Научная статья на тему 'ТОЙЛАНГАН ВА ТОЙЛАНМАГАН ПАХТА ТОЛАЛАРИНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИНИ ТАҲЛИЛИ'

ТОЙЛАНГАН ВА ТОЙЛАНМАГАН ПАХТА ТОЛАЛАРИНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИНИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
49
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Пахта толаси / тола хоссаси / Uster HVI 1000 тизими / жинлаш жараёни / толани тойлаш / автоматик той титикиш. / Cotton fiber / fiber properties / Uster® HVI 1000 system / ginning process / fiber pressing / automatic baling.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — А. Р. Алиев, А. П. Пирматов, Б. А. Палуанов

Ушбу мақолада пахта толасини тойлаш ва йигиришда титиш жараёнларида такрорий механик зарбалар таъсирида толаларнинг шикастланиши натижасида табиий хоссаларининг ўзгариши таҳлил этилган. Пахта толаларининг сифат кўрсаткичларини тадқиқ этиш мақсадида, “Пахтасаноат илмий маркази” АЖ да Порлоқ 2 селекциясига мансуб пахтадан ДЛ-10 жинлаш машинасида ажратилган толалардан икки вариантда тойланган ва тойланмаган толалардан намуналар тайёрланди. Тайёрланган пахта толасининг сифат кўрсаткичлари ТТЕСИ қошидаги “Wakefield Inspection Services (Toshkent) Ltd ” қўшма корхонаси лабораториясида Uster® HVI 1000 тизимида баҳоланди. Тола хосса кўрсаткичлари Uster Statictics 2018 кўрсаткичлари асосида қиёсий таҳлил қилинган ва меъёрий ҳужжатлар билан тақосланган.Ушбу мақолада пахта толасини тойлаш ва йигиришда титиш жараёнларида такрорий механик зарбалар таъсирида толаларнинг шикастланиши натижасида табиий хоссаларининг ўзгариши таҳлил этилган. Пахта толаларининг сифат кўрсаткичларини тадқиқ этиш мақсадида, “Пахтасаноат илмий маркази” АЖ да Порлоқ 2 селекциясига мансуб пахтадан ДЛ-10 жинлаш машинасида ажратилган толалардан икки вариантда тойланган ва тойланмаган толалардан намуналар тайёрланди. Тайёрланган пахта толасининг сифат кўрсаткичлари ТТЕСИ қошидаги “Wakefield Inspection Services (Toshkent) Ltd ” қўшма корхонаси лабораториясида Uster® HVI 1000 тизимида баҳоланди. Тола хосса кўрсаткичлари Uster Statictics 2018 кўрсаткичлари асосида қиёсий таҳлил қилинган ва меъёрий ҳужжатлар билан тақосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article analyzes changes in the natural properties of cotton fiber as a result of damage caused by repeated mechanical impacts in the processes of pressing and spinning cotton fiber. In order to study the quality of cotton fiber indicators, the samples were prepared from the fiber isolated on the ginning machine DL-10 from cotton of the Porlock 2 variety of selection of JSC "NC Pakhtasanoat". The quality indicators of the prepared cotton fiber were evaluated in the laboratory of JV "Wakefield Inspection Services (Tashkent) Ltd" at TTESI on the Uster® HVI 1000 system. The properties of the fiber were compared with Uster Statictics 2018 and compared.

Текст научной работы на тему «ТОЙЛАНГАН ВА ТОЙЛАНМАГАН ПАХТА ТОЛАЛАРИНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИНИ ТАҲЛИЛИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

ТОЙЛАНГАН ВА ТОЙЛАНМАГАН ПАХТА ТОЛАЛАРИНИНГ СИФАТ

КУРСАТКИЧЛАРИНИ ТАХДИЛИ

А. Р. Алиев, А. П. Пирматов, Б. А. Палуанов

Tashkent institute of textile and light industry

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада пахта толасини тойлаш ва йигиришда титиш жараёнларида такрорий механик зарбалар таъсирида толаларнинг шикастланиши натижасида табиий хоссаларининг узгариши тахлил этилган. Пахта толаларининг сифат курсаткичларини тадкик этиш максадида, "Пахтасаноат илмий маркази" АЖ да Порлок 2 селекциясига мансуб пахтадан ДЛ-10 жинлаш машинасида ажратилган толалардан икки вариантда тойланган ва тойланмаган толалардан намуналар тайёрланди. Тайёрланган пахта толасининг сифат курсаткичлари ТТЕСИ кошидаги "Wakefield Inspection Services (Toshkent) Ltd " кушма корхонаси лабораториясида Uster® HVI 1000 тизимида бахоланди. Тола хосса курсаткичлари Uster Statictics 2018 курсаткичлари асосида киёсий тахлил килинган ва меъёрий хужжатлар билан такосланган.

Калит сузлар. Пахта толаси, тола хоссаси, Uster HVI 1000 тизими, жинлаш жараёни, толани тойлаш, автоматик той титикиш.

ABSTRACT

This article analyzes changes in the natural properties of cotton fiber as a result of damage caused by repeated mechanical impacts in the processes of pressing and spinning cotton fiber. In order to study the quality of cotton fiber indicators, the samples were prepared from the fiber isolated on the ginning machine DL-10 from cotton of the Porlock 2 variety of selection of JSC "NC Pakhtasanoat". The quality indicators of the prepared cotton fiber were evaluated in the laboratory of JV "Wakefield Inspection Services (Tashkent) Ltd" at TTESI on the Uster® HVI 1000 system. The properties of the fiber were compared with Uster Statictics 2018 and compared.

Key words. Cotton fiber, fiber properties, Uster® HVI 1000 system, ginning process, fiber pressing, automatic baling.

Кириш. Хрзирги вактда Республикамизда 136 та пахта-тукмачилик кластерлари ташкил этилган булиб, махалий хомашёдан сифатли йигирилган ип, газлама ва тайёр махсулотлар ишлаб чикармокда. Ушбу пахта-тукимачилик кластерларини ташкил етилиши буйича икки тоифага ажратиш мумкин: биринчи тоифа мавжуд тукимачилик корхоналарига бир нечта фермер хужаликлари

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

бириктирилган, иккинчи тоифа эса инвестициялар асосида ташкил етилаётган куп тармокди кластерлар хисобланади. Ташкил етилаётган пахта-тукимачилик кластерлари хорижий фирмаларнинг такомиллашган техника ва технологиялари билан жихозланган булиб, технологик жарайонлар компютер дастурлари асосида бошкарилмокда. Аммо йигирилаётган ипнинг сифати факат технология тараккиётига боглик булмасдан пахта толасининг физик-механик хоссаларига бевосита богликдир. Ушбу узвийлик назарий ва амалий жихатдан исботланган [1].

Мавжуд илмий адабиётларда тола сифатига салбий таъсир етувчи омиллар хакида етарли маълумотлар келтирилган. Жумладан, пахта тулик очилишини кутиш даврида эрта очилган пахта флейри дагаллашиб, куёшнинг ултрабинафша нурлари таъсирида пишиклик, кайишкоклик, циклли механик таъсирларга чидамлиликлари сезиларли даражада пасайиши кайд етилган [2]. Шунингдек, чигитли пахтадаги ифлосликларни тозалашдаги машина ва агрегатлар тизимининг купайиб бориши, улардаги зарба бериб тозаловчи кисмлар тезлигининг ортиб бориши хамда кучли зичлаш (тойлаш) натижасида толаларнинг шикастланиш даражасини ортиши хам илмий тадкикотлар натижасида исботланган [3].

Назарий кисм. Анъанавий усулда амалиётда, пахта толасини тойлаш, йигирилган ип ишлаб чикаришда толаларни юкори даражада шикастланишига сабаб булган титиш жараёни кулланилиб келинмокда. Натижада такрорий механик зарбалар толаларни кучли шикастлантириб, ундан йигирилган ипнинг сифат курсатгичлари ёмонлашади [4].

Академик М.А. Ходжинова томонидан яратилган тола сифатини яхшилашнинг янги усули диккатга сазовордир. Ушбу усулга мувофик пахта толасининг сифатини аниклашда, унинг сифатига салбий таъсир етувчи омилларнинг турлари, сабаблари мукаммал ёритилган [5].

Академик М.А. Ходжинованинг услуби ёрдамида технологик жараёнларда такрорий зарбалар ва кучли зичлаш (тойлаш) таъсирида, толаларнинг механик шикастланиши хакида асосли илмий мулохазаларни еълон етишган [6].

Тадкикотлар тахлил килинганда хар хил узунликдаги пахта навларини кайта ишлаш технологик линияларида бугунги кун талабларига жавоб бермайдиган жихатлар мавжудлиги айникса, пахта толаси сифатини ошириш учун пахтани дастлабки ишлаш технологик утимларидаги пахта толасининг шикастланишини камайтириш, техник хизмат курсатишдаги катта харажатларни камайтириш кераклигига алохида еътибор каратилган [7]. Толани тойлаш жараёнида пахта толаларининг зичланганлиги механик шикастланишга таъсирини аниклаш буйича илмий тадкикот ишлари олиб борилган. Юкори босим остида хар хил зичланганликдаги, пишиб етганлик даражаси турлича толаларнинг

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

шикастланишлар сони: ишчи босим кучи 16 МРа да 12 тани ташкил этиб, босим кучи 32 МРа да 28 тага ортиши асосланган [8].

Экспериментал кисм. Юукорида келтирилган маълумотларни инобатга олиб, тойланган ва тойланмаган пахта толаларининг сифат курсаткичларини тадкик этиш максадида тажрибалар утказилди. "Пахтасаноат илмий маркази" АЖ да Порлок 2 селекциясига мансуб пахтадан ДЛ-10 жинлаш машинасида ажратилган толалардан икки вариантда тойланган ва тойланмаган толалардан намуналар тайёрланди. Тайёрланган Пахта толасининг курсаткичлари ТТЕСИ кошидаги "Wakefield Inspection Services (Toshkent) Ltd " кушма корхонаси лабораториясида Uster® HVI 1000 тизимида бахоланади [9]. Олинган натижалар 1-жадвалда ва 1-расмда гистограмма курнишида келтирилган.

1-жадвал

Пахта толаларининг сифат курсаткичлари

Рч 1

№ н Ы сЗ а Оч сс PQ Mic а> н S ЕЛ о г-, ri о t—< Рч 00 о4 ьЬ _о ÛJ ас о et В О 0 3 pq -О 1 Len Dm <и g H

1. Тойланган 4,58 30,0 136,9 82,5 8,0 7,8 23 80,4 7,8 1,158 4

2. Тойланмаган 4,55 32,6 144 83,4 6,9 8,1 14 81,9 7,3 1,211 4

Фаркд,% - +6 -5 -1 -16 -4 -64 -2 -7 - -

vO 'J

■ Тойланган

Тойланмаган

со

U-I

1Л 1Л

ид

о

ГО

гч m

où 00

l£>

со

со

ж_

m

rN

о rj со СО

со

m

СО

LO

M 1С S ТЕ.. SCI UNF% SFI % E L О С-. % С NT, RD, %

CH/TEKC (12.7MM) ДОНА

-3,

LEK DM

1-расм. Пахта толаларининг сифат курсаткичларининг гистограммаси Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 23

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

Намуналарнинг сифат курсаткичлари тахлилидан келиб чикиб, тойланган пахта толаси узиш кучи (Str) 7,97% га, йигирувчанликнинг баркарорлик индекси (SCI) 4,93% га, узилишдаги узайиши (Elog) 3,70% га, нур кайтариш (Rd) 1.83% га тойланмаган толаларга нисбатан паст эканлиги аникланди.

Натижалар тахлили. Тойланмаган вариантда ишлатилган толаларнинг йигирувчанликнинг баркарорлик индекси (SCI) 4,93% га яхшиланиши толаларнинг кучли зичланмаганлиги сабабли тозалаш, аралаштириш, тараш жараёнлари самарали амалга оширилганлигидан далолат беради.

Кучли зичланмаган пахта толалари табиий хоссаларини зарбали таъсирларнинг камлиги туфайли сакланиб колишига эришилиб ва толалар канчалик кам зарбларга учраса, уларнинг сиртидаги мой-мумли катлам кам зарарланади, натижада сифатли ип йигириш имконяти ошади.

Хулоса.Толалар кучли зичланмаганлиги учун тозалаш-аралаштириш ва тараш жараёнларида анъанавий усулга нисбатан сифати яхши хомаки махсулот тайёрланиб, тайёр махсулот чикиши ортади ва ишлаб чикаришда тегишли иктисодий самарадорликга эришилади.

REFERENCES

1.А.П.Пирматов, Б.А.Палуанов. Пахта-тукимачилик кластерларида ип йигириш технологиясини такомиллаштириш. Фан, таълим, ишлаб чикариш интеграциялашуви шароитида пахта тозалаш, тукимачилик, енгил саноат, матбаа ишлаб чикариш инновацион технологиялари долзарб муаммолари ва уларнинг ечими" мавзусидаги Республика микиёсидаги илмий-амалий анжуман. Тошкент-2021-21-апрель. 51-52-б.б.

2. Paluanov, B., Pirmatov A.(2021). Efficient organization of harvesting and processing of cotton seeds. Universum: Technical sciences, № 3 (84).

3. М.М. Тулаганов "Свето стабилизация целлюлозных текстильных материалов", Изд. "ФАН" Ташкент, 1981 г.

4. Paluanov Bakhtiyar Aralbaevich, Pirmatov Abdumalik, Rakhmatullinov Farrukh Faridovich and Musirov Shuxrat Zivaddinovich. Changes of cotton fiber properties in the ginning and automatic bale opener. ECB. 2022; 11 (1): 4-7. DOI: 10.31838/ecb /2022.11.01.002

5. Baxtiyar Paluanov, Abdumalik Pirmatov, Jurabek Muxtarov, Batir Kojametov. Investigation of mechanical damage of cotton fiber in the process of pressing and baling. Universum: texnicheskiye nauki № 3 (96) 2022. DOI -10.32743/UniTech.2022.96.3.13229.

6. М.А. Хаджинова, Т.Б. Редрухина, Расулов Биологические повреждения хлопка волокна в процессе выработки швейных ниток. "Янги техника" N 1 .1970.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

7. БА Палуанов, АП Пирматов, ШН кизи Саидходжаева. Организация комбинированной технологии прядения в текстильных кластерах. Youth, science, education: topical issues, achievements and innovations, 2022 Prague, Czech. https://doi.org/10.5281/zenodo.7078542

8. Мухтаров Ж.Р. Йигирилган пахта ипи сифатига толалар холатининг таъсирини аниклаш усулини такомиллаштириш. Дисс. Тошкент - 2018.

9. Fayzullaev.Sh.R. Yigirish korxonalarida sifat menejmenti. O'quv qo'llanma.Toshkent:Ijod-print, 2020. 49-51-bb.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.