key words: service, tourism, ecology, socio-culture.
Turizm menejmentining asosiy maqsadi bu sohaning iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va ekalogik manfaatlarini oshirish va shu bilan bogliq xarajatlarni kamaytirish. Bu maqsadga erishish uchun menejer turizmning potensial ijobiy va salbiy tasirlari va tosatdan sodir boluvchi holatlarni tushunishi kerak. 8- mavzuda iqtisodiy xarajatlar va foyda keltirilgan va qisqa xulosa qilingan, sayohat manzillarining rivojlanishi — bu eng kop kerak bolgan turizm rivojlanishi yuqori xarajatlarga olib keladi. 9- mavzu bizning turizm tasirlari haqidagi tushunchalarimizni ularning ijtimoiy-madaniy atrof muhit olchovlarini hisobga olgan holda kengaytiradi. Qoyidagi bolimda umuman olganda turizmning ijtimoiy madaniy manfaatlari korib chiqiladi, "Ijtimoiy-madaniy xarajatlar" bolimida uning potensial ijtimoiy-madaniy xarajatlariga kommodifikasiya(tovarlashish) fenomeni, korgazmali effekt va turizm va kriminallik munosabatlari orqali etibor qaratiladi. Turizmning ekologik manfaatlari muhokama qilinadi va potensial atrof muhitga oid zararlarni tekshirib chiqish bilan huddi atrof muhitga tasiri ketma-ketligi orqali modellashtirilgani kabi davom ettiriladi. Atrof muhit olchamlaridan oldin ijtimoiy madaniy olchamlarni muhokama qilish mualliflarning bunga katta etibor qaratishiga muljallanmagan, ammo ogohlantiruvchi platformadan yaxshiroq. Turizm sohasi tanqidi ijtimoiy madaniy masalalarida koproq urgu berilgan. Ikki kattalik ham haqiqatdan bir biriga juda bogliq va ikkalasi ham iqtisodiy jihatlari orqali boglangan.
Garchi turizmning ijobiy jihatlari tarafdorlari turistik manzil uchun turizmdan samara keltira oladigan iqtisodiy manfaatlarni takidlasada, ular turli birlashgan ijtimoiy-madaniy avzalliklarni misol qilib keltiradi. Bular qoyidagilarni oz ichiga oladi:
• Madaniyatlararo munosabatlarni himoya qilish(ragbatlantirish)
• Mahalliy madaniyat va meros saqlanib qolishida turizm ahamiyatini ragbatlantirish
• ijobiy iqtisodiy natijalar orqali ijtimoiy barqarorlikni himoya qilish
• Quyidagi bolimda hamma tasirlar uchun teskari misollar keltiriladi, ammo ushbu bolimning maqsadi faqat himoya nuqtasini taqdim etadi.
Madaniyatlararo munosabatlarni himoya qilish (ragbatlantirish). Agar biror kishi muayyan madaniyat bilan cheklangan aloqada yoki aloqasiz bolsa, ular odatda stereotiplar yoki osha madaniyat va ularning azolari haqida keng va buzilgan hulq atvorga oid fikrlarni saqlaydi. Toliq tajribalar bolmasa stereotiplar odatda osha madaniyat azolarining uchrashishi kutiladigan korsatmalar toplamini taminlaydi. Aytish mumkinki turistlar ortasidagi togridan-togri aloqa va shu kabi sterotiplarni tarqatish har bir guruh azolarini yagona shaxs va iloji boricha dost sifatida his etishga imkon beradi. Turizm madaniyatlararo tushuncha hosil qilish uchun katta kuch sifatida qaraladi, chunki juda kop odamlar boshqa madaniyat bilan oz vatanida va chet elda aloqaga kirishadi. Avstraliyada yaponiyaliklar va boshqa osiyolik turistlar bilan togridan-togri aloqa shubhasiz bazi avstraliyaliklar tomonidan saqlab qolingan stereotiplar erroziyasiga hissa qoshgan, chet elga chiquvchi Avstraliyaliklarning Osiyo va boshqa dengiz orti sayyohlik manzillariga chiqishi xuddi shunday bir xil tasirga ega. Shunday qilib turizm boshqa mamlakatlar bilan munosabatlarni yaxshilashga hissa qoshadigan asosiy mexanizm sifatida qaralishi mumkin.
Turizm - xalqaro tinchlikni saqlovchi kuch sifatida. Madaniyatlararo istiqbolning bir korinishi(manifestasiyasi) bu dunyo tinchligi uchun turizimni jonli bir kuch sifatida his etishdir. Kunlik munosabatlardan tashqari track-to diplomacy ni yoki rasmiy va norasmiy aloqa yollarini kuchaytirish bilan norasmiy yuzma-yuz aloqalar atayin yengillashtirishda turizm rolini ham inobatga olish lozim. Bu xodisaga misol sifatida 1947 yildan beri uchta urushni otkazgan Hindiston va Pokiston ortasidagi yaqinlikni vujudga kelishiga hissa qoshgan 2004 yilning kriket test oyinlarini keltirish mumkin (Beech et al. 2005). Bu esa kelgusi yilda oyinlarni davom ettirish uchun ishonchni mustahkamlash orqali normal diplomatik va fuqaro aviasiyasi bitimi kabilarni olga surdi. Pokiston hukumati 10000 nafar Hindistonlikka vizalar berdi, ularga oyin davomida pokistonlik dostlari tomonidan qilingan samimiy va dostona munosabat haqida "Indian press" da habar berildi. Bundanda muhimrogi 600 million mahalliy televedeniya tomoshabinlari janjalsiz va hamjihatlikda otgan, hindistonliklar galabasi bilan tugagan sport spektakli guvohi boldilar (Beech et al. 2005). Bu tadbirlar ulkan import va yadroviy qurol imkoniyatlari bor ikki mamlakat ekanligini hisobga olgan holda Hindiston va Pokiston ortasidagi ikki tomonlama munosabatlarni yanada takomillashtirish uchun turtkidir va bu ozaro yaxshi barqaror atmosferaning mahalliy muhitga katta tasir korsatishda muhim ahamiyatga ega.
Shu bilan birga bunday tashabbuslar tabiatan nozikdir. 2008 yilda Avstraliya, Angliya va Yangi Zelandiya kriket jamoasi xavfsizlik sababidan Pokiston safari olib tashlandi, 2009 yil mart oyida Shrilanka kriket jamoasi tashrifi paytidagi terroristik hujumlar mamlakatning sport shuhratini barbod qildi.
Madaniyat va merosni saqlab qolish uchun ragbat(hohish). Turizm tarixiy binolar va joylarni saqlash va qayta qurishni targib qilish salohiyatiga ega. Bu togridan-togri kirish chiptalari narxini kotarish, suvenerlar sotish va hayriyalar evaziga amalga oshirilishi mumkin, ular shu maqsadlarda ajratilishi kerak yoki bilvosita
umumiy turizm ajratmalari yoki saqlab qolish va qayta qurishga ajratmalar orqali amalga oshiriladi. Bular Praga (Chexiya), Bryugge (Belgiya), Kyoto (Yaponiya), va York (Birlashgan Qirollik) kabi turistik-tarixiy shaharlarda eng yaxshi amalga oshirilgan, qaysiki qayta qurilish va jonlanish barcha ichki jarayonlarda amalga oshirilgan, hyech bolmaganda turizm salohiyatining uzoq saqlanishiga etibor qaratilgan. Avstraliya turistik-tarixiy shahar sifatida qaraluvchi shaharga ega emas, ammo turizm bilan bogliq tarixiy saqlanmalar Tasmaniyada Port Artur, Konvikt Ruin va Sidneyning Millers Point Katerinada Springval Homestead va shimoliy hududlar kabi nisbatan katta joylarga misollar keltirish mumkin. Mahalliy aholi turistlar uchun qayta-quriluvchi joylar chiroyli bolishidan va qoshimcha daromad orttirishdan manfaat korishadi, aks holda bu mahalliy aholiga mavjud bolmagan oz tarixini taxmin qilish va organishga imkon bermaydi.
Madaniyat uchun ham shu kabilar amal qiladi. Zamonaviylashish oqibatida yoqolib ketish bazan turistik talab sababidan saqlanadi yoki qayta tiklanadi. Tarixiy joylarga koplab misollar keltirish mumkin, masalan, Vanuatudagi yoshlar baland yogoch minoralardan sakrashi kabi tashqaridan bungeye-jampingga oxshaydigan gol bayramining qayta tiklanishi, ananaviy toqimachilikning va Maltadagi shishaga ishlov berishni qayta tiklanishi kabilarni keltirish mumkin. Bundan tashqari Janubiy Garbiy amerikada amerika milliy sanati va hunarmandchiligini kuchaytirish va ananaviy raqs va Balidagi bayramlar qayta tiklanishini misol qilish mumkin (Barker, Putra & Wiranatha 2006). Amerika janubiy garbida mahalliy amerikalik rassomlar ozlarining yangi narsalar ijodi bilan turistlar etiborini tortadi, ammo ananaviy ishlab chiqarish jarayonlarini ozida saqlab qolgan. Shunga muvofiq, ular bunday sanatni ularning shunga oxshash moddiy madaniyatining ozgarishiga qaraganda yaxshiroq rivojlanishi uchun etibor qaratadi (Maruyama, Yen & Stronza 2008). Bunday dinamika shimoliy Avstraliyadagi Arnhem Landga tegishli, u yerda turistlarning tomosha qilishga ehtiyoji tufayli ananaviy yogoch oymakorligini bilan birga uning yangi korinishlari ham rivojlandi (Koenig, Altman & Griffiths 2011).
Ijtimoiy farovonlik va barqarorlikni olga surish. Odatda turizm ish orinlari va daromadlarni yaratish orqali ijtimoiy farovonlikni yaxshilash, yakuniy maqsadga erishish uchun yanada qulay rivojlanish darajasi deb taxmin qilinadi. Bu siljish agar sayohat manzili ozining xalqaro darajada oz raqobatbardoshligini yaxshilamoqchi bolsa unda u oz xizmat va sogliqni salash standartlarini rivojlangan mamlakatlardan tashrif buyuruvchilarga maqbul keladigan holda taklif qilish orqali sodir boladi. Turizmning vujudga kelishiga qaramay, mahalliy aholi kozga korinarli va moddiy ijtimoiy foyda koradi, masalan, ich terlama xavfini yoqotish, elektrni joriy qilish, xalqaro mehmonxona joylashgan tosh yollarni yaxshilanishi kabilar orqali.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. "Узбекистан" НМИУ, 2017. — 485 б.Александрова А.Ю. Международный туризм. Учебник. - М: Аспект Пресс, 2004. - 470 стр.
2. Дурович А.П., Бондаренко Г.А., Сергеева Т.М. и др. Организация туризма. Учебное пособие. 2-е изд. испр. — Мн.: Новое знание, 2005. -640 стр.
3. Квартальнов В.А. Туризм. Учебник.—М., Финансы и статистика 2004. -320стр.
