CC BY
0TURIZM INDUSTRIYASIDA TEXNOLOGIK YANGILIKLARNI
BOSHQARISH
Siddikov A.A.
SamISI, "Menejment" kafedrasi o'qituvchisi
Suleymanova A.A.
SamISI talabasi
Annotatsiya. Ushbu maqolada bugungi kunda turizm va xizmatlar sohasida boshqaruv faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari, turizm industriyasida texnologik yangiliklarni boshqarish mualliflar tomonidan yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: xizmat, turizm, ekologiya, texnologik yangiliklar, boshqaruv.
Abstract. In this article, the specific features of management activities in the field of tourism and services today, the management of technological innovations in the tourism industry are highlighted by the authors.
Key words: service, tourism, ecology, technological innovations, management.
Shunday zamonlar bolganki, kishilar 1961-yilda inson fazoga chiqishi togrisida, kompyuterlar bir necha yillar davomida qilinadigan ish hajmini soniyalar davomida bajarishini, fan va texnologiyalar hozirgi kunlarda qollanilayotgan qamrovlarda tatbiq etilishi haqida tasavvur ham qila olishmagan. Bu davr mobaynida eng rivojlangan mamlakatlarda kapital qoyilmalar yiliga 3% dan ortiq osmagan, lekin fan sohasidagi tadqiqotlarga qoyilmalar yiliga 6-15 %ga osgan.
Turizm iqtisodiyotiga kompyuter texnologiyalari katta foyda keltira boshlagan tarmoqlaridan biriga aylanib qoldi. Bularga aviachiptalar, boshqa turdagi transport vositalari uchun chiptalar, sayohatlar va mehmonxolarda xonalar uchun avvaldan buyurma berib qoyish tizimlari kiradi. Bugungi kunda Amadens, Gabriel, Sabre, World Spar, Apollo va boshqalar kabi eng yirik tizimlarning Ozbekistonda oz vakolatxonalari ochilgan. Bundan tashqari Internet - jahon axborot tarmogining ahamiyati bu sohada kun sayin ortib bormoqda. lnternet- texnologiyalar turistik firmalarga xalqaro telefon suhbatlari va faks yollash uchun xarajatlarni qisqartirish evaziga katta miqdordagi mablaglarni tejashda yaqindan yordam beradi.
Yil sayin aviachiptalar va mehmonxonalarga avvaldan buyurtma berish tizimidan foydalanayotgan turistik firmalarining soni ortib bormoqda. Bunday tizimlar jahonning barcha mehmonxonalarida xonaga buyurtma berish qisqa vaqt davomida ish joyini tark etmagan holda buyurtma berish shartlari, narxlar, imtiyozlar togrisida malumot olish imkoniyatini beradi. Avvallari bu ishlarni amalga oshirish uchun uzoq vaqt va mablag kerak bolardi. Tizimga kiruvchi agentliklar hozirgi kunda otgan yilgi malumotnomalardan emas, balki eng oxirgi malumotlardan foydalanishadi. Alean tizimininng qatnashchilari qimmatbaho dasturiy taminotni sotib olishlariga hojat yoq, chunki bu tizim Internet tarmogining standart texnologiyalariga asoslangan.
Yangi texnologik urush tufayli turistik xizmatlar bozorini tizimlashtirish jarayoni jadal ravishda kechmoqda. Axborot tizimlariga murojaat qilish qiymati
pasaydi. Bu hodisa 2-3 kishidan iborat turistik agentligiga avvallari foydalanish qimmatga tushgan xizmatlardan foydalanish imkoniyatini beradi. Bu shuni anglatadiki, unchalik katta bolmagan turagentliklar katta tashkilotlarga jiddiy raqobatni yuzaga keltirshi mumkin. Misol tariqasida nemis firmasi "Tiss"ni korsatish mumkin 1997-yilda ikki nafar xodimning ozi aviachiptalar savdosi bilan shugullangan holda 140 mln. nemis markasiga teng aylanmani taminladilar.
Kundan-kunga xalqaro va milliy raqobatning kuchayishi, fan va texnikaning taraqqiyoti tufayli texnologiyalarni boshqarish masalalarining dolzarbligi ortib bormoqda. Shu sababli turistik biznes texnologiyalari boyicha mutaxassislarni tayyorlash hajmi ortmoqda.
Rahbariyat oldida kapital qoyilmalar va texnologiyalardan maksimal samara olish masalasi turibdi, deb takidlash mumkin.Buning uchun kamida beshta muhim tarkibiy qismni farqlash joiz1:
1) kompaniyaning maqsadi va strategiyasini aniqlash;
2) ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar (IIT; inglizcha-R&D, ruscha NIOKR)ning ahamiyatini aniqlash;
3)IITning qamrovini belgilash;
4) IITning natijalarini baholash;
5) fan va boshqaruvning umumiy hamkorlik qirralarini aniqlash.
Kompaniyaning maqsadlari va strategiyasiga tabiiyki, birinchi talab quyidagicha
boladi: bozorlarning umumiy tahlili va istiqboli, shuningdek, real (hayotiy) texnologik resurslarga asoslangan holda kompaniyaning umumiy maqsadlari va strategisini belgilash lozim.
Tadqiqotlar bolimi kompaniya osishining optimal darajasi va yonalishi, turistik mahsulot va xizmat korsatish jarayonlarini yaxshilash va turfalashtirish (diversifikatsiyalash)ning nisbiy ahamiyatini bilishi togrisida rahbariyat ishonch hosil qilishi kerak.
Mahsulotni birinchi navbatda xizmat sifati, xizmat korsatish jarayoni, muddati, saviyasi va narxi jihatidan takomillashtirish zaruriyatini aniqlash maqsadga muvofiqdir. IIT ijrochilari say- harakatlari motadil hajmda foyda olish yoki ulkan yutuqlarga erishishga qaratilganligini bilishlari lozim.
Nisbatan mukammal va muvaffaqiyatli strategiyalarga ega kompaniyalar oz kuchli va zaif tomonlarini anglab etish imkoniyatiga koproq egadirlar. Ular uchun butun firmaning texnologik resurslaridan foydalanish imkonini beruvchi asosiy strategiyalarni aniqlash zarurati dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Keng manoda turistik firmaning maqsadlari va strategiyasidan kelib chiqqan holda masalani uch yonalish boyicha tadqiq qilish mumkin:
-malumotlar olish maqsadida fundamental tadqiqotlar olib borish (Afinaning "Xolidey-In" mehmonxonasi bu xildagi tadqiqotlarsiz modernizatsiya boyicha muvaffaqiyatli tadbirlarni amalga oshira oladi);
-faoliyat korsatayotgan biznes miqyosida IIT yangiliklaridan foydalanish;
-tadqiqotlar natijalaridan yangi ish tashkil etish maqsadida foydalanish.
1 Aliyeva M., Norchayev A. Tutizm menedjmenti fanidan electron darslik. — TDIU kutubxonasi, 2005.
Shubhasiz, muvaffaqiyatli tashabbuskor malum obroga erishadi, lekin tashabbus har doim ham muvaffaqiyatning sababi bolavermaydi. Nemis firmasi "TISS"ning tashkil etilishi asosan texnologiyalarning taraqqiyoti bilan bogliqdir.
ITTning olchamlari. Rahbariyat oldida uchinchi umumiy masala, tadqiqotlar uchun qanday miqdorda sarmoya sarflash zarurligi. Bu erda umumiy qoida quyidagicha: tarmoqning ilmiy sigimi qanchalik katta bolsa, sarmoyalarning tadqiqotlardagi ulushi ham shuncha kop boladi.
Asosiy yangiliklardan foydalanilayotgan paytda ular odatda ananaviy yoki eng zamonaviy texnolgiyalarning natijasi hisoblanadi. ITTni baholash. Rahbariyat oldida turgan quyidagi savollarga murojaat qilsak: Tadqiqotdlarga sarmoya sarflash umuman kerakmi?
Kutilayotgan natijalarni alternativ sarmoya qoyilmalarning salohiyati bilan taqqoslash mumkinmi? Ilmiy izlanishlar samaradorlikni oshirishga yordam beradimi?
Boshqacha qilib aytganda, tadqiqotlar sohasidagi mehnatimiz muvaf-faqiyatini qanday baholay olamiz?
Internet rivojlanishi bilan birga nafaqat turistik biznesda qatnashuvchilarning joyi va roli, ular ortasidagi munosabatlar, balki xojalik yuritishining butun falsafasi-turistik marketing qayta korib chiqilmoqda. Umumjahon axborot tizimi ananaviy marketing usullarini samarasiz qilib qoymoqda. Xizmat korsatish sohasida ishlovchi marketologlar yangi elektron aloqa vositalari imkoniyatlaridan tolaqonli foydalanishni istasalar, tarmoqning bu xususiyatlarini hisobga olishlari zarur.
Global kompyuter tarmogi yer sharining istalgan burchagida tunu kun turistik axborot olishga imkoniyat yaratadi. Internetga joylashtirilgan reklama hech nima bilan solishtirib bulmaydigan samara beradi. Uni yer sharining har bir burchagida potensial mijozlar istagangan vaqtda koradi. Reklama materiallari erkin fotosuratlar, grafika va tovush effektlari, multiplikatsiya va hatto video bilan jihozlangan bolishi mumkin. Internet saytiga qoyilgan reklama bosma korinishda chiqqan reklamaga nisbatan ancha arzon boladi. Multimediya broshyuralari zudlik bilan va yengil almashtirilish imkoniyatiga ega, bu esa «yonayotgan» takliflaг uchun juda qulaydir
«Amerikan Eyгlaynz» aviakompaniyasi doimiy ravishda «NetServeг» vaгogini, dam olish kuni xarid qilinmagan joylarni doimiy ravishda, sotish uchun oqilmaydi. Natijada, aviakompaniya ayrim yonalishlarda joylarning toldirishini 60 dan 100% gacha kotarái. «British Eyi-veyz» aviakompaniyasi oldinlaгi «yonayotgan» reklamaning katta qismini gazeta va televidenieda joylashtirar edi, hozirgi kunda esa ushbu kompaniya Internet tarmogidan foydalanishni afzal korayapti.
Jahon axborot tarmogi marketing harakatlarining, xususan reklama kompaniyalari samaradorligini tezda va oson aniqlashga yordam beradi. Ish samaradorligining asosiy korsatkichi saytga kiruvchilarning sonidir. Ularni qayd etish (hisobga olish,) serverlar orqali amalga oshiriladi. Broshyuradan farqliroq elektron versiyada birinchi navbatda korib chiqiladigan yoki umuman oqiilmaydigan varaqlar malumdir.
«Best Uestern Interneshnl» mehmonxonalar zanjiri, 160 mehmonxona togrisida axboгotni «Trevel Veb» saytiga joylashtiгib shu yosinda Internet tarmogida ozi
togrisida elon qildi. Birinchi oy mobaynida ushbu Ье1 80 mingta tashrifni hisobga oldi. Biroq bir nеchtagina foydalanuvchi, bu otеllar zanjiridagi joylashish shartlarini va honalar rasmlarini izlanganlar.
Istеmolchilar tanlovini bеlgilaydigan yuqoridagi axborot mijozlar uchun katta ahamiyatga ega emasligi va reklama elonlari tarkibi qayta korib chiqilishi zarurligi malum bolib qoldi. Bizga malumki, jahon turizmida Yevropa mintaqasi asosiy orin tutadi. Yevropa mamlakatlari turizm industriyasi rivojlanishining asosiy omillaridan biri turizm sohasiga axborot tеxnologiyalarining kirib kеlishidir. Turizm sohasidagi axborot tеxnologiyalari shu soha ichida va tashqarisida, tijorat maqsadida qollaniladigan barcha kommunikatsiya hamda axborot tеxnologiyalari majmuidir. Internet va global axborot tarqatish tеxnologiyalari turizm industriyasining asosiy axborot tеxnologiyalari hisoblanadi.
Yevropa onlayn (online) turizm bozorining hajmi 2 mlrd. AQSh dollarini tashkil qilmoqda. Onlayn (online) turizm bozori - Internet va boshqa global axborot uzatish tarmoqlari orqali vujudga kеlgan turizm bozori. 2001-yilgi malumotlarga qaraganda, 800 mln. AQSh dollariga tеng bolgan bu bozorda Angliya 240 mln. AQSh dollari atrofida tovar aylanmasiga erishib, bozorning 30% ini oz nazoratiga oldi. 2002-yilda vujudga kеlgan siljishlarni hisobga olsak, otgan yillardagiga nisbatan 150% osish bilan 2 mlrd. AQSh dollariga erishgan.
Yevropa onlayn turizm bozorining natijalarini AQSh bilan taqqoslaydigan bolsak, uning ancha orqada ekanligini koramiz. Masalan: Internet orqali uchish chiptalarini sotish Yevropada 2,0% ni tashkil etsa, AQShda 7,4% ni tashkil qilmoqda. Mеhmonxona sohasidagi holat Yevropada 0,5% ni tashkil qilsa, AQShda jami turizm mahsulotlarining tovar aylanmasi ichida Internet sotuvlarning ulushi 2003-yilda 3,5% ni tashkil etdi. 2006-yilda bu korsatkichni 15% ga еtkazish kutilmoqda2.
Korinib turibdiki, Yevropa turizm bozorining rivojlanishi, global axborot turizmining rivojlanishi bilan uzviy boglanishda davom etmoqda. Global ahamiyatga ega bolgan har qanday ilmiy-tеxnikaviy ozgarish va rivojlanishlar turizm iqtisodining buguni va kеlajagini bеlgilab bеradi.
Ozbеkistonga tashrif buyuruvchi turistlarning 60% ni yevropaliklar tashkil etadi. Internet va har xil global axborot uzatish tarmoqlaridan samarali va unumli foydalanish Ozbеkistonda turizm iqtisodiyotini rivojlantirish dolzarb va yaqin kеlajakda hal qilishi kеrak bolgan masalalardan biridir.
Saytga kirishni kopaytirishning turli yollari mavjud. Ananaviy reklama matеriallaridan kora Internetning kеng imkoniyatlarini hisobga olib, elеktron broshyuralarning tarkibi va formatini ishlab chiqqan firmalar yaxshiroq natijalarga ega boladi. Ular foydalanuvchi haqida gamxorlik qiladi va saytdagi faoliyatini osonlashtiradi. Mijoz malumotlar bazasida yoqolib qolmasligi uchun, uni izlash vositasi bilan jihozlashadi va navbatdagi malumotni topish uchun mantiqiy (manbalar bilan taminlashadi) yonalishlar korsatilgan. Ular foydalanuvchi bu е^ qaytib kеlishi uchun oz saytlaridagi bеtlarni doimiy ravishda yangilab turiadi.
2 ТТNA, September, 2CC5 y.
«Lodging Touch» tizimi mеhmondostlik sanoati uchun dasturlar ishlab chiqish sohasidagi yyetakchi tashkilotlardan biri - AQShning MAI Hospitality kompaniyasi tomonidan yaratilgan.
Bugungi kunda Lodging Touch tizimi mеhmonxona biz^sini kompteks avtomatlashtirish dasturiy vositalarining eng zamonaviylaridan biri hisoblanadi. Dastur tola klassifikatsiya qilingan va MDH bozori uchun moslashtirilgan. Boshqa shunga oxshash tizimlardan farqli olaroq, Lodging Touch tizimi Windows NT opеratsion muhitida faoliyat korsatadiki, bu uning faoliyat doirasini ancha kеngaytiradi, shuningdеk u bilan ishlash usulini oson ozlashtirish imkonini bеradi.
Tizim mеhmonxonaning turli bolimlari: portе, restoran xizmati, sotish, bankеtlar tashkil etish bolimini avtomatlashtiruvchi dasturlarning birlashtirilgan pakеtidan tashkil topgan. Lodging Touch tizimi b^gatenya dasturlari, mеhmonxona daromadini oqilonalashtirish tizimlari, pullik tеlеvidеniе, tеlеfon, nomеrga kirishni nazorat qilish va b. tizimlar bilan boglanishi mumkin.
Lodging Touch-Porte tizimi modul prinsipiga asosan tuzilgan. Opеratsion blok tizimning bosh boginini tashkil etadi. U nomеrlarni bronlashtirish (bronni rasmiylashtirish va bеkor qilish, kutish varaqlarini yuritish, mеhmonxona qavatlarini kozdan kеchirish), mеhmonlarni joylashtirish va royhatdan chiqarish, tolovlarni kiritish va tungi audit taomili funktsiyalarini qollab-quvvatlashni amalgam oshiradi. Shu е^ mеhmonxonadagi holat togrisidagi hisobotni (grafik yoki jadval variantlarida) kozdan kеchirish, turli-tuman malumotlar (mеhmon kartochkalari, pasport malumotlari va h.k.) olish mumkin.
Lodging Touch tizimining boshqa ayrim dasturiy modullari qatoriga tariflarni boshqarish bloki, nomеrlar fondini boshqarish bloki (nomеrlarni tozalash va xodimlarning ish grafigini tuzish uchun moljallangan) kiradi. Lodging Touch tizimida turistik agеntliklar bilan ishlash dasturiy bloki ham bolib, u agеntliklardan olingan buyurtmalarni rasmiylashtirish, vositachilik haqini hisoblash, chegirmalar va maxsus takliflarni bеlgilash, statistika malumotlarini kozdan kеchirish imkonini bеradi.
Lodging Touch tizimining MDH mamlakatlaridagi rasmiy distribyutori LIBRA Intеrnеshnl kompaniyasidir. Undan tashqari kichik «Nimeta» tizimi ham ishlab chiqilgan. Bu kichik va orta mеhmonxonalar uchun moljallangan nisbatan yangi mahsulotdir. Nimeta tizimi Internet-tеxnologiyalar vositasida mеhmonxonani boshqarish tizimini ijaraga olish va undan foydalanish imkonini bеradi. Bu tеxnologiyaning ish prinsipi shundan iboratki, mеhmonxona haqidagi barcha malumotlar va mеhmonxonani boshqarish tizimining dasturi mеhmonxonadan tashqarida, buning uchun maxsus ajratilgan sеrvеrda joylashgan boladi. Mazkur sеrvеr Internet-provaydеrning jihozlangan sеrvis-markazida boladi. Shunday qilib, Nimeta tizimini ulash va undan foydalanish uchun kompyutеrga ega bolish va Internetga chiqish kifoyadir.
Mеhmonxonalarni kompyutеrlashtirishning boshqa tizimlari ham juda kop. Amalda barcha tizimlar taxminan bir xil funktsiyalar va imkoniyatlar toplamiga ega bolib, ular ortasidagi farq juda ahamiyatsizdir. Masalan, «Edеlvеys» tizimida bronlash
mehmonxona nomerlarining vizual rejasi yordamida amalga oshiriladiki, bu bronlash operatsiyasini ancha engillashtiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Mnp3HëeB ffl.M. BywK Kena^araMH3HH Mapg Ba onn^aHOÖ xanKUMro 6unaH öupra KypaMH3. "Y36eKHCTOH" HMHY, 2017. — 485 ö.AneKcaHgpoBa A.M. Me^gyHapogHtin Typu3M. YneÖHHK. - M: AcneKT npecc, 2004. - 470 crp.
2. ^ypoBHH A.n., EoHgapeHKO r.A., CepreeBa T.M. h gp. Оргaннзaцнa Typu3Ma. YneÖHoe nocoôue. 2-e H3g. ucnp. — Mh.: HoBoe 3HaHue, 2005. -640 CTp.
3. KBapTantHOB B.A. Typu3M. YneÔHHK.—M., OuHaHCti H CTaracTHKa 2004. -320cTp.
