Научная статья на тему 'ТРАНСПОРТ ОҚИМИНИ МОДЕЛЛАШТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ ЙЎНАЛИШЛАРИ'

ТРАНСПОРТ ОҚИМИНИ МОДЕЛЛАШТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
452
61
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
транспорт оқими / моделлаштириш / оптималлаштириш / Автомобиль йўллари / тирбандлик / статистик маълумотлар / алгоритм. / traffic flow / Modeling / Optimization / Highways / traffic jams / statistical data / algorithm.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Maxira Nuraliyevna Usmanova, Sayyora Sotiboldiyevna Radjabova

Муаллифлар мақолада йўл ҳаракати хавфсизлигини таъминлашнинг энг долзарб муаммоси-транспорт оқимини бошқариш ва унинг ечимига бағишланган хулосалар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The authors of the article present conclusions on the most urgent problem of road safety traffic flow management and its solution.

Текст научной работы на тему «ТРАНСПОРТ ОҚИМИНИ МОДЕЛЛАШТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ ЙЎНАЛИШЛАРИ»

ТРАНСПОРТ ОЦИМИНИ МОДЕЛЛАШТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ

ЙУНАЛИШЛАРИ

Maxira Nuraliyevna Usmanova Sayyora Sotiboldiyevna Radjabova

Toshkent davlat transport universiteti

АННОТАЦИЯ

Муаллифлар маколада йул харакати хавфсизлигини таъминлашнинг энг долзарб муаммоси-транспорт окимини бошкариш ва унинг ечимига багишланган хулосалар келтирилган.

Калит сузлар: транспорт окими, моделлаштириш, оптималлаштириш, Автомобиль йуллари, тирбандлик, статистик маълумотлар,алгоритм.

ABSTRACT

The authors of the article present conclusions on the most urgent problem of road safety - traffic flow management and its solution.

Keywords: traffic flow, Modeling, Optimization, Highways, traffic jams, statistical data, algorithm.

Транспорт окимини бошкаришда транспорт харакатни оптималлаштириш учун бир катор воситалардан фойдаланилади. Аналитик ёндашувга эга моделлаштириш улардан биридир. Йулларда транспортнинг турларини хисобга олган холда харакатни малакали ташкил этиш - окилона карорлар кабул килиш, мавжуд вазият ва эхтиёжларни хар томонлама тахлил килиш натижасидир.

Транспорт окимининг катталиги, энг тигиз юкланиш соатларида мунтазам тирбандлик, йулларнинг паст утказиш кобилияти, йул харакати хавфсизлигини таъминлаш - мухандислар ечиши лозим булган муаммолардир.

Хрзирги кунда транспорт окими ва транспорт тармокларини оптималлаштириш муаммоси энг долзарб булиб хисобланади. Бу муаммоларни хал килишда транспорт окимини оптималлаштиришнинг асосий вазифалари, моделлаштиришда статистиканинг роли, ахборотлар таркиби кабиларни чукур урганиш ва тахлил килишни такозо этади.

Шундай экан, транспорт окимини оптималлаштиришда моделлаштиришнинг асосида кандай омиллар мухимлигини белгилаб олиш лозим.

Транспортлар сони йилдан-йилга ортиб бормокда - бу одамлар яшаётган, тадбиркорлик фаолияти амалга оширилаётган, йирик логистика лойихалари амалга оширилаётган жамиятдир. Бунга шахар ичида ва ундан ташкарида йуловчи ташишни кенгайтириш зарурати кушилади. Асосий муаммо - барча иштирокчиларнинг эхтиёжлари ва манфаатларини хисобга олган холда меъёрий

ишлаш даражасига эришиш учун транспорт харакатини оптималлаштиришни такоза килади.

Ташиш учун транспорт харажатларини камайтириш ва йуловчиларнинг вакт йукотилишини камайтириш, шу жумладан хавфсизликни таъминлаш керак. Шахар ёки шахар атрофидаги транспорт харакатининг оптимал моделини аниклаш - йул тирбандлиги, турли хил транспорт воситаларининг харакат жадаллиги, тартибга солишнинг техник воситаларидан фойдаланиш самарадорлигини тахлил килишдир.

Статистик маълумотлар оптималлаштирилган моделларни ишлаб чикиш учун асосдир (1-расм). Х,ар бир модел асосий муаммони маълум жихатда хал килади. Бу жихатдан мухим урин йулнинг маълум бир кисмининг ишлаши учун барча мезонлар буйича статистик маълумотларни туплаш хисобланади.

1-расм. Моделлаштириш учун зарур статистик маълумотлар.

Йулларда транспорт окимларини оптималлаштиришга эришиш учун вазиятнинг хакикий муаммоларини тушуниш керак. Хдйдовчилар ва йуловчилар, пиёдалар орасида энг куп талаб килинадиган худудларни тахлил килиш, каерда тирбандлик пайдо булиши, уларнинг утиши ва табиий равишда бартараф килинишига канча вакт сарфланиши ва кийинчиликлар сабабларини куриш имконини беради.

Тугри оптималлаштириш учун светофор объектларининг режимларининг тугрилиги мухим ахамиятга эга, бу куннинг турли вактларида транспорт воситаларининг харакат интенсивлиги параметрларини хисобга олиши мумкин. Кушимча объектлар ва кесишмалар, чоррахалар ва туташмаларни лойихалаш, юк тушириш учун янги инфратузилмани яратиш керак булиши мумкин. Давлат

Ha3oparn opraHnapuga TacguKnam npo^gypacu aparunraH xapaKar MogenuHu aHaga TarSuK этнm ynyH onTuMannamTupum ^apaeHHHHHr aKyHuft khcmh xucoSnaHagu.

TpaHcnopT th3hmhhh onTuMannamTupum ynyH MatnyM ftyHanumnapHuHr WKnaMacuHH KaMaHTupum xaM ycTyBop Ba3u$a xucoSnaHagu. ABToTypaproxnapra anoxuga эtтнSop Kaparnnagu. Arap ynap pe^acro Ba TapraScro Synca, 6y HynnapHuHr yткaзyвнaнnнгнгa canSuft Tatcup Kunagu Ba gacTnaSKu um ^aonuaraHu nacaHTupagu. OnTuMannamTupum TrouMuga TyxTam ^oftnapuHu 6om;apum anoxuga ypuH TyTagu, nyHKu TpaHcnopTHuHr umnamu ynyH KynaHnuKgaH Tam;apu, KoHyHHunuK 6aзacннн xucoSra onum KepaK.

MogennamTupum - onTuMannamTupumHuHr acocu экaнnнгннн xucoSra onraH xonga KyHugaru ^uKpnapHu TatKugnam MyMKuH.

^ofiuxanoBHunap uxTuepuga TpaHcnopT oKuMnapuHu MogennamTupum ynyH KynnaS Maxcyc TrouMnap MaB^yg. MogennamTupunraH ^apaeHHuHr Tana6 KunuHaguraH Sara^cun gapa^acura KapaS, MaKpo eKu MuKpoMogennap KynnaHunagu. MaKpo Ba MuKpoMogennap epgaMuga TpaHcnopTHu MogennamTupum op;anu MyaMMonu ^ofinapHu aHuKnam, TpaHcnopT oKuMnapuHu onTuMannamTupum xaMga pe^anamTupunaeTraH ;apop Ba nopa-TagSupnapHu TrouMra ^opufi этнnгaнgaгн y3rapumnapHu 6amopar Kunum, myHuHrgeK, a;uH ucTuKSongaru KyrunaguraH Hara^anapHu Kypum MyMKuH (2-pacM).

2-pacM.MuKpo Ba MaKpoMoge^iap.

MaKpo Ba MuKpoMogennapHu anoxuga TaBcu^naftguraH SyncaK, SupuHnu xonga, TpaHcnopT okumu Sapna MaB^yg TpaHcnopT BocuTanapuHu y3 unura onraH Sup SyryHnuKHu TamKun этagн. MaKpoTrouMra TpaHcnopT зннпнгн, yHuHr uHTeHcuBnuru Ba yTKa3um KoSunuaTu Tatcup Kunagu. AcocaH, SyHgaH Mogennap HupuK nofiuxanap ynyH KynnaHunagu: aBTOMoSunt Hynnapu, MuHTaKanapapo Hyn TapMoKnapu.

MuKpoTu3uMnap 6omKa TaSuarra эгa. Ynap Sup-Supu SunaH y3apo TatcupuHu xucoSra onraH xonga anoxuga TpaHcnopT BocuTanapu ynyH Myn^annaHraH. By epga

тезлик мезонлари ва уни узгартириш имкониятлари мухим ахамиятга эга. Микромоделларнинг мохиятини тушуниш учун сиз транспортнинг нормал ишлаши доимий равишда бузилган чоррахаларда муаммоли вазиятларни тасаввур килишингиз керак. Хдракатни оптималлаштириш буйича лойихаларни яратиш, масштабдан катъи назар, куча-йул тармоги тахлилига асосланади.

Транспорт тизимлари шахарлар, ахоли пунктлари ва минтакалараро даражада логистика алокаларини таъминлайди. Йуллар, транспорт воситалари, пиёдалар ва бошка харакат иштирокчиларининг ишлашини оптималлаштириш оркали мавжуд шароитларда муаммоли мезонлар буйича оптимал курсаткичларга эришиш мумкин. Шу сабабли, объектив дастлабки маълумотларни йигиш ва уни тахлил килиш боскичи мухим ахамиятга эга. Айнан улар тезликни, харакат интенсивлигини, транспорт кобилиятини ва хавфсизлигини керакли даражада ушлаб турганда, тусикларни малакали равишда бартараф этишга имкон беради.

Оптималлаштириш масалаларини хал килишда нималарни эътиборга олиш талаб этилишини туликрок ёритиб берсак. Ахоли пунктлари масштаби билан фаркланади, бу хам йулларнинг турида намоён булади. Бу йуллардаги харакатланиш полосаларининг кенглиги, бурилишларнинг дизайни, рампалар, арик(кювет)лар ва бошкаларни тартибга солиш мезонларига тааллуклидир. Ахоли пунктларидаги куплаб йуллар асосий вазифаларни бажаришда кийинчиликларга учрамокда. Бу доимий равишда усиб бораётган автомобиллар сони билан боглик

Транспортни моделлаштириш эксплуатациядаги нокулайликларни камайтиришга ёрдам беради. Моделлаштириш асосини транспорт окимини оптималлаштириш алгоритми ташкил этади (3-расм).

Транспорт окимини оптималлаштириш алгоритми

утказиш кобилияти, кечикишлар ва вактни бехуда сарфлаш буйича тахлилларни туплаш

энг юкори юкламаларни кузатиш ва тахлил килиш

харакат интенсивлигини урганиш ва тахлил килиш

оптималлаштириш прогнозларини тайёрлаш

хавфсизлик омилларини урганиш

уртача тезлик курсаткичлари

харакатланиш тартибини тахлил килиш

3-расм. Транспорт окимини оптималлаштириш алгоритми Uzbekistan www.scientificprogress.uz

Page 995

I

Моделлаштиришга кандай вазифалар кириши керак. Ишнинг асосий кисми йулда мавжуд вазият хакида батафсил маълумот туплашдан иборат. Бу узок вакт талаб этади. Бу ерда нафакат техник параметрлар ва йул копламасининг холати, полосалар кенглиги хакидаги умумий маълумотлар, балки стационар кузатувлар хам керак булиши мумкин. Ишлар руйхатига куйидагилар киради: харакат интенсивлигини улчаш, устувор тезлик чегараларини ва транспорт турини урганиш. Йул тармогининг канчалик бандлигини тушуниш мухимдир. Мухандислар худуддан фойдаланишни хамда транспорт хизматлари белгиланган вазифаларни кай даражада бажара олаётганлигини тахлил килади.

Йигилган маълумотлар асосида транспорт окимларини симуляция(имитацион) моделлаштириш амалга оширилади. Бу прогноз килинаётган вазиятни куриш, таклиф этилаётган моделнинг заиф томонларини аниклаш ва уни амалга оширишдан олдин камчиликларни тузатиш имконини беради. Бу мухим кадам, чунки схемаларни текшириш транспорт ва пиёдалар окими тугрисидаги амалдаги маълумотлардан фойдаланган холда амалга оширилади. Калибрлаш учун маълумотлар кузатиш детекторларидан олинади. Моделлаштириш жараёнида эксплуатациянинг мавсумийлигини хам хисобга олиш керак. Йилнинг совук ва иссик вактларида харакат шароитлари кескин фарк килиши мумкин.

Хдракатни оптималлаштиришнинг асосий вазифаси транспорт окимларини кайта таксимлашдан иборат. Бунинг учун светофор объектлари ва йул белгиларидан фойдаланилади. Юкни тушириш учун купинча бошка куча буйлаб харакатни йуналтириш усули кулланилади. Бу утказиш кобилиятини оширишга хамда энг тигиз соатларда ахолининг ишга ёки иш жойидан кетаётганда тирбандликдан кочишига имкон беради. Агар пиёдалар ва велосипед йулларини кушиш зарурати тугилса, улар оптималлаштирилган моделни яратишда киритилиши керак.

Тадкикот натижасида, кабул килинган карорларнинг самарасини тавсифлаш имитацион моделлаштириш оркали куришимиз мумкин. Мураккаб холатларда йулни кенгайтириш ва каторларни купайтириш масаласи куйилиши мумкин. Аммо янги йулни лойихалаш ва куриш - бу ишнинг кенгрок микёсдаги бошка йуналиши хисобланади.

Транспорт окимини моделлаштиришни куллаш хам йирик шахарлар, хам уртача шахарлар учун бир хил даражада мухимлигини доим назарда тутишимиз лозим. Автомобиль йуллари узунлигидан катъи назар, меъёрий харакатни таъминлаши керак. Шахар ичидаги ёки шахар атрофидаги КЙТ(куча-йул тизими) - хар кандай холатда, иш шароитлари транспорт воситалари харакатининг эхтиёжларига жавоб бериши керак. Транспорт моделлаштиришни куллаган холда юкорида келтирилган вазифаларнинг амалда бажарилиши самарадорлигини ошириш мумкин.

REFERENCES

1. Касимов, О. К., & Ражапова, С. С. (2020). ПЕРСПЕКТИВЫ ВНЕДРЕНИЯ НОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ДЛЯ РАЗВИТИЯ ТРАНСПОРТНОЙ СИСТЕМЫ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН. Экономика и социум, (6), 710-715. https://www.elibrary.ru/item.asp?id=44002983

2. Касимов, О. К., & Ражапова, С. С. (2019). ИТС В АВТОДОРОЖНОЙ ИНФРАСТРУКТУРЕ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН. Экономика и социум, (4), 393-397. https://elibrary.ru/item.asp?id=38595079

3. Касимов, О. К., & Ражапова, С. С. (2020). КРИТЕРИИ СОХРАНЕНИЯ УПРАВЛЯЕМОСТИ АВТОМОБИЛЯ ПРИ ЭКСТРЕННОМ ТОРМОЖЕНИИ. Экономика и социум, (6), 716-719. https://elibrary.ru/item.asp?id=44002984

4. Khakimov, S., Rajapova, S., Amirkulov, F., & Islomov, E. (2021, December). Road Intersection Improvement-Main Step for Emission Reduction and Fuel Economy. In IOP Conference Series: Earth and Environmental Science (Vol. 939, No. 1, p. 012026). IOP Publishing. https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1755-1315/939/1/012026/meta

5. YO'L HARAKATI XAVFSIZLIGINI OSHIRISH TADBIRLARIGA XORIJIY YONDOSHUVLARNING AMALIYOTGA TADBIQI - тема научной статьи по строительству и архитектуре читайте бесплатно текст научно-исследовательской работы в электронной библиотеке КиберЛенинка. https://cyberleninka.ru/article/n7yo-l-harakati-xavfsizligini-oshirish-tadbirlariga-xorijiy-yondoshuvlarning-amaliyotga-tadbiqi

6. https://www.prom-terra.ru/articles/281 -planirovanie-dvizheniya-transportnyh-potokov.html

7. https://cyberleninka.ru/article/n/factors-leading-students-to-failure-and-their-innovative-solutions

8. https://cyberleninka.ru/article/n/haydovchilarni-tayyorlashda-raqamli-o-zbekiston-2030-dasturini-joriy-etish

9. https://zenodo.org/record/5776816#.YbzDJjkSyNw

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.