CC BY
90TRANSAFG'ON TRANSPORT KORIDORLARI: DAVLATLAR MANFAATLARI VA UNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
Umidilla Nazrullaevich Ibragimov
"O'zbekiston temir yo'llari" AJ Boshqarma boshlig'i
Mahmudjon Murodjon o'g'li Tohirov
TDTU magistratura talabasi
Ro'za Abdurahmonovna Rahmanbaeva
TDTU "Iqtisodiyot" kafedrasi professori iqtisodiyot fanlari doktori
ANNOTATSIYA
Ushbu maqola transafg'on koridorini yaratishda ishtirok etgan davlatlarning manfaatlarini, shuningdek, uning rivojlanish istiqbollarini tahlil qilishga bag'ishlangan.
Kalit so'zlar: transafg'on, g'ildirak kengligi, Chabahor, port, koridor.
TRANSAFGHAN TRANSPORT CORRIDORS: THE INTERESTS OF STATES AND PROSPECTS FOR ITS DEVELOPMENT
ASTRACT
This article analyzes the interests of the countries involved in the creation of the Trans-Afghan Corridor, as well as its development prospects.
Keywords: transafgan, wheel width, Chabahor, port, corridor.
KIRISH
2008-yilda Turkmaniston rahbariyati Turgundidan Hirotgacha bo'lgan temir yo'l liniyasini uzaytirish rejalarini e'lon qildi. So'nggi paytlarda Islomobod va Qobul tomonidan qo'llab-quvvatlanayotgan Toshkentning Mozori Sharif-Qobul-Peshovar-Karachi temir yo'lini qurish tashabbusi muhokama qilinmoqda.
Transafg'on loyihalarining aksariyati Afg'onistonning uchta qo'shni davlati: Eron, Pokiston va O'zbekiston tomonidan boshqariladi. Ular orasidagi raqobat, shuningdek boshqa tashqi davlatlarning qiziqishlari har bir loyihaning reallik darajasini belgilaydi.
O'zbekiston portlarga kirishga muhtoj, Eron va Pokiston ushbu savdo nuqtasini ta'minlashdan manfaatdor. Ammo, agar Eron o'z manfaatlarini belgilashda mutlaqo mustaqil bo'lsa (garchi Hindiston ham O'zbekistonning Chabahorga chiqishidan manfaatdor bo'lsa ham), demak, Pokiston ortida Xitoy ko'rinish beradi.
ADABIYOTLAR TAXLILI VA METODOLOGIYASI
Ayni paytda Transafg'on transport koridorini yaratish bo'yicha sa'y-harakatlar kuchaytirilmoqda, bu birinchi navbatda uning katta tranzit imkoniyatlari va Markaziy Osiyo mintaqasida iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishdagi roli bilan bog'liq. Bundan tashqari, nafaqat mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi, balki ichki siyosiy barqarorlikni ta'minlash ham ko'p jihatdan Afg'onistonning qo'shni davlatlar bilan integratsiyani qayta tiklashga qodir bo'lgan transport infratuzilmasini shakllantirishga bog'liq. O'zbekiston va Afg'oniston o'zining noyob geografik joylashuvi tufayli qit'alararo transport koridorlarini yaratish va rivojlantirish uchun qulay sharoitlarga ega. Asosiy xalqaro transport koridorlari O'zbekiston hududidan o'tadi, O'zbekiston O'rta Osiyoning eng yirik davlatlaridan biri bo'lib, bu uni deyarli barcha yo'nalishlarda eng qisqa yo'nalish bo'yicha yuk va yo'lovchilarni Yevroosiyoga tashishda eng qulay alternativga aylantiradi. Bundan tashqari, O'zbekiston tashqi savdosining jadal rivojlanishi xalqaro yuk tashishni samarali tashkil etishni taqozo etadi. Biroq mazkur loyihaning to'laqonli amalga oshirilishi ko'p jihatdan mintaqa davlatlarining manfaatlari ko'lami va mujassamligiga, shu yo'nalishdagi hamkorligiga bog'liq.
Bugun Markaziy Osiyoda muhokama qilinayotgan loyihalar orasida:
- Mozori Sharif - Hirot - Xof - Chabahor temir yo'li (Afg'onistondan Erongacha),
- Turkmaniston - Afg'oniston - Tojikiston (Atamurat - Akina - Andxoy -Mozori Sharif - Qunduz - Sherxon -Bandar - Quyi Panj),
- Karachi - Kvetta - Qandahor - Hirot (Pokistondan Afg'oniston va Erongacha),
- Hirot - Mozori Sharif - Qunduz - Sherxon -Bandar - Quyi Panj (Afg'onistondan Tojikistongacha).
Bundan tashqari, Hirotdan Qobulga, Mozori-Sharifdan Vaxon koridorigacha Xitoy va boshqa yo'llarga boradigan bir necha marshrutlar haqida munozaralar bor.
Umumiy geoiqtisodiy va geosiyosiy raqobat texnologik xususiyatlar - uchta mamlakatda qabul qilingan temir yo'l g'ildirak kengligi standartlari bilan bog'liq. Biroq, temir yo'l g'ildirak standarti (1520 mm - O'zbekiston temir yo'l tarmog'ida, shu jumladan Termiz - Xayraton - Mozori Sharif liniyasi ham, 1676 mm - Pokiston
standard, shuningdek Eronda, Yevropada Xitoyda bo'lgani kabi - 1435 mm), bu juda mushkul muammo emas, agar boshqa to'siqlar bo'lmasa murosaga kelish mumkin.
Hindiston va Afg'oniston o'rtasida o'tkazilgan qo'shma ekspertlar muhokamalarida Eronning Chabahor portini Afg'onistondagi Hojigak temir rudasi koni bilan bog'laydigan 900 km uzunlikdagi temir yo'lni qurish loyihasi mavjud. Hirot-Mozori-Sharif yo'nalishi ham kun tartibida. Agar O'zbekiston Eron yo'nalishidagi loyihadan voz kechsa, u holda Hindiston (g'ildirak juftligi kengligi) standartiga ega temir yo'l Mozori Sharifga kelishi mumkin.
Afg'oniston kelajakda temir yo'l standartlari integratori vazifasini bajarishga mahkum. Bir qarashda, bu Afg'onistonda temir yo'l qurilishining kelajagini murakkablashtirgandek tuyuladi, lekin ayni paytda u yaxshi daromad manbai va mamlakat uchun ish o'rinlari yaratish mexanizmiga aylanishi mumkin. Agar, albatta, g'ildiraklar juftini uch standart o'rtasida almashtirish uchun ko'plab terminallar qurilsa.
NATIJA VA MUHOKAMALAR
Afg'oniston temir yo'l tarmog'ining O'zbekiston, Eron yoki Pokiston ustuvorligi bilan yuqorida ko'rsatilgan (g'ildirak juftligi kengligi) standartlardan biriga asoslangan holda rivojlanishi hech qanday samara bermaydi. Shunday ekan, Afg'onistonning asosiy vazifasi - bu loyihalarning muvaffaqiyatliligidan o'zi uchun maksimal foyda olish. Shu bilan birga, tashqi temir yo'l operatorlari o'rtasida murosaga kelish oson va tinch bo'lmasligini istisno qilib bo'lmaydi, bu esa haligacha muammolarini tinch yo'l bilan hal etishga qodir bo'lmagan davlatlarga keraksiz nizolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Chabahorga boradigan marshrutning loyihasiga kelsak, uni amalga oshirishdagi barcha muammolar 2020 yil oxirida, undan keskin chetlatilgan, Toshkentda hal qilindi. Toshkent Eron, Ummon, Turkmaniston va O'zbekiston hukumatlari o'rtasida aprel oyidan buyon kuchga kirgan xalqaro transport-tranzit koridorini tuzish to'g'risidagi Ashhobod kelishuvining bajarilishi nisbatan passiv ekanligini ta'kidlash lozim.
O'zbekiston Respublikasining Xitoy-Qozog'iston-Turkmaniston-Eron temir yo'l loyihasiga qo'shilganini ham eslab o'tish kerak. O'zbekiston iqtisodiyotining eksportga yo'naltirilgan modeli zudlik bilan tashqi bozorlarga, shu jumladan dengiz portlariga kirishni diversifikatsiya qilishni talab qiladi. Iqtisodiy motiv har doim ham siyosiy maqsadga to'g'ri kelmaydi va O'zbekistonning Eron bilan bog'liq loyihalarga nisbatan pozitsiyasi aynan siyosiy xarakterdagi sharoit bilan belgilanadi.
Hindiston va Afg'onistonni Eron hududi orqali bog'laydigan transport koridorini yaratish bugun uch tomonlama davlatlararo hamkorlik kun tartibida. Qo'shma Shtatlar loyihaga sodiq qolmoqda va umuman olganda, Markaziy Osiyo mamlakatlarining Chabahor loyihasida ishtirok etishiga ijobiy munosabatda.
2018-yil noyabr oyida Amerika Qo'shma Shtatlari Chabahor portini sanksiyalardan olib tashladi, Eronga maksimal bosim o'tkazish bo'yicha barcha harakatlariga qaramay, Qo'shma Shtatlar Chabahorni rivojlantirish va unga bog'liq temir yo'l qurilishini qo'llab-quvvatlashni rejalashtirmoqda. AQSh manfaatlari nuqtai nazaridan Chabahor loyihasiga Markaziy Osiyo davlatlarining kiritilishi mintaqa davlatlarining Rossiyaga transport qaramligini kamaytirishi, eng muhimi, Hindiston mintaqasiga keng miqyosda kirishga yordam berishi kerak. Bu AQShning Xitoyga qarshi mintaqaviy siyosatining muhim vositasi sifatida qaraladi.
Xitoy va Hindiston qarama-qarshiliklari, Hindiston va Pokiston o'rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarning xususiyatini inobatga olgan holda, Vashington tomonidan faol o'ynalmoqda. Toshkentda Chabahorning mavjud status-kvosiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishadi, bu esa O'zbekiston Respublikasi rahbariyati uchun loyihaning aktual emasligini tushuntiradi.
Shu bilan birga, Chabahor Eron, Rossiya va Hindistonning uch tomonlama o'zaro ta'sirining predmeti hisoblanadi. Kelgusida Chabahor porti ham qurilayotgan Chabahor-Zahidan temir yo'li va Shimoliy-Janubiy koridorning sharqiy temir yo'l tarmog'i Qozog'iston-Turkmaniston-Eron orqali Kaspiy transport tizimiga ulanishi mumkin.
Tashabbuslarni amalga oshirish imkoniyati yoki imkonsizligi, birinchi navbatda, qaysi loyihalar amalga oshirilishiga bog'liq. Bo'lajak Afg'oniston temir yo'llari tarmog'ining shakli uchun ham raqobat davom etmoqda. Hozir uning uzunligi 300 km dan sal ko'proq bo'lib, uning eng katta uchastkalari Xaf - Hirot temir yo'li (Afg'oniston hududi bo'ylab 225 km) va Termiz - Mozori Sharif (Afg'oniston hududi bo'ylab 75 km) hisoblanadi. Afg'onistonni Eron bilan bog'lovchi temir yo'l g'ildirak juftligi kengligi 1435 mm (Erondagi kabi). O'zbekiston chegarasidan Mozori Sharifgacha bo'lgan temir yo'l esa standartiga (1520 mm) javob beradi. E'lon qilingan barcha loyihalar doirasida Eron orqali o'tadigan temir yo'llar ham 1435 mmda qurilishi ko'zda tutilgan. Va agar Hajigak konini (agar Hindiston o'z ishiga qaytsa) Eronning Chabahar bilan bog'lashi mumkin bo'lgan liniya Eron (Yevropa) standartiga (1435 mm) mos bo'lsa, u holda "Qobul koridori" bo'yicha bahslar kelib chiqadi. Pokiston ham, Hindiston ham mustamlaka davridan meros bo'lib qolgan 1676 mmlik yo'ldan foydalanadi. Pakistan Railways aynan mana shu loyihani taklif qildi, unda Kushka yaqinida 1676 mm lik yo'ldan 1520 mm lik yo'lga o'tkazish
punkti qurilishi rejalashtirilgan. Biroq, bir yo'ldan ikkinchisiga o'tish amalga oshiriladigan tranzit punkti masalasi muhokama mavzusi bo'lib qolmoqda.
Afg'oniston shimolidagi Xitoyni Qirg'iziston va Tojikiston orqali Afg'oniston va Eron bilan bog'lovchi temir yo'l loyihasi, Eronning taklifiga ko'ra, kamida Tojikiston bilan chegaragacha 1435 mm kenglikdagi g'ildirak juftligiga ega bo'lishi kerak. U yerda Sovet esa 1520 mm standart saqlanib qolgan va hech kim uni Eron va Xitoyda qabul qilingan Yevropa standartlariga moslashtirmaydi. Ammo, g'ildirak juftlari kengligi 1520 mm bo'lgani va aravchalarni boshqa standartdagi aravalarga o'tkazish punktlari mos ravishda Xitoy va Eron chegaralarida joylashgani ma'qul. Shunda Xitoydan yuk Eronga ham, O'zbekiston orqali ham shimolga, Rossiyaga va undan keyin Yevropaga ham borishi mumkin.
Afg'oniston shimolidagi koridor Xitoy tovarlarini Yevropaga yetkazib berish uchun transkontinental logistika tarmog'i sifatida Xitoyning "Bir makon va bir yo'l" loyihasining bir qismiga aylanishi dargumon. Ammo Xitoyni Eron bilan bog'laydigan yo'l sifatida (ular o'rtasida o'sib borayotgan iqtisodiy hamkorlik fonida) bu juda muvaffaqiyatli bo'ladi. Afg'oniston shimoli turli konlarga boy, bundan tashqari, Amudaryoda GES qurilishi loyihasi mavjud. Afg'oniston shimolidagi temir yo'l ularni amalga oshirishga yordam beradi. Bu loyihalardan mablag' jalb etgan holda uni bosqichma-bosqich qurish mumkin bo'ladi. Kelajakdagi daromadlar nuqtai nazaridan, Qobul koridori eng istiqbolli ko'rinmoqda. Uning tranzit salohiyati 20 million tonnani tashkil etadi. Pokiston temir yo'l tarmog'iga qo'shilgungacha bo'lgan temir yo'llarning uzunligi 647 kmni tashkil qiladi (Termizdan Mozori Sharifgacha bo'lgan 75 km uzunlikdagi mavjud uchastkani hisobga olgan holda, 573 km qurish kerak).
Bugungi hisob-kitoblarga ko'ra, qurilish yo'nalishi bo'ylab 264 ta ko'prik, 7 ta tunnel, 641 ta suv o'tkazgich o'rnatilishi kerak. Loyihaning dastlabki qiymati 5 milliard dollarga baholanmoqda. Transafg'on temir yo'li loyihasini baholar ekan, O'zbekiston Bosh vaziri o'rinbosari Sardor Umurzoqov bu tashabbus Markaziy Osiyo davlatlari va Rossiyaga foyda keltirishini, chunki u tannarxni pasaytiradi va Hindistondan Yevropaga yuk tashishni tezlashtiradi: "Bu Yevroosiyo qit'asidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarni o'zgartiradigan geoiqtisodiy loyihadir. Bu nafaqat O'zbekistonning tranzit salohiyatini sezilarli darajada oshiradi... ".
XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Qobul koridorining asosiy afzalligi, u Afg'onistondagi boshqa temir yo'l loyihalariga to'g'ridan-to'g'ri zid emas va ular bilan,
hatto Lazurit koridori bilan ham mukammal birlashtirilgan. Shu bilan birga, u boshqa loyihalardan farqli o'laroq harajatlarni qisqa fursatda qoplashi mumkin.
Maqoladan kelib chiqgan holda quyidagilarni xulosa qilishimiz mumkin:
• Afg'oniston muammosining harbiy yechimi yo'q. Afg'onistondagi muammolarning yagona yechimi - mamlakat iqtisodiyotini modernizatsiya qilish.
• Afg'onistondagi zaif nuqtasi - bu transport infratuzilmasi yo'qligi. Lekin u juda boy tranzit potensialga ega. Transafg'on koridori qurilishi - Janubiy Osiyo, Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq mintaqalari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalarni rivojlantiradi.
• Transafg'on koridori loyihada ishtirok etayotgan har bir mamlakat uchun muhim va istiqbolli hisoblanadi, chunki Osiyo-Tinch okeani mintaqasi va Yevropa o'rtasidagi yuk hajmi o'n million TEUni tashkil qilishi kutilmoqda.
• Transafg'on koridori qurilishida ishtirok etib O'zbekiston mintaqadagi geosiyosiy mavqei va ahamiyatini mustahkamlaydi.
REFERENCES
1. 2017-2021-yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasini "Yoshlarni qo'llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to'g'risida. https://lex.uz/docs/5260800
2. Xolbekov M. Afg'onistonda transport loyihalarini amalga oshirish Afg'onistonni mintaqaviy hamkorlik platformasi, o'sish nuqtasi va mintaqalararo savdo aloqalarining ajralmas qismiga aylantirishi mumkin (2020-yil 29-dekabr).
3. Juraev F. Markaziy Osiyo xalqaro transport yo'laklari tizimida: O'zbekiston ko'rinishi. (2018 yil 6 sentyabr).
4. Mirziyoev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. T.: O'zbekiston, 2018, 369-370-b.
5. Mozori Sharif-Hirot temir yo'li loyihasini amalga oshirish. (2019 yil 3 aprel) https://ara. gov.af/en/implementation-mazar-e-sharifheratrailway-proj ect
6. Buronov S.M. "Mozori Sharif - Girot" va "Mozori Sharif - Kobul - Peshovar" temir yo'l loyihasi SWOT tahlili. // O'zMU "Xabarlari", 2020 yil, 6.1-son. 75-b.
7. Umurzoqov O'. "Global iqtisodiy, transport va tranzit yo'llari integratsiyalari O'zbekistonga nima beradi?" (2021 yil 12 fevral) https://xs.uz/uzkr/post/global-iqtisodij-transport-va-transit-jolaklari-integratsiyasi-ozbekistonga-nima-beradi
8. "Mozori-Sharif - Kobul - Peshavar" temir yo'lining ta'minoti 573 km bo'ldi. (2021 yil 3 fevral) https://www.gazeta.uz /oz/2021/02/03/mazari-sharif-peshavar/
9. Zohidov A.A. Markaziy Osiyo transport tizimi samarali boshkarish mexanizmini ta'minlash. Ikt. muxlis. dok. (fan doktori) diss. T.; O'zbekiston, 2018. 150-b.
10. Buronov S.M. "Mozori Sharif - Hirot" va "Mozori Sharif - Kobul - Peshovar" temir yo'l loyihasi SWOT tahlili. // O'zMU "Xabarlari", 2020 yil, 6.1-son. 75-b.
