Научная статья на тему 'Тижорат банклари ликвидлилиги ва капитали етарлилигини тартибга солишда Базель II стандартининг асосий талаблари'

Тижорат банклари ликвидлилиги ва капитали етарлилигини тартибга солишда Базель II стандартининг асосий талаблари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
576
90
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бердияров Б.

Базель қўмитаси 1974 йилда Халқаро ҳисоб-китоблар Банки (Bank for International Settlements, BIS) қошида G10 (“Кучли ўнлик”) давлатлари (Белгия, Буюк Британия, Германия, Италия, Канада, Нидерландия, АҚШ, Франция, Швеция, Япония, Швейцария) марказий банклари президентлари томонидан ташкил этилган. Базель қўмитасининг асосий вазифаси, банк тизимини назорат қилиш ва тартибга солиш бўйича ягона стандартларни жорий қилишдан иборат. Шу мақсадда Қўмита банк тизимини назорат қилувчи органлар учун тавсиялар ва кўрсатмалар ишлаб чиқади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Тижорат банклари ликвидлилиги ва капитали етарлилигини тартибга солишда Базель II стандартининг асосий талаблари»

V_/

Бердияров Б.

Банк-молия академияси "Банк иши" кафедраси доценти, и.ф.н., доцент

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ЛИКВИДЛИЛИГИ ВА КАПИТАЛИ ЕТАРЛИЛИГИНИ ТАРТИБГА СОЛИШДА БАЗЕЛЬ II СТАНДАРТИНИНГ АСОСИЙ ТАЛАБЛАРИ

Базель цумитаси 1974 йилда Халцаро цисоб-китоблар Банки (Bank for International Settlements, BIS) цошида G10 ("Кучли унлик") давлатлари (Белгия, Буюк Британия, Германия, Италия, Канада, Нидерландия, АК,Ш, Франция, Швеция, Япония, Швейцария) марказий банклари президентлари томонидан ташкил этил-ган. Базель цумитасининг асосий вазифаси, банк ти-зимини назорат цилиш ва тартибга солиш буйича ягона стандартларни жорий цилишдан иборат. Шу мацсадда Цумита банк тизимини назорат цилувчи органлар учун тавсиялар ва курсатмалар ишлаб чицади.

Бу тавсияларни бажариш мажбурий эмас, лекин купгина давлатлар (айникса, аъзо давлатлар) ушбу тавсияларни ме-ъёрий х,ужжатларига киритиб куйишган. Курсатма ва тавсиялар факатгина аъзо давлатлар эмас, балки дунёнинг купгина давлатлари банк назорат органлари билан х,амкорликда ишлаб чикилади. Халкаро Базель стандартида тижорат банклари ка-питалининг таркибини шакллантириш, унинг етарлилигини бах,олаш, банк актив-ларини рискка тортиш, банк ликвидлили-ги каби долзарб масалаларини тартибга солувчи меъёрий-услубий ишланмалар уз ифодасини топган.

Маълумки, Базель II тузилиши жих,атидан учта - таркибий компонентга ажратилган1.

Биринчи компонент - х,ужжатнинг энг катта кисми - бевосита кредит рискла-рини х,исоблаш усулларига баFишланган

1 Базельский комитет по банковскому надзору. Международная конвергенция измерения капитала и стандартов капитала: Уточненные рамочные подходы. Банк международных расчетов. Июнь 2004.

ва кредит рискини х,исоблашнинг иккита усулини таклиф килади.

Стандартлаштирилган усул, ташки кредит рейтингига караб, яъни у ёки бу халкаро рейтинг агентлиги (Standard & Poor's ва х,.к.) томонидан белгиланган, у ёки бу карздорга бериладиган коэффициента булган кредит талаблари катта-ликларини бах,олашга асосланган. Маз-кур усул, Базель I га нисбатан рискни х,исоблаш техникаси маъносида, принци-пиал янги томонларни уз ичига олмайди, лекин бу ёки бошка банк фаолиятининг энг объектив курсаткичларидан бири сифатида, ташки рейтингларга булган мулжал - бу, шак-шубх,асиз, янгиликдир.

Базель Пнинг стандартлаштирилган усули доирасида, кредит рискини х,исоблашда таъминотни х,исобга олиш-нинг янада узгарувчан тизимини назарда тутади2. Кредит рискини "юмшатиш техникаси" деб аталмиш усул, Базель 1нинг

2 Базельский комитет по банковскому надзору. Международная конвергенция измерения капитала и стандартов капитала: Уточненные рамочные под-

талаблари билан х,ам назарда тутилган1, факатгина таъминот сифатини бах,олашни эмас, балки, тегишли таъминотни такдим килган шахснинг молиявий х,олатига караб кредит талабларини тузатиш имко-ниятини х,ам назарда тутади.

Иккинчи компонент - кредит ташки-лотларида рискларни бошкариш тизи-мини ташкил килиш буйича асосий та-мойиллар ва тавсияномаларни ва назо-рат жараёнига булган талабларни белги-лайди. Унда банк назорати олдидаги ой-динлик ва х,исобдорликнинг масалалари, шу жумладан, банк портфелидаги фоиз-ли рискни изох,лашга тааллукли таклиф-лар, кредит риски (стресс-тестлаш, де-фолтни аниклаш, колдик риск ва кредит-лар концентрациясининг риски), опера-цион риск, х,амда секьюритизациялаш куриб чикилган2.

Учинчи компонент - бозор интизо-ми деб аталади. Учинчи компонент бозор катнашчиларига фаолиятнинг асосий сох,алари, капитал микдори, рискка мой-иллиги, рискни бах,олаш жараёнлари ва карздор-ташкилот капиталининг етарли-лиги х,акидаги маълумотларни бах,олашга имкон берадиган ахборотни очишга булган талабларнинг мажмуасини шак-ллантирган х,олда, олдинги иккита компо-нентни тулдиради3.

Базель Пнинг асосий Fояси - Базель 1нинг амалдаги тавсияларига ва шун-га мувофик, янада дифференциация-лашган, кредит ташкилотлари капита-лида эх,тиёжни камайтириш максадида, контрагентнинг кредитни тулай олиш кобилиятининг бах,осини куллашдан ибо-ратдир. Янги Битим 1988 йилдаги (Базель I) капитал етарлилиги буйича Битим учун хос булган капиталнинг етарлилиги буйича формализм элементла-

ходы. Банк международных расчетов. Июнь 2004.

- с. 20-54.

1 Базельский комитет по банковскому надзору. Базельское соглашение по капиталу и подходы к регулированию рыночных рисков. Банк международных расчетов. 1988 г.

2 Базельский комитет по банковскому надзору. Международная конвергенция измерения капитала и стандартов капитала: Уточненные рамочные подходы. Банк международных расчетов. Июнь 2004.

- с. 176-193.

3 там же. -с. 196-202.

рини, капиталга булган талаблар да-ражасини бах,олашда кандайдир "бир хиллик"ни бартараф килади. Масалан, Базель 1га мувофик, корхоналарга булган кредит талабларига битта риск коэффи-циенти - 100% берилади. Бошка тараф-дан, бах,олашнинг пасайтирилган коэффи-циентлари назарда тутилган, "ривожлан-ган мамлакатлар" (ОЭСР) гурух,ига кирув-чи банклар билан операциялар учун им-тиёзлар мавжуд.

Бошкача килиб айтганда, Базель I стан-дартида тижорат банклари капитали-га нисбатан талаблар, х,ар хил молиявий ах,волга эга булган карздорлар уртасида сезиларли фаркни х,ар доим х,ам х,исобга олмайди.

Шунинг учун, Базель II стандартини ишлаб чикишнинг максади булиб, мазкур камчиликни бартараф килиш, кредит ри-скини бах,олашда ички ва ташки рейтинг-ни куллаган х,олда х,исоб курсаткичлари, дефолт эх,тимоли ва шу дефолт натижаси-да йукотишлар даражасини кредит риски талабларига нисбатан кулланилишини назарда тутади.

Юкорида таъкидланганидек, мазкур усул доирасида, рейтинг агентли-клари томонидан карздорларга берил-ган ташки кредит рейтингларидан фой-даланиш назарда тутилади. Бунда Базель Пнинг мух,им шарти булиб, нафакат рей-тингларни кредит ташкилоти иш жараё-нида куллашни мулжаллаётган рейтинг агентликларининг назорат органи билан келишиш зарурлигида, балки уларнинг доимий асосда кулланилиши туFрисидаги талаби х,исобланади.

Базель 11да тижорат банклари уз мижоз-ларининг мавжуд булган ААА дан С- гача ташки рейтинглар шкаласидан В- дан кам булмаган рейтингларни эътиборга олади. Янада паст рейтингли юридик шахсларга (уларнинг кайси тармокка алокадор экан-лигидан катъий назар) 150 фоиз даража-сида рискнинг энг юкори бах,олаш коэф-фициенти кулланилади.

Базель II томонидан, давлатлар ва мар-казий банкларга берилган (суверен рейтинги деб аталмиш) рейтинглар, у ёки бу корхона ёки кредит ташкилотининг якка

V_/

1-жадвал

Standard & Poor's агентлигининг бах,оларига нисбатан белгиланадиган риск даражаси**

Рейтинг бах,олаш коэффициентлари

S & P Давлатлар ва марказий банклар Кредит ташкилотлари (1 вариант) Кредит ташкилотлари (2 вариант) (киска муддатли талаблар)* Юридик шахслар

ААА-АА 0 20 20 (20) 20

А+ - А- 20 50 50 (20) 50

ВВВ+ - ВВВ- 50 100 50 (20) 100

ВВ+ - ВВ- 100 100 100 (50) 100

В+ - В- 100 100 100 (50) 150

В- дан паст 150 150 150 (150) 150

Рейтингсиз 100 100 50 (20) 100

* К,иск,а муддатли талабларни бажариш муддати 90 кунга **Рак,амлар риск даражасини билдиради. Мас-н: Мижоз берилади.

тартибдаги кредит рейтинглари ва экспорт кредит рейтингларидан фаркланади.

Мижозларнинг риск даражаси куйидагича аникланади:

- суверенларга нисбатан - давлатнинг ташки кредит рейтингига боFлик равиш-да;

- мах,аллий х,окимият органлари, шу-нингдек тижорат банкларига нисбатан икки усул кузда тутилган. Биринчи-си, резиденти у ёки бу банк, ёки мах,аллий х,окимият идораси булган, давлатнинг ташки кредит рейтингига асосланган. Иккинчиси - банкнинг ёки мах,аллий х,окимият идорасининг уз рейтингига;

- юридик шахсларга нисбатан (бан-клардан ташкари) - юридик шахснинг рейтингига боFлик равишда;

- кимматли ко*озлар билан операци-яларни амалга оширувчи компанияларга (кимматли ^озлар бозорининг профессионал катнашчиларига) нисбатан, улар фаолиятини тартибга солиш ва назорат килиш усуллари ва тамойилларига караб бах,олаш тизими танланади. Кимматли ^озлар бозорининг профессионал катнашчилари фаолиятини бошкариш Базель Ннинг талабларига тула мувофик х,олда амалга оширилган такдирда, бан-кларга ухшаш усул кулланилиши мум-кин. Фонд бозори катнашчилари усти-дан назоратнинг амал килувчи коидалари х,озирча Базель кумитаси стандартлари-га тулик жавоб бермайди ва уларга нисбатан, юридик шахслар учун урнатилган

ААА рейтингига эга булса унга 0 фоиз риск даражаси

бах,олаш коэффициентларини куллаш за-

рур.

Умумлаштирилган х,олда бах,олаш ко-эффициентларининг янги тизими Standard & Poor's агентлигининг бах,оларидан фой-даланган х,олда куйидагича ифодалана-ди1. (1-жадвал).

Жадвалдан куриниб турганидай, бу -рисксиз деб х,исобланган карздорларнинг ягона тоифасидир. Шу билан бир вактда Базель II худди шундай опцияни назар-да тутади, яъни капитал билан коплашдан озод килиш, миллий валютада номина-цияланган ва фондлашган, ААА-АА зона-га тааллукли булмаган миллий давлатлар-нинг талаблари учун. Бунда миллий валютада талабларни фондлаш туFрисидаги шарт, карзни коплаш учун жалб килинадиган маблаFларнинг кийматига булган валюта рискининг булиши мумкин булган таъсирини йукотувчи принципиал элемент сифатида каралади.

Бундан ташкари, 0% коэффициент Халкаро х,исоб-китоблар банки, Халкаро валюта фонди, Европа марказий банки ва Европа Иттифокига нисбатан талабларга эга.

Банк назорати буйича Базель кумитаси томонидан доимий назорат шартлари-да, рискнинг ноль тоифасига шунинг-дек куйидаги, жуда эътиборли, халкаро микёсдаги тараккиёт банклари киритил-

1 www.bis.org/ International Convergence of Capital Measurement and Capital Standarts, Part 2: The first Pillar-Minimum

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 10, 2012

2-жадвал

Рейтинг агентликлари томонидан белгиланадиган мижозлар ва банклар ёки бошк,а ташкилотларга белгиланадиган риск коэффициенти фарк,и

Риск тоифаси 0-1 2 3 4-6 7

Мижозлар учун бахолаш коэффициенти2 0% 20% 50% 100% 150%

Банклар ва бошка юридик шахслар учун коэффициентлариЗ 20% 50% 100% 100% 150%

ган: Халкаро тикланиш ва тараккиёт банки ва Халкаро молия корпорациясидан таркиб топган Жах,он банки гурух,и; Осиё тараккиёт банки; Африка тараккиёт банки; Европа тикланиш ва тараккиёт банки; Америка мамлакатлари - Аро тараккиёт банки; Европа инвестицион банки, Европа инвестицион фонди, Шимолий инвестицион банк, Кариб тараккиёт банки, Ис-лом тараккиёт банки ва Европа Иттифоки тараккиёт банки.

Базель II коидалари кредит ташкилот-лари банк - мижозларга нисбатан кредит рискни бах,олашда фойдаланиши мумкин булган, иккита вариантни таклиф килиши мумкин. Мазкур жих,атдан назорат идо-ралари функцияларидан бири - кредит ташкилотларига маълум килиш ва кредит рискини улчашни таклиф килинаётган х,исоб-китоб усулларидан факат битта-си билан назоратни амалга ошириш-дир. Бирок, вариантлардан кайси бири кулланмасин, кредит ташкилоти асос со-лувчи тамойилга - банклар учун бах,олаш коэффициенти, тегишли давлатнинг риск коэффициентидан бир боскичга паст ёки тенг булиши керак - риоя килиши лозим.

Давлатлар учун урнатилган, карздорларга нисбатан бах,олаш коэффи-циенти кулланиладиган биринчи вариант, мазмуни буйича, 20% минимал коэффи-циентли булган суверенларнинг битта то-ифага сурилган риск коэффициентлари-нинг шкаласи х,исобланади.

Иккинчи вариантда банк-контрагент уз рейтингига ва унга мувофик булган бах,олаш коэффициентига асосланган х,олда бах,оланади. Бундан ташкари, ушбу вариант, пасайтирувчи коэффициентлар-ни куллаган х,олда, киска муддатли кредит талабларини (ижро этиш муддати 90 кун-гача) махсус тартиб сифатида яна бир оп-цияни тахмин килади.

Банк хизматлари бозорининг тажриба-си шуни курсатадики, мах,аллий компани-ялар "рейтингсиз" гурух,га 100% бах,олаш

коэффициенти билан таксимланадилар. Кимматли ко*озлар бозорининг касбий катнашчиларига келсак, шуни хам эс-латиш лозимки, Базель II талабларини кондирмайдиган назорат усуллари, бошка юридик шахсларга Караганда, уларни яхширок бахолашга имкон бермайди.

Бир вактнинг узида назорат идорала-ри (Марказий банк), кредит ташкилотларга истисносиз барча юридик шахсларга, уларда ташки рейтинг бор ёки йуклигидан катъий назар, 100% бахолаш коэффициен-тини бериш имкониятини такдим килиши мумкин.

Базель Пнинг афзалликларидан бири, улчами, молиявий потенциали, фаоли-ят турлари ва кайси мамлакатга тегишли-лиги буйича турли булган компаниялар-га, унинг кулланилиши буйича куп сонли опциялар гаммасини куллаш имкониятини беришидир1.

Масалан, стандартлаштирилган усул доирасида, шунингдек, экспорт кредит рейтингларидан фойдаланишга асосланган, соддалашган стандартлаштирилган усул назарда тутилади. Унинг юкорида курсатилган усулдан фарки, "Экспорт кре-дитларини расмий тасдиклаш туFрисидаги битим" катнашчилари булган, экспорт кредит агентликлари томонидан урнатиладиган, хам мижозлар хам бошка карздорларга нисбатан экспорт кредит рейтингларини куллашдан иборат. Экспорт кредит рейтинглари мамлакатнинг риск даражасига караб аникланади. (Рейтинг агентликлари тарафидан).

Экспорт кредит рейтингларини куллаш услубияти, 7 та риск тоифаси урнатилишини назарда тутади, улардан хар бири аввал келтирилган бахолаш ко-эффициентлардан бирига мосдир (0, 20, 50, 100, 150%).

1 International Convergence of Capital Measurement and Capital Standarts, Part 2: The first Pillar-Minimum Capital Requirements, II. Credit risk

V_/

Стандартлаштирилган усул каби, сод-далаштирилган усул хам, миллий валюта-да номинацияланган ва фондлашган ми-жозларга нисбатан булган талаблар учун бахолаш коэффициентини камайтириш буйича опцияни таклиф килади.

Банклар ва бошка юридик шахслар учун стандартлаштирилган усулнинг уму-мий тамойили амал килади - бахолаш коэффициенту мижоз рейтингига мувофик булган коэффициентга караганда, юкори була олмайди.

Базель II томонидан алохида турдаги талабларни бахолаш учун мустакил опци-ялар кузда тутилади.

Кредит портфелга киритилган актив-ларга нисбатан янги талаблар ишлаб чикилган. Янги усулнинг мохияти шундан иборатки, кредит талаблари 75 фоизлик бахолаш коэффициенти кулланиладиган (муддати утган кредитлардан ташкари) гурухга бирлаштирилиши мумкин.

Кредит портфелга киритиш учун талаблар куйидаги шартларни бажаришлари лозим:

кредитлар жисмоний шахслар, жисмо-ний шахслар гурухига ёки кичик корхона-га ажратилган булиши;

талаблар куйидаги шакллардан бирига эга булиши: револьвер кредитлар, кредит линиялари, овердрафт, жисмоний шах-сларга кредитлар, таълим кредитлар ва кичик бизнесга кредитлар;

битта карздорга нисбатан рискни бошкариш максадида булиниш мезонига мувофик булиши. Битта контрагентга бир-лаштирилган риск лимити кредит портфел умумий микдорининг 0,2% дан ошмасли-ги лозим.

Бирлаштирилган риск барча кредит талабларнинг ялпи киймати сифати-да, яъни таъминотни хисобга олмасдан хисобланади. Бундан ташкари, бирлашти-рилган риск битта эмас, бир нечта юридик шахсларга, агар улар каффилланган булса белгиланиши мумкин; бирлашти-рилган рискнинг абсолют микдори мезонига мувофик булиши мумкин. Бу, Базель Пнинг даромадлар юкори дифференциациям, шу жумладан минтакавий ва бе-риладиган кредитлар микдорига боFлик равишда, Узбекистон амалиётига жорий

килиш учун энг мураккаб булган шартла-ридан биридир.

"Базель II" томонидан муддати утган1 кредитлар учун алохида урин ажратилган. Кредитлар муддати утган деб эътироф этилади, агар улар буйича мажбурият-ларни бажариш муддати 90 кундан ортик булса. Бу холда куйидагилар урнатилади:

- риск даражаси 150%, агар кредит учун шакллантирилган захиралар, кредит туланмаган кисмининг 20% дан камини ташкил килса;

- риск даражаси 100%, агар кредит учун шакллантирилган захиралар, кредит туланмаган кисмининг камида 20% ни ташкил килса;

- риск даражаси 100%, агар кредит учун шакллантирилган захиралар, кредит туланмаган кисмининг камида 50% ни ташкил килса.

"Базель" Пнинг юкори рискка булган талабларга нисбатан сезиларли даражада катъий ёндашувини алохида таъкидлаш лозим. Юкорида курсатилган В+ (юридик шахслар учун) ва В- (кредит ташкилотла-ри учун) дан паст рейтингли талаблардан ташкари, ВВ+ ва ВВ- дан паст ташки рейтингли секьюритлаштирилган активлар-га нисбатан 350 % бахолаш коэффициенти кулланилади.

Уз фаолиятида банклар турли хил таъминотни жалб килган холда, кредит ри-скини камайтириш усулларининг кат-та тупламини ишлатадилар. Шунинг учун, стандартлаштирилган ёндашишда кредит рискини камайтириш техникасига алохида эътибор каратилади.

Умуман олганда, Банк назорати буйича Базель кумитаси томонидан илгари су-рилган ташаббусларнинг туб мохияти банк капитали ва ликвидлилигига нисбатан талабларнинг кучайтирилишида на-моён булади.

1 International Convergence of Capital Measurement and Capital Standarts, Part 2: The first Pillar-Minimum Capital Requirements, 10.Post due loans

Адабиётлар руйхати:

Фрост С. Настольная книга банковского аналитика. / Пер. с англ. М.В. Рудя. - Днепропетровск: «Баланс Бизнес Букс», 2006. - 672 с.

А. Ю. Симановский Базельские принципы эффективного банковского надзора. // Деньги и кредит. №1, 2007. -с. 20-29.

Базельский комитет по банковскому надзору. Международная конвергенция измерения капитала и стандартов капитала: Уточненные рамочные подходы. Июнь 2004.

Global Credit Portal - RatingDirect: Methodology For Mapping Short- And Long-Term Issuer Credit Ratings For Banks, Standard & Poor's, May 4, 2010.

www.bis.org/ International Convergence of Capital Measurement and Capital Standarts, Part 2: The first Pillar-Minimum.

International Convergence of Capital Measurement and Capital Standarts, Part 2: The first Pillar-Minimum Capital Requirements, II. Credit risk.

International Convergence of Capital Measurement and Capital Standarts, Part 2: The first Pillar-Minimum Capital Requirements, II. Credit risk, 53-Claims on sovereigns.

International Convergence of Capital Measurement and Capital Standarts, Part 2: The first Pillar-Minimum Capital Requirements, II. Credit risk, 53-Claims on banks and corporatist.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

International Convergence of Capital Measurement and Capital Standarts, Part 2: The first Pillar-Minimum Capital Requirements, 10.Post due loans.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.