CC BY
868TILSHUNOSLIKDA PARADIGMA VA UNING KELIB CHIQISHI
Gulxayo Habibulla qizi Bobonazarova
Samarqand davlat chet tillar instututi Ingliz tili lingvistika fakulteti magistranti
guliii.bobonazarova@gmail.com
ANNOTATSIYA
Ushbu maqola ingliz tilida paradigma atamasi nima ekanligi va uning qanday kelib chiqqanligi haqida batafsil ma'lumot beradi. Ushbu atamaning tarixiy kelib chiqishi va tilshunos olimlarning olib borgan tadqiqod natijalari asosida paradigma yanada rivojlanib hozirgi paytda ishlatilayotgan manolarini keng yoritib beradi.
Kalit so'zlar: paradigma, sintaktik paradigma, leksik paradigma, morfologik paradigma, proto-lingvistik, qiyosiy tarixiy paradigma.
THE PARADIGM AND ITS ORIGIN IN LINGUISTICS
Gulkhayo Habibulla kizi Bobonazarova
Samarkand State Institute of Foreign Languages, Master of English Linguistics
guliii.bobonazarova@gmail.com
ABSTRACT
This article details what the term paradigm is in English and how it originated. Based on the historical origins of this term and the results of research conducted by linguists, the paradigm develops and sheds light on its current meanings.
Keywords: paradigm, syntactic paradigm, lexical paradigm, morphological paradigm, proto-linguistic, comparative historical paradigm.
KIRISH
Tilshunoslikda paradigma atamasi - so'zning o'ziga xos grammatik toifalariga muvofiq modifikatsiyasini aks ettiruvchi bitta so'z shakllari tizimi; pasayish yoki konjugatsiya turining namunasini bildiradi. "Paradigma" tushunchasi so'z yasalishida, leksikologiyada va sintaksisda ham qo'llaniladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Paradigma - bir xil leksemaga mansub, ammo grammatik ma'nolari turlicha bo'lgan so'zlarning tartiblangan to'plamidir.
"Paradigma" atamasi yunoncha «paraSeiyma» so'zidan kelib chiqqan bo'lib, tarjimasi «namuna, namuna, model» degan ma'nolarni ifodalaydi.
Birinchi marta "paradigma" atamasi 19-asr oxiri - 20-asr boshlaridagi shveytsariyalik tilshunos Ferdinand de Sossyur tomonidan bir xil xususiyatlarga ega bo'lgan elementlar sinfini belgilash uchun ishlatilgan.
Tilshunoslikdagi paradigma ma'lum bir leksemalar sinfi uchun grammatik ma'noning o'zgarishini (holatlar, sonlar, jins va boshqalarni) namoyish etishga imkon beradigan jadvallar shaklida ishlab chiqilgan (ya'ni bitta so'zning turli shakllarini o'zgartirmasdan ma'nosi).
Paradigmalar Yevropa tillarida ham qo'llaniladi. Masalan, ingliz tilida noto'g'ri fe'llarni quyidagi shakllar bilan bog'lashingiz mumkin:
Infinitive - go;
Oddiy o'tgan zamon fe'l-went;
O'tgan zamon sifatdoshi-gone.
Agar lingvistik birliklar taqqoslash va qarama-qarshilik munosabatlari bilan o'zaro bog'liq bo'lgan elementlardan tashkil topgan tizim sifatida qaralsa, unda bu holda paradigmatika sodir bo'ladi.
Morfologik nazariyalarni o'rganadigan ba'zi tilshunoslarning fikriga ko'ra, paradigmalar morfologiyaning markaziy tushunchasi bo'lib, so'zni alohida morfemalarga ajratish ixtiyoriy ma'noga ega.
Tilshunoslikda paradigmalarning turlari
Tilshunoslikda to'rt xil paradigmalar ajratiladi:
Morfologik paradigma;
Leksik paradigma;
So'z yaratish paradigmasi;
Sintaktik paradigma.
Morfologik paradigma (ba'zan "grammatik" deb ham yuritiladi) - bu bitta ildizdan grammatik ma'nolarini o'zgartirish orqali hosil bo'lgan so'zlar tizimi. Ba'zi hollarda rad qilingan yuqoridagi "bosh" so'zi morfologik paradigmaning namunasidir. Leksik paradigma semantik jihatdan bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan so'zlarni (antonimlar, sinonimlar, paronimlar, omonimlar, guruhlar, semantik maydonlar va boshqalar) birlashtiradi (masalan, do'st yoki dushman, uy qurish). So'z yasalish paradigmasi - bu bitta o'zakdan (hosiladan) kelib chiqqan, ammo turli xil semantik va grammatik ma'nolarga ega bo'lgan so'zlar to'plamidir (masalan, "tajriba" so'zidan to'rtta hosila hosil bo'lishi mumkin: tajribali, tajribali, tajribasiz, tajriba). Sintaktik paradigma - bu bir xil so'zlardan tuzilgan, ammo grammatik ma'no jihatidan farq qiluvchi jumlalar tizimidir. An'anaviy ravishda sintaktik paradigma sakkiz muddatli hisoblanadi: sintaktik indikativning uchta shakli (hozirgi, kelajak, o'tmish) va sintaktik haqiqiy bo'lmagan kayfiyatning beshta shakli (rag'batlantiruvchi, subjunktiv, kerakli, shartli, majburiy).
Tilshunoslikning ilmiy paradigmalari
Yuqorida muhokama qilingan va faqat tilshunoslik masalalari bilan bog'liq bo'lgan paradigmaning ta'rifidan tashqari, ushbu atamaning barcha ilmiy fanlarga taalluqli umumiy tan olingan ta'rifi mavjud.
Ushbu ma'noda paradigma - bu ilmiy jamoatchilik tomonidan ma'lum bir fanning (yoki fan guruhining) dominant asosi sifatida tan olingan ilmiy tushunchalar, teoremalar, tamoyillar va boshqalar tizimidir. Ushbu asos hozirgi ilmiy yutuqlardan kelib chiqqan holda yaratilgan bo'lib, ilmiy tadqiqotlar uchun u vositalarni taqdim etadi, asosiy yo'nalishlarni belgilaydi, o'rganilayotgan muammoni modellashtiradi va uning yechimlarini ishlab chiqishga imkon beradi.
MUHOKAMA
Ilmiy fan sifatida tilshunoslikda tarixiy rivojlanish jarayonida bir necha bor o'zgargan bir nechta ilmiy paradigmalar ham ustun keldi (bu jarayon ilmiy inqilob deb ataladi). Umuman olganda, tilshunoslar tilshunoslikda mavjud bo'lgan quyidagi ilmiy paradigmalarni ajratib ko'rsatmoqdalar:
Proto-lingvistik;
Qiyosiy tarixiy;
Yosh grammatik;
Tizimli va tizimli;
Zamonaviy.
Protolingvistika antik davr va o'rta asrlarga xos bo'lgan. O'sha paytda tilshunoslik mustaqil ilmiy fan emas, balki falsafaning yo'nalishlaridan biri edi. O'sha paytda tilni faqat falsafa tomonidan ishlab chiqilgan usullardan foydalangan holda nazariy jihatdan tavsiflashga urinishlar qilingan.
Qiyosiy tarixiy paradigma tilshunoslikda 18-asr oxiri - 19-asr o'rtalarida hukmronlik qildi. Tilshunoslar tomonidan qiyosiy tarixiy metoddan ustun foydalanishga asoslangan bo'lib, bu tilni va uning rivojlanishini boshqalar bilan fazoviy va vaqtincha taqqoslashda o'rganish imkonini berdi. Qiyosiy tarixiy paradigma o'rnini yosh grammatizm egallaganiga qaramay, ta'riflangan usul zamonaviy tilshunoslikda asosiylardan biri bo'lib qolmoqda.
Mladogrammatizm XX asr boshlariga qadar, shu jumladan, tilshunoslikning asosi bo'lgan. Ushbu davrda tilni o'rganishning asosiy usullari bevosita kuzatuv va induktiv usul edi. Tilshunoslar e'tiborining ahamiyati tilning psixologik tomoniga o'tkazildi, shuning uchun odamlarning nutq faoliyati ayniqsa o'rganildi.
20-asrning 20-yillaridan Ferdinand de Sossyur g'oyalari ta'siri ostida tizimli-strukturaviy paradigma shakllana boshladi. Uning o'ziga xos xususiyati tadqiqot tizimida til tizimlari, ularning tarkibiy birliklari va darajalarining o'ziga xos
xususiyatlari, shuningdek, turli tillar tizimlarini tashkil qilishdagi o'xshashlik va farqlar haqida edi.
NATIJA
Zamonaviy tilshunoslik paradigmasi quyidagilar bilan tavsiflanadi: tilni tizimli va tizimli tushunchasini saqlab qolish; Tilshunoslikning generativ yo'nalishini rivojlantirish, bu, avvalo, o'z ona tilini bolalar tomonidan tez o'zlashtirilishini tushuntirishga harakat qiladi; Antropotsentrizm, ya'ni tilni o'rganishda inson omiliga e'tibor berish.
Ingliz adabiyoti
Ingliz tilidagi paradigma, ko'p sonli tezaurilarga ko'ra, Prototip tipidagi bir qator belgilarga kiritilgan: prototip, original, model, naqsh, pretsedent, standart, ideal, mos yozuvlar, skanerlash, tur; arxetip, antitip; protoplast, modul, namunali, misol, namuna, paradigma; oddiy raqam (Roget, 1952).
Paradigma haqida ingliz zaminida birinchi marta 1476-1485 yillarda qayd etilgan. (qarang: Webster, 1852). Dastlab - paradigma sifatida, masalan: I would not have any one falsely to think that this Memorandum is presented to your person to implies in you defect of those duties which it requires; but sincerely to denote you as a paradigm to others.
"Ushbu memorandum sizning talablaringizga mos kelmasligingizga ishora qilish uchun sizning shaxsingizga taqdim etilgan degan fikrni tan olmayman; ushbu memorandum sizning boshqalar uchun namuna (so'zma-so'z paradigma) ekanligingizni aniq ko'rsatib turibdi »(Rachel Speght. Mortalities Memorandum, 1621).
Ushbu shakl 19-asrga qadar juda uzoq vaqt davomida paradigma bilan raqobatlashdi. Tomas Jefersonning maktublaridan birida (1816): I, too, have made a wee-little book from the same materials, which I call the Philosophy of Jesus; it is a paradigma of his doctrines, made by cutting the texts out of the book, and arranging them on the pages of a blank book, in a certain order of time or subject. A more beautiful or precious morsel of ethics I have never seen.
"Men ham xuddi shu materiallar asosida" Isoning faylasuflari "deb nomlangan kichik bir kitob tuzdim. Bu uning o'qitish paradigmasi, iqtiboslar natijasida olingan va ma'lum bir ketma-ketlikda xronologik yoki mazmunli tartiblangan. Men axloqqa oid bundan chiroyli yoki qimmatroq insho ko'rmaganman "(Th. Jefferson, Letters, 1816).
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, ushbu dalillar shuni ko'rsatadiki, paradigmaning kelib chiqishi uzoq tarixga ega va uning rivojanishi tilning sayqallanib yanada ma'noli bo'lishiga o'z hissasini qo'shadi. O'sha paytdagi yozuvchi, olim va tilshunoslar
paradigmaning ko'pgina yo'nalishlarini topishgan lekin o'z isbotini topmaganligi sababli tilshunoslik kitoblariga kiritimagan. Ammo tilshunos Ferdinand de Sossyur ushbu atamani keng o'rganib uni birinchi marta qo'llab uni hususiyatlarini keng yoritganligi bilan tarixda muhrlanib qolgan. Hozirgi paytda ham uni o'rganib ilmiy ishlar olib borayotgan nomzodlar bir qanchani tashkil etadi. Shu bois, paradigma bundanda yuqori o'rganish va tadqiqodlarga boy dir.
REFERENCES
1. Chaves, A. (2011) Ta'lim psixologiyasining turli xil paradigmalari doirasida o'rganishni baholash
2. Concept definition.de (2014) Paradigma ta'rifi Conceptdefinition
3. Gonsales, A. (2003) Ijtimoiy fanlarning tadqiqot paradigmalari. Sociologiaunah.files.wordpress.com
4. Grey, J. (2012) Fanning rivojlanishi: 4 ta paradigma
5. Ernandes Roxas, G. (2010). Ta'lim psixologiyasidagi paradigmalar. Birinchi nashr. pp. 79-245. Meksika. D.F. Meksika.: Paydos.
6. Luna, L. (2011) Paradigmlar: tushuncha, evolyutsiya, turlari
7. Nunez, P. (2009) Psixopedagogika Kognitiv paradigma
8. Explorable.com Paradigma nima? Tomas Kun paradigmalar haqida
