Научная статья на тему '“ЎТКАН КУНЛАР” ВА “КЕЧА ВА КУНДУЗ” РОМАНЛАРИ ҚАҲРАМОНЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ'

“ЎТКАН КУНЛАР” ВА “КЕЧА ВА КУНДУЗ” РОМАНЛАРИ ҚАҲРАМОНЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
415
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
асар / қаҳрамон / таҳлил / Aбдулҳамид Чўлпон / Aбдулла Қодирий / “Ўткан кунлар” ва “Кеча ва кундуз” романлари.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Барчиной Маҳмуд Қизи Ғаниева

Замонавий ўзбек насрининг икки шоҳ асари – Aбдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар” билан Aбдулҳамид Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз” романларини олиб қарасак, бу асарларда ҳам ўзбек халқининг миллий характерига хос мусбат ва манфий жиҳатлар – ўзбекона руҳ, ўзбек руҳи, худди “Aлпомиш” достонидаги каби, санъаткорона ифодаланганини аён кўрамиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“ЎТКАН КУНЛАР” ВА “КЕЧА ВА КУНДУЗ” РОМАНЛАРИ ҚАҲРАМОНЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ»

"УТКАН КУНЛАР" ВА "КЕЧА ВА КУНДУЗ" РОМАНЛАРИ КДОРАМОНЛАРИНИНГ ^ИЁСИЙ ТАХДИЛИ

Барчиной Махмуд кизи Ганиева

Наманган давлат университети

АННОТАЦИЯ

Замонавий узбек насрининг икки шох асари - Абдулла Кодирийнинг "Уткан кунлар" билан Абдулхамид Чулпоннинг "Кеча ва кундуз" романларини олиб карасак, бу асарларда хам узбек халкининг миллий характерига хос мусбат ва манфий жихатлар - узбекона рух, узбек рухи, худди "Алпомиш" достонидаги каби, санъаткорона ифодаланганини аён курамиз.

Калит сузлар: асар, кахрамон, тахлил, Абдулхамид Чулпон, Абдулла Кодирий, "Уткан кунлар" ва "Кеча ва кундуз" романлари.

Агар узбек романчилигининг фавкулодда мустахкам асос-пойдеворини ташкил этувчи икки мумтоз асар - "Уткан кунлар" билан "Кеча ва кундуз"ни киёсий тахлил килиб карасак, хар иккисида ёркин миллий киёфага эга хакконий кахрамонларнинг инсоний кисматлари ибратли тарзда очиб берилганини курамиз. Яна шуниси хам борки, хар икки асарнинг бош кахрамонлари - Отабек хам, Мирёкуб хам - савдогарлар, тижорат сохасининг вакиллари. Лекин улар бир-бирларига батамом зид инсоний табиат ва феъл-атворга эга савдогар-ишбилармонлардир.

Отабек тижорат ишини хар бир одам ва бутун бошли халкнинг соглом рухияти, юксак маънавиятини таъмин этувчи мухим омил деб билади. Узи мансуб халкнинг маънавий етуклиги ва рухий баркамоллиги, инжа кунгилларнинг ободлиги-чарогонлиги йулида жон куйдирувчи комил инсон хисобланади. Мирёкуб эса, аксинча, рухий тубанлик, разолат ва фахш боткогига ботиб, бу беомон боткокдан кутулиб чикишга, узлигини англаб етиш ва рухини поклашга жон-жахди билан уринаётган балойи нафс бандасидир [3,125].

Асардаги Нойиб тура таърифлаганидек, "Чакки шу Сартияда тугилиб колган америкача бизнесмен". Агар узбек китобхонидан "Бу икки кахрамон (Отабек ва Мирёкуб) ва, умуман, икки роман ("Уткан кунлар", "Кеча ва кундуз")дан кай бири сизга севимлирок ва рухан якинрок?", деб сурагудек булсангиз, шубхасиз, у Отабек билан "Уткан кунлар"ни тилга олади. Чунки булар китобхонда кутаринки рух, наригилари эса, аксинча, тушкун рух хосил килиб, бири кунгилларни сув ичгандек равшан торттирса, иккинчиси кунгилни хира килиб, гам-гуссага чулгаб, тушкун кайфият хосил килади. Одам боласининг

бу кадар рухан тубанлашиб, разолат, худбинлик, балойи нафсга асир булиб колиши укувчининг юрагини баайни уртаб юборади [1,56].

Адабиётимиз Чулпоннинг "Кеча ва кундуз" билан Кодирийнинг "Уткан кунлар" романларида гузал ифодаланган кутаринки рухдан тобора чекиниб бораётгандек, назаримда. Романчиликда Чулпон мактабидан Кодирий мактабига утиш, яъни рухни яна бир карра чуктирадиган эмас, аксинча, юксалтирадиган, кунгилларни тук, дилларни равшан килиб, укувчини улуг ишларга рухан чоглайдиган, хавас килса арзигулик киройи кахрамонлар сиймолари хакконий ёритилган баркамол романни амалда яратиш анчагина мушкул кечмокда.

Эътибор беринг, Отабек Кумуш билан, юзаки караганда, тахорат, яъни, халоллик-поклик сабаб руй берган бир бахтли тасодифнинг шарофати, аслида эса, Худонинг кудрати билан севиб-севилиб турмуш куришди. Х,ох кутилмаган булсин, хох кутилган, хар калай, бир инсоний бахт-саодат шунчалик булади-да! Ана энди жиддийрок уйлаб каранг! Жахондаги хар бир ота-онанинг энг бирламчи орзуси уз угил-кизларини севиб-севилиб турмуш курган, оламдаги энг олий инсоний бахт-саодатга эришган холда куриш эмасми? Рухи комил ва акли бутун ота-онанинг бундан-да улугрок кандай орзуси булиши мумкин?!

Романни укиган узбекдан бошка халклар вакиллари кунглида бу сингари саволлар уз-узидан уйгонади. Лекин узбек укувчиси бунга мутлако ажабланмайди, чунки у яхшигина билади ва дил-дилдан чукур хис киладики, хар бир узбекнинг ота-она сифатидаги орзуси уз зурёдини бахтиёр куриш билангина ушала колмайди, балки бундан хам купрок бошкаларга намойиш килиш, хаттоки ичидан киринди утиб ётган булса-да, атроф-жавонибдаги дуст-душманларига узларини бу оламдаги энг бахтиёр, беками куст инсонлар сифатида курсатиш, уз бахтини куз-кузлаш, керак булса, кузларни куйдириб яшаш, хуллас, оиладек энг шахсий масалаларда хам узларини эмас, бошкаларни деб яшаш иштиёки хамиша кучлирокдир.

Ота-онадан угилнинг рухий холатига утсак, яна-да антикарок манзарани курамиз. Отабекнинг урнида, масалан, бирон рус йигити булганида Зайнабга мажбуран уйланишнинг урнига "Папаша, бу менинг шахсий хаётим, яшайдиган мен, так что шахсий хаётимга мутлако аралашма!" дея орани очик килиб куя колиши шубхасиз эди. Лекин Отабек бундай демайди, деёлмайди хам, чунки у узбек, узбекнинг бутун фазилат ва иллатларини узида мужассамлаштирган, жумладан, узбекона андиша сохиби. Шу боисдан, масалан, "аклли кишиларнинг уз угиллари устидан килган ишлари ножуя булмас" кабилидаги назокатли ишоралар, лутфлар, нари борса, илтимослар ва утинчлар килади, лекин зинхор ота-онасининг юзига оёк куйиб, улар билан хак-хукук талашмайди, уларнинг хам юксак ички маданиятига, узбекона фаросатига умид боглайди. Факатгина андишанинг отини куркок куйиб, хаддидан ошишлар авж олганида ювошдан

йугон чикиб, куй огзидан чуп олмаган беозор жон хам аввал бирйула уч кишининг котилига, сунгра хотини Зайнабни "жалаб" дея хакоратлайдиган огзи шалок суконгичга ва, нихоят, шахидга айланади [1,49].

Умуман олганда, "Уткан кунлар" романида, хусусан, Отабек сиймосида ёзувчи шахс эрки масаласини жиддий килиб куяди. Шахс узининг шахсий хаётини узи хал килолмасдан бошка бировга (хаттоки у уз ота- онаси булса хам) бош-бутун топшириб куйдими, бас, унинг бахтсизликлари ва кулфатлари тобора ошиб-тошаверади, баайни бурнидан ип утказилган туядек ачинарли алфозларга узи истамаган холда тушаверади! Шахснинг эрксизлиги кандай инсоний фожиаларга олиб келиши мумкинлигини "Уткан кунлар" романига нисбатан яна-да кучлирок, таъсирчанрок курсатиб берган асар, шубхасиз, "Кеча ва кундуз" романидир. Асарнинг бош кахрамони Зеби(ниса) бошидан кечирган кургиликларда хамма айбдор: бир томонда - кахрамоннинг узи, унинг эрксизлиги, хукуксизлиги, ночор-нотавонлиги... иккинчи томонда - онаси Курвонбиби фитнанинг буш-баёвлиги, отаси Раззок суфининг калтабинлиги, Мирёкубнинг худбинлиги, Хадичахоннинг маккорлиги, Энахоннинг ночорлиги, Акбаралининг ноинсофлиги, "Балик бошидан чирийди" деганларидек, асарда курсатилган энг олий рухоний зот - Х,аст Эшоннинг хам уз манфаати шахсияси йулида хак йулидан озганлиги... Кизиги шундаки, асарда хамма уз шахсий манфаатидан келиб чикккан холда Зебининг бахтсизлигига - шу гузал гулгунчанинг очилмай эрта хазон булишига уз хиссасини кушади. Лекин улардан биронтаси, хаттоки эл-юртнинг рухий суянчик, рухий мададкор, рухоний сифатида ишонгани Х,аст Эшон хам "Х,ой, мусулмонлар, нима киляпсанлар?! Бу бечора норасида гудакни одамга ухшаб яхши яшагани куйинглар-да энди!" дея Зебининг атрофини куршаган ноинсофларни инсофга чакирмайди, чакиролмайди! Асарнинг "Кеча"лиги, яъни, унда курсатилган рух осмонининг коронгу кечадек тим каро, яъни, зимистонлиги мана шунда-да!

Нахотки Зебининг энг бирламчи инсоний хакки-хукукини хам химоя киладиган акалли биронта мусулмони комил бу "Мусулмонобод Туркистон" дея улугланувчи кадимий бир улкада топилмаса?! Асарни укиган узбекдан бошка халк вакили булмиш китобхон шундай саволлар устида бош котирган куйи хайрат бармогини тишлаб, ёкасини ушлаши аник. Лекин узбек китобхони мутлако ажабланмайди. Чунки билади: бу халк хакикат йулида уз вактида энг шимариб дадил курашишга нисбатан "Кани, курайлик-чи, нима килар экан, охири каерга бориб тухтар экан" дея "арконни узун ташлаб" кутишни, жимгина сукут саклашни, томошабинликни хуш куради. ^ар кандай золимнинг хам кунлардан бир куни инсофга келишидан умидини узмай сабр-токат билан кутади. Лекин пичок бориб суякка кадалганида... шунаканги портлайдики, натижада, дейлик,

Чулпоннинг "Кеча"сидек жамиятни хам, рухиятни хам, мохиятни хам ларзага келтира оладиган бадиий тафаккур муъжизасини беихтиёр яратиб куяди [3,86].

Бундай муъжизалар кузларини утдек куйдирган чогида халк ичидаги галамис кимсалар хам фавкулодда жумбушга келиб, "Узинг нега хотинингга калиш обермайсан?" дея афандини айбдор килишга уринган угридек, уша муъжиза сохибларини хар боб билан ёмонотлик килишга уринадилар. Айникса, узбек халкида бундай уринишлар кутилган самараларини беради хам! Хусусан, "Кеча ва кундуз" романидан кейин Абдулхамид Чулпонни, дейлик, бир ховуч шотут атрофида куракка турмас бахоналар билан ёмонотлик килишлар бошланиб кетгани бугунги кунда барчага маълум! Бундай холатларда факат фожиалар руй беравермайди, гохида янги муъжизалар хам жамол курсатади. Масалан, Алишер Навоийнинг "Навосиз улуснинг навобахши бул, Навоий ёмон булса, сен яхши бул" шохбайти, Абу Али Ибн Синонинг "Агар менки кофир эрсам, Бу оламда мусулмон йук!" шохсатри шулар жумласидандир.

Абдулхамид Чулпон ва Абдулла Кодирийдек улкан суз санъаткорлари, хакгуй адибларимизга нохак такалган айбларнинг энг оммавийси уларни халк хаётини кора буёкларда курсатиш ва халк хаётидаги ижобий ходисаларни куролмасликда айблаш булгани мутлако бежиз эмасдир. Гап хамиша мевали дарахтга тош отилишидагина эмас, балки хар бир буюк ёзувчининг ижодий фаолиятида бундай айбловлар учун асос хамиша этарли булишидадир. "Дуст ачитиб айтади, душман кулдириб", дейди халкимиз. Буюк адибнинг куйиб-ёниб айтган хар бир сидкидил гапи ачитиш, ачинтириш, куйдириш-ёндириш кудратига эгадир. Бинобарин, буюк шахснинг гапираётган гапини тугри тушунишда мазкур гапнинг айтилиш жараёнидаги муаллифнинг рухий холатини теран хис килиш, дилидаги дарди ва пировард максадини англаб этиш мухим ахамият касб этади.

Узбек романчилигининг икки сарбаланд чуккиси - "Уткан кунлар" билан "Кеча ва кундуз" асарларини олиб карасак, уларнинг биринчисида халк такдирига кайгурган фидойи зотлар (Ота - Юсуфбек хожи ва отага муносиб угил - Отабек) нинг инсоний кисматлари мисолида, иккинчисида эса, факатгина уз шахсий манфаатини уйлаб, корнининг кайгусини чекиб, хузур-халоватини кузлаб яшовчи худбин кимсалар куршовида хор-зор булган бегунох жон - Зебининг кургиликлари мисолида бутун бошли бир даврдаги бутун бошли бир халк - XIX асрнинг иккинчи ярмидаги узбекнинг ахвол-рухияси, миллий рух атрофлича очиб курсатилади.

Лекин шуни хам назардан кочирмаслигимиз керакки, муаззам Шарк адабиётида азалдан кутаринки рух, хозирги гарб романчилигида эса, аксинча, тушкун рух - одам боласининг рухий таназзули ва маънавий кашшоклашув жараёнларини ёркин буёкларда тасвирлаб курсатиш устиворлик килади. Узбекистон давлати жахон халклари хамжамиятида узининг муносиб урнини

эгаллаб, чинакамига алпомишона кадди-бастини тобора ростлаб келаётган шу кеча-кундузда эса, табиийки, бизга, канчалик ёркин бадиий буёкларда ва минг бир жилваларда кифти келтирилиб такдим этилмасин, гарбона тушкун рух ифодаси, олди-кочди, ур-сур, котиллик, зулм-зуравонлик, гиёхвандлик, одам савдоси, фохишабозлик, абсурд ва хоказолар каламга олинган асарлар ижтимоий-иктисодий ва маънавий-рухий юксалишимизга ёрдам бериш урнига, аксинча, халакит бериши табиийдир. Хрлбуки, айникса, бугунги кунда шаркона кутаринки рух тасвири бизга хар качонгидан хам купрок беминнат кумакдош булиши шак-шубхасиз. Одатда, хар бир давр узининг адабий кахрамонини талаб килади [3,127]. Бугунги кунимизнинг киройи адабий кахрамони эса, менинг тушунишимча, Хдкимбек, Фарход ва Отабекдек том маънодаги комил инсонларнинг муносиб ворислари, бугунги кунимизнинг комил инсонлари булмоги керак. Уз калбларида саховат, матонат, бунёдкорлик, ор-номус, диёнат, адолат, андиша, тавфик, субут, лафз ва бошка купдан-куп рухий ганжиналаримизни асраб-ардоклаб яшаётган асл кахрамонлар киёфалари хакконий ёритилган асарлар баайни сув билан хаводек зарур. Мухтарам Юртбошимиз алохида таъкидлаб айтганларидек, "Юксак маънавият — йенгилмас куч" екан, аввало, рухимизда улуг аждодларимиз шакллантирган юксак маънавиятни яна-да бойита оладиган, укувчида кутаринки рух хосил кила оладиган асарларгина бугунги кунда хам, келажакда хам йенгилмас рухий куч-кувват ва маънавий кадрият була олади. Низомий ва Навоий, Жалолиддин Румий ва Фаридиддин Аттор, Х,офиз ва Саъдий, Данте ва Гёте, Стендал ва Хемингуей, Толстой ва Тагордек умумбашарий рухиятнинг улуг даргалари колдирган энг ибратли тажриба мана шу!

REFERENCES

1. Отаули. Билга хокон романи. Кутаринки рух - Тошкент: O'zbekiston, 2019.

2. Кушжонов М. Бадииятдан ун икки сабок. - Т.: Adabiyot, 2019.

3. Солихов С. Укинч ва умид. https://ziyouz.uz/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.