CC BY
6RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
TOLERANTLIK ZAMONAVIY CHET TILI O'QITUVCHISINING KASBIY
XUSUSIYATI SIFATIDA Umarova Sarvinoz Sardorovna
Urganch davlat universiteti tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.7991829
Annotatsiya. Ushbu maqola tolerantlikni zamonaviy chet tili o'qituvchining shaxsiy va professional xususiyati sifatida tahlil qilishga bag'ishlangan.
Kalit so'zlar: Bag'rikenglik, zamonaviy pedagog,ijtimoiy jarayonlar, e'tiqod erkinligi, ta'lim, muloqot.
So'nggi o'n yilliklarda "tolerantlik" tushunchasidan foydalanish keng tarqaldi, bu, xususan, psixologik, pedagogik, falsafiy, sotsiologik, tarixiy va siyosiy adabiyotlar tahlili bilan tasdiqlanadi. Murakkab ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, jumladan, ta'lim sohasidagi barcha ichki va tashqi qarama-qarshiliklari bilan bag'rikenglik mavzusini o'ta keskin qilib qo'yadi, ilmiy asoslash va amaliy qadamlarni talab qiladi. Ushbu atama bilan ko'rsatilgan muammoning ahamiyati nafaqat olimlarning ishlarida, balki xalqaro hujjatlarda ham ko'rsatilgan. Shunday qilib, 1995- yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti "Bag'rikenglik tamoyillari deklaratsiyasi" ni qabul qildi, unda shunday deyilgan: "bag'rikenglik ... madaniyatlarning xilma-xilligini, o'zini namoyon qilish shakllarini va inson individualligining namoyon bo'lishini to'g'ri tushunishni anglatadi. Tolerantlik bilim, ochiqlik, muloqot va fikr, vijdon, e'tiqod erkinligi bilan ta'minlanadi".
Ko'p millatli va ko'p madaniyatli jamiyat rivojlanishining zamonaviy sharoitida bo'lajak pedagoglarning, ayniqsa chet tili o'qituvchilarining pedagogik bag'rikengligi alohida e'tiborni talab qiladi, bu ularni universitetda o'qish davrida ijodiy kasbiy faoliyatga tayyorlashning ajralmas qismi hisoblanadi. Shu sababli, bo'lajak chet tili o'qituvchilarning kasbiy bag'rikengligi mavzusi eng dolzarb mavzulardan biridir.
Tolerantlikni shakllantirmagan o'qituvchi murosasizlikni namoyon qiladi va munosabatlarning keskinlashishiga olib keladi. O'qituvchining muhim fazilatlari orasida eng muhimi bu boshqalarga bo'lgan munosabatida o'z-o'zini tahlil qilish qobiliyati, o'z pozitsiyalarini, munosabatlarini, qarorlarini, harakatlarini obyektiv baholash qobiliyatidir, chunki o'qituvchi har bir inson muvaffaqiyat va xatolarga haqli ekanligini tushunishi kerak. Oxir-oqibat, o'qituvchi o'z his-tuyg'ularini boshqarishga, boshqalarga dushmanlik va salbiy munosabatni tiyishga intilishi kerak. Og'ir vaziyatda his-tuyg'ularni ushlab turish juda qiyin, ammo bag'rikengliksiz o'qituvchi faqat munosabatlarni murakkablashtiradi.
Bo'lajak o'qituvchilarda bag'rikenglik fazilatlarini shakllantirish jarayonida ular o'z-o'zini tarbiyalash usullarini egallashlari kerak. Demakki, har bir bo'lajak pedagog eng avvalo o'z-o'zini kuzatish, tekshirish, hurmat qilish, himoya qilish, tasdiqlash, induksiya qilish, targ'ib qilish kabi xususiyatlarni shakllantirishu zarur.
Tadqiqotchilar o'qituvchining bag'rikengligining mohiyatini turli yo'llar bilan izohlaydilar:
- o'quv jarayoni mobaynida ishtirokchilarga nisbatan bag'rikenglik munosabati (L.A. Zanina, N.A. Moreva va boshqalar);
- ruhiy barqarorlik (L.A. Zanina, N.P. Menshikova va boshqalar);
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
- o'qituvchining barcha turdagi va darajadagi bag'rikenglik xususiyatlarini o'zida mujassam etgan ta'lim subyektlari bilan dialogik munosabatlarni o'rnatishdagi kasbiy qobiliyati(O.Y.Xarlamova, M.A.Perepelitsina va boshqalar);
- boshqa odamlar bilan o'zaro munosabatlarning tolerant shakllarining namoyon bo'lishiga munosabatning mavjudligi (E.Yu.Kleptsova, O.B.Nurligayanova va boshqalar);
- ta'lim jarayoni ishtirokchilari bilan ularning individual ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini tushunish, tan olish va qabul qilish asosida hamkorlik qilish qobiliyati va istagi (G.V. Bezyuleva, M.A. Perepelitsyna, O.G. Shavrina, G.M. Shelamova va boshqalar).
Tolerantlik o'qituvchining muhim shaxsiy va kasbiy sifatidir, chunki u boshqa odamlar, ayniqsa ta'lim oluvchilar bilan o'zaro tushunishga erishish, majburlash, bosim, xo'rlash choralarini qo'llamasdan turli nuqtai nazar va pozitsiyalarda kelishish istagi bilan bog'liq. Tolerantlik o'zaro tushunish va ishonchni rivojlantiradi, nizolarning oldini olishga va ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etishga yordam beradi. Zamonaviy amaliyotda bag'rikenglik ko'plab haqiqatlar, qarashlar, g'oyalar mavjudligining tabiiyligi va qonuniyligini tushunish sifatida namoyon bo'ladi, sub'ektning o'zidan farq qiladigan, g'azablanmasdan, tajovuzkorliksiz, ustunlikni kamsitmasdan, boshqa fikrni qabul qilishga tayyorligi sifatida namoyon bo'ladi.
Tolerantlikning namoyon bo'lish darajasi bir necha darajalar bilan ifodalanishi mumkin:
- past - shaxs alternativa imkoniyatini tan oladi, lekin uning noto'g'riligiga ishonadi, o'z g'oyalariga sodiq qoladi va o'zini tanqidiy baholashdan bosh tortadi;
- o'rta - shaxs boshqalarni va ular haqidagi o'z mulohazalari asosliligini baholashga intiladi, suhbatlashishga tayyorligini ko'rsatadi;
- yuqori - shaxs har xil fikrlarga ochiq, muhim g'oyalar, bilim, ko'nikmalar, tanqidiy tahlil qilish qobiliyatiga ega, muloqotga intiladi, axloqiy me'yorlarga rioya qiladi, o'z xatosi ehtimolini tan oladi.
Tadqiqotchilar, qoida tariqasida, o'qituvchilarning xatti-harakatlarida avtoritarizm, qat'iylik, konservatizm va o'zaro munosabatlardagi sherikga ta'sir o'tkazish istagi ustunlik qilishini, bu ko'p jihatdan ta'lim jarayonida an'anaviy subyekt-obyekt munosabatlarining natijasi ekanligini ta'kidlaydilar .Shu sababli, kasbiy pedagogik ta'limning dolzarb vazifalaridan biri o'qituvchilarning yangi avlod bag'rikengligini, ya'ni ularning bilimga ochiqligi, boshqa odamni tushunish, u bilan haqiqiy hamkorlikka intilishlarini tarbiyalashdir.
Bizning fikrimizcha, o'quv jarayoni subyektlarida tolerantlik munosabatini shakllantirishning quyidagi yo'nalishlarini ajratib ko'rsatish mumkin:
• loyihalashda shaxsiy rivojlanishga e'tibor berish (maqsad, natija va samaradorlikning asosiy mezonini aniqlashti) va pedagogik faoliyatni amalga oshirish;
• o'quvchini pedagogik jarayonning subyekti sifatida tan olish;
• o'qituvchi va talabalar o'rtasida insonparvarlik munosabatlarini o'rnatish;
• pedagogik jarayonning polisubyektiv, dialogik mohiyatini hamkorlik, o'qituvchi va shogirdning birgalikdagi ijodi asosida tasdiqlash.
Sanab o'tilgan yo'nalishlar insonparvarlik qadriyatlariga asoslangan o'quvchiga yo'naltirilgan ta'lim kontseptsiyasi bag'rikenglikni rivojlantirishda asos bo'lishi kerakligini ko'rsatadi.
Pedagogikada tolerantlik ikki jihatga ega:
1) o'qituvchining o'quvchilarga nisbatan bag'rikengligi;
2) o'quvchilarda bag'rikenglik xulq-atvor ko'nikmalarini tarbiyalash.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
Bu muammolarni hal etishdagi muvaffaqiyat o'qituvchi va talaba o'rtasidagi bevosita muloqotda, ya'ni pedagogik jarayonning o'zida yaqqol namoyon bo'ladi. Bu, o'z navbatida, o'quvchilarning o'qitiladigan fanlarni o'zlashtirish xarakteriga ham, o'qituvchining amaliy faoliyatidan kasbiy qoniqishiga ham ta'sir qiladi.
Ta'lim jarayonida chet tili o'qituvchilarning bag'rikenglik xususiyatlarini tahlil qilib, tadqiqotchilar ularning bag'rikengligining bir necha turlarini aniqlaydilar:
- ijtimoiy bag'rikenglikning mavjudligi chet tili o'qituvchisiga ta'lim jarayonining barcha ishtirokchilari bilan samarali muloqot qilish imkonini beradi;
- psixologik bag'rikenglikni shakllantirish o'qituvchining ko'plab kasbiy stresslarga yuqori chidamliligini ta'minlaydi va kasbiy faoliyatni samarali qurishga yordam beradi.
Xulosa tariqasida aytish mumkinki, jamiyat taraqqiyotining zamonaviy sharoitlari chet tili o'qituvchisi oldiga pedagogik bag'rikenglikni shakllantirishni ta'minlovchi yangi talablarni qo'ymoqda. Pedagogik bag'rikenglik chet tili o'qituvchisining kasbiy jihatdan muhim sifati, uning ishining samaradorligiga, shuningdek, kasbiy rivojlanishi va shaxsini rivojlantirish nuqtai nazaridan ta'lim jarayonining barcha subyektlari bilan munosabatlariga ta'sir qiladi. Shunday ekan, har bir zamonaviy chet tili o'qituvchisi : -ta'lim oluvchilarni dunyoviy ruhda tarbiyalash;
-har kimning qobiliyatini tan olish va har kimning his-tuyg'ulari va pozitsiyasini hurmat
qilish;
-talabarga o'rnak bo'lish; -tinglay olish;
-ta'lim oluvchilarni muammolarni mustaqil hal qilish imkoniyatini berish; -qattiq ierarxik munosabatlardan qochish; -avtoritarizm ko'rinishlarining oldini olish;
-birgalikdagi faoliyatni rag'batlantirish kabi xususiyatlarini o'zida mujassam qila olishi o'rinli hisoblanadi.
REFERENCES
1. Fayzullayeva, G. SH. (2017). Adabiy ta"lim zharayonida milliy goya tax,lili. Sovremennoye obrazovaniye (Uzbekistan), (3), 68-75.
2. Sitarov, V.A. Pedagogical and psychological psychology and educational processes: ucheb. posobie dlya studentov vuzov / V.A. Sitarov, V.G. Maralov. - M., 2000.Akimova O.V., Tabatchenko T.S. Cognitive component of Tolerance in Pedagogic Education. The Education and science journal. 2013;1(1):42-57. (In Russ.) https://doi.org/10.17853/1994-5639-2013-1-42-57
3. Komogorov P.F. Filosofsko-psihologicheskie osnovy tolerantnosti kak pedagogicheskogo fenomena // Obrazovanie i nauka. - 2000.- №1. - S.186-197
4. Demeneva N.N. v soavtorstve. Ocenka kachestva uchebnyh zanyatij v vuze i uchebnometodicheskogo obespecheniya disciplin. Vnutrivuzovskaya sistema kontrolya kachestva podgotovki specialistov: praktiko-orientirovannoe posobie. Pod red. E.N. Perevoshchikovoj. / N.Novgorod: NGPU. 2003. 101s.
5. Perepelitsyna M. A. Formirovaniye pedagogicheskoy tolerantnosti u budushchikh uchiteley: avtoref. dis. ... kand. ped. nauk. Volgograd, 2004. 176 s.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
6. Pedagogicheskaya tolerantnost' kak professional'no vazhnoye kachestvo pedagoga // Lichnost', sem'ya i obshchestvo: voprosy pedagogiki i psikhologii: sb. st. po mater. XXI mezhdunar. nauch.-prakt. konf. - Novosibirsk: SibAK, 2012.
7. PovarenkovYU.P. Psikhologicheskaya kharakteristika professional'noy tolerantnosti uchitelya // Voprosy psikhologii vnimaniya: sb. nauch. trudov / pod red. prof. V.I.Strakhova. -Saratov: izd-vo Sarat. un-ta, 2013. -Vyp. 21. -256s.
8. Ibragimov, X., & Sh, A. (2008). Pedagogika nazariyasi (darslik). T.: Fan va texnologiya, 288.
9. Ибраимов, Х. И. (2018). Креативность как одна из характеристик личности будущего педагога. Наука, образование и культура, (3 (27)), 44-46.
10. Хонимкулова, М. Х. К., & Ибраимов, Х. И. (2018). Необходимость изучения иностранных языков: теория и практика. Вопросы науки и образования, (27 (39)), 8083.
11. Ibragimovich, I. K. (2020). Theoretical and methodological basis of quality control and evaluation of education in higher education system. International journal of discourse on innovation, integration and education, 1, 6-15.
12. Ибраимов, Х. И. (2019). Теоретические аспекты социально-психологической адаптации студентов-первокурсников к обучению в вузе. Вопросы науки и образования, (26 (75)), 12-16.
13. Ибраимов, Х. И. (2018). Коммуникативная компетентность как механизм профессионального саморазвития будущего педагога. Проблемы педагогики, (2 (34)), 7-10.
14. Ibragimov, X., & Abdullaeva, S. H. (2008). Theory of pedagogy. Science and Technology.
15. Ибрагимов, Х. И. (2020). Организация самостоятельной работы студентов в условиях цифровизации вузовского образования. Наука и образование сегодня, (7 (54)), 74-75.
16. Ibragimovich, X. I. (2021). O 'ZBEKISTON OLIY TA'LIM TIZIMIDA KREDIT-MODUL TEXNOLOGIYALARINI QO 'LLASHNING O 'ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI. INTEGRATION OF SCIENCE, EDUCATION AND PRACTICE. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL, 209-214.
17. Ibragimov, X. I., Yo'ldoshev, U. A., & Bobomirzayev, X. (2009). " Pedagogik Psixologiya" O'quv qo'llanma. O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashiriyoti Toshkent.
18. Ибраимов, Х. И. (2019). Педагогические и психологические особенности обучения взрослых. Academy, (10 (49)), 39-41.
19. Атауллаев, Ф. Ф. У., & Ибраимов, Х. И. (2019). Понятие профессионально-коммуникативной компетентности будущих учителей в психолого-педагогических исследованиях. Вопросы науки и образования, (1 (42)), 70-74.
20. Ibragimovich, I. K. (2018). Intensive methods of teaching foreign languages at university. Вопросы науки и образования, (27 (39)), 78-80.
21. Ibragimovich, I. K., Kholboevna, I. F., Amrilloevich, I. A., & Rakhmonovich, U. S. (2021). PEDAGOGICAL ABILITIES OF A TEACHER, STRUCTURE AND
DEVELOPMENT. (48(12).
22. Ибрагимов, Х. И. (2021). ПЕДАГОГИКА И ВОСПИТАНИЕ. Экономика и социум, (1-1 (80)), 608-611.
23. Ibragimov, X. I., & Salimova, Z. K. (2021). Relevance of english language science and teaching structure. ASIAN JOURNAL OF MULTIDIMENSIONAL RESEARCH, 10(4), 883887.
95^H
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
24. Ibragimov, X. I., & Salimova, Z. K. (2021). Intensive in teaching english characteristics of application of methods. ACADEMICIA: An InternationalMultidisciplinary Research Journal, 77(4), 1588-1594.
25. Rahmanovich, O. A., Yusufovich, E. H., Dilshodqizi, S. S., Almasovna, S. A., & Ibragimovich, H. I. (2020). Linguistic features of compound words in english and Uzbek languages. European Journal of Molecular and Clinical Medicine, 7(2), 925-932.
26. Bahtiyorova, F. Н. USING FOLK LITERATURE IN THE PRIMARY ENGLISH AS A FOREIGN LANGUAGE CLASSROOMS.
27. Ибраимов, Х. И. (2018). НЕЙРОПЕДАГОГИКА КАК НОВОЕ ПРИКЛАДНОЕ НАПРАВЛЕНИЕ В ПЕДАГОГИКЕ. In INTERNATIONAL SCIENTIFIC REVIEW OF THE PROBLEMS OF PHILISOPHY, PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY (pp. 6-10).
28. Ibragimovich, I. H., & Ghazzali, I. Increasing the Classical Activity of Future Teachers as a Pedagogical and Psychological Problem. JournalNX, 98-102.
