CC BY
153
mgr Karina GORSKA1 mgr Anna ROZEJ1,2
WYBRANE METODY EMPIRYCZNE W NAUKACH O BEZPIECZENSTWIE
The selected empirical methods in the science of safety
Streszczenie
Bezpieczenstwo stanowi podstawow^. potrzeb? czlowieka. Jest to stan, ktory daje poczucie pewnosci oraz gwarancj? jego zachowania, a takze szans? do doskonalenia. W zwi^zku z tym zasadnejest prowadzenie badan w celujego zagwarantowania. Dlatego tez artykul zostal poswi?cony charakterystyce wybranych metod empirycznych, ktore s^. stosowane w naukach
o bezpieczenstwie. Dzi?ki nim istnieje mozliwosc badania zachodz^cych procesow w celu wyci^gni^cia wlasciwych wnioskow, aby moc nast?pnie zapewnic bezpieczne egzystowanie wszelkim podmiotom. W artykule scharakteryzowano takie metody badawcze jak obserwacja, eksperyment, metody ankietowania, wywiad, metody eksperckie oraz metoda modelowania. Uzupelnienie metod teoretycznych metodami empirycznymi stwarza szans? uzyskania wiarygodnych danych, ktore mog^. byc podstaw^. do unikania ryzykownych sytuacji zagrazaj^cych stabilizacji.
Summary
Safety is a basic human need. It is a condition, which gives a sense of confidence and assurance in behaviour and also provides an opportunity for improvement. Therefore, it is appropriate to conduct research in this area with the aim of securing such a condition. For this reason the article describes characteristics of selected empirical methods, which are applied in research concerning safety. Such methods facilitate examination of processes with the aim of drawing conclusions and ultimately securing a safe existence for all. The article describes research methods such as: observation, experiments, interviews, expert methods and modelling. Supplementing theory with empirical methods creates an opportunity for securing reliable data, which can provide the basis for avoiding risk situations, which threaten stability.
Slowa kluczowe: nauka, bezpieczenstwo, metody badawcze, metody empiryczne, obserwacja, eksperyment, ankieta, wywiad, model;
Keywords: science, safety, research methods, empirical method, observation, experiment, survey, interview, model;
Wprowadzenie
Nauka przechodzi ci^gl^. ewolucj? i przyczynia si? do wyjasniania funkcjonowania swiata, w kto-rym egzystuje istota ludzka. Odnosz^c si? do tematu, nalezy nadmienic, iz nauki spoleczne badaj^. struktur? oraz funkcje dziejow spoleczenstwa, jego rozwoj, pochodzenie kulturowe. Nalezy do nauk empirycznych, zaraz obok nauk humanistycznych oraz przyrodniczych. Do nauk spolecznych zaliczyc mozna m.in.:
• ekonomi?;
• geografi?;
• pedagogik?;
• prawo;
1 Akademia Obrony Narodowej, Wydzial Zarz^dzania
1 Dowodzenia, Warszawa, al. gen. Antoniego Chrusciela „Montera” 103, 00-910 Warszawa, Polska; obie wspolau-torki wniosly rowny wklad merytoryczny w powstanie ar-tykulu (po 50%)
• psychologi?;
• socjologi?;
• stosunki mi?dzynarodowe;
• nauki o bezpieczenstwie;
• nauki o obronnosci3.
Odnosz^c si? do nauk o bezpieczenstwie oraz samego bezpieczenstwa, warto pokusic si? o stwier-dzenie, iz s^. to aspekty bardzo bliskie wspolczesne-mu spoleczenstwu. Zwrot uwagi ku zapewnianiu bezpieczenstwa poszczegolnym jednostkom oraz calym grupom stalo si? priorytetem dla dzialalno-sci organow panstwa i instytucji, ktore je wspieraj^.. Owa rewolucja zwi^zana jest przede wszystkim ze wzrostem roznego rodzaju zagrozen oraz pojawie-niem si? nowych niebezpieczenstw, ktore moglyby pozbawic ludzi poczucia pewnosci i stabilizacji. In-terpretowanie oraz definiowanie poj?cia, jakim jest
3 to nie wszystkie nauki, ktore znajduj^. si? w naukach spolecznych.
bezpieczenstwo, odbywa siç na róznych poziomach i tak naprawdç charakteryzowane jest przez liczne definicje [5; s. 9]. Ilu teoretyków, tyle tlumaczen, wyjasnien omawianego hasla. Wynikiem tej rózno-rodnosci w interpretacji bezpieczenstwa jest obiek-tywne b^dz subiektywne podejscie do tego terminu. Dla jednych bowiem bezpieczenstwo bçdzie poczu-ciem braku zagrozenia, a dla innych umozliwieniem prowadzenia innowacyjnej oraz twórczej dzialalno-sci [14, s. 11].
Jednym ze sposobów definiowania bezpieczen-stwa jest upatrywanie w nim pewnej skali potrzeb okreslonego podmiotu oraz stopnia natçzenia wszel-kich zmian zachodz^cych w jego otoczeniu (np. zmian sytuacji gospodarczej kraju, innowacji tech-nologicznych, przeobrazen polityki bezpieczenstwa panstwa itd.). Rozwazaj^c istotç bezpieczenstwa pod k^tem zycia codziennego poszczególnej jednostki, warto uznac, iz w efekcie jest ono zwyczajnym sta-nem poczucia pewnosci, stabilizacji, harmonii, któ-ra pozwala na bezstresowe i niczym nie zachwiane funkcjonowanie w spoleczenstwie. Bezpieczenstwo powinno umozliwiac czlowiekowi przetrwanie, roz-wój, podejmowanie wyzwan w trosce o swoje do-bro, umiejçtne identyfikowanie potencjalnych za-grozen oraz ich przedwczesne niwelowanie [7].
Nie bçdzie wiçc blçdem, jesli przyjmie siç, iz bezpieczenstwo posiada naturç procesu typowo spo-lecznego, poniewaz w glównej mierze bazuje na czlowieku jako jednostce oraz grupie spolecznej [5; s. 10]. Odnosz^c siç do metodologii w zakresie sze-roko rozumianego bezpieczenstwa, nalezy stwier-dzic, ze badaniom podlegaj^. indywidualne oczeki-wania kazdego czlowieka oraz liczba, jakosc, czç-stotliwosc procesów, które w niebagatelnie szybkim tempie ulegaj^. zmianie, a takze warunki, w jakich ono siç rozwija [5; s. 9].
1. Istota metod badawczych
W nauce metodología nazywa siç naukç o czyn-nosciach poznawczych badan naukowych oraz wy-tworach poznawczych tych czynnosci [2; s. 9]. Ele-mentarnym zainteresowaniem metodologii s^. metody badawcze oraz ich wytwory w formie faktów [2; s. 9]. Za fakty uznaje siç zdobyte informacje za-prezentowane jako jakosciowe lub ilosciowe zmien-ne i wskazniki [2; s. 9]. Metody badawcz^ okreslic mozna zespól teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmuj^cych najogólniej calosc postçpowania badawczego zmie-rzaj^cego do rozwi^zania okreslonego problemu na-ukowego [2; s. 9]. Metody mozna podzielic na teo-retyczne oraz empiryczne. W metodologii za metody teoretyczne uznaje siç te, które bazuje na teorii i tym samym dostarczaj^. uproszczony obraz rzeczywisto-sci. Teoria, która w przeciwienstwie do empirii nie jest poparta dowodami, przeobrazana jest w hipote-zç. Podstaw^. niniejszych rozwazan s^. jednak empi-
ryczne metody badan. Postrzega siç je jako uzupel-nienie metod teoretycznych. Realizowane s^. przy pomocy bezposredniego poznawania obiektów, procesów czy zjawisk. Fundamentem metod empirycznych jest doswiadczenie, a wiçc wywolanie lub od-tworzenie zjawiska w sztucznych warunkach [12]. Badacz, posluguj^cy siç metodami empirycznymi, doswiadcza, czyli doznaje czegos, b^dz poddaje ko-gos lub cos próbie.
Odnosz^c siç do filozofii, mozna wyszczególnic dwa sposoby zbierania wiedzy. Pierwszy z nich po-sluguje siç racjonalizmem metodologicznym, ina-czej aprioryzmem4, pogl^dem w epistemologii5, który glosi niezaleznosc wiedzy od doswiadczenia zmyslowego. Wyróznia siç na tym etapie racjona-lizm metodologiczny skrajny i umiarkowany. Skraj-ny charakteryzuje siç bardzo konserwatywnym po-dejsciem, gdyz uznaje, ze rozum jest jedynym zró-dlem poznania [1; s. 57]. Z kolei drugi rodzaj racjo-nalizmu jest bardziej liberalny, poniewaz stwierdza, iz naturalnie rozum jest podstawowym zródlem po-znania, ale dopuszcza takze wnioski z doswiadczen zmyslowych [1; s. 58].
Drugim sposobem zbierania wiedzy jest empi-ryzm metodologiczny, inaczej aposterioryzm6, który w calosci odzwierciedla istotç prowadzenia badan empirycznych. Pogl^d ten upatruje uzasadnie-nia ludzkiego poznania bezposrednio lub posrednio w doswiadczeniu [1; s. 59]. Wiedzç zdobywa siç tyl-ko i wyl^cznie poprzez doswiadczenia zmyslowe. Empirysci z kolei nie kwestionuj^. roli rozumu w po-znaniu, ale neguj^. zdobywanie wiedzy tylko na pod-stawie aktów myslowych.
W badaniach empirycznych wazn^. rolç odgry-wa odpowiedni i przemyslany dobór metod, technik oraz narzçdzi. Juz na etapie pisania pracy magister-skiej badacz winien posiadac kompleksow^. wiedzç obejmuj^c^. wyzej wymienione aspekty. Dziçki temu badacz bçdzie bliski osi^gniçcia sukcesu prowadzo-nego przez siebie procesu badawczego. Analizuj^c zaleznosc metod, technik oraz narzçdzi, nalezy na wstçpie wyjasnic ich znaczenie na gruncie metodologii.
Metody nazywa siç swiadomie stosowany spo-sób postçpowania, prowadz^cy do osi^gniçcia za-mierzonego celu [12]. L. Soloma w jednej ze swoich ksi^zek poswiçconych metodologii opisuje metodç
4 pogl^d, wedlug którego mozliwe jest poznanie a priori, tj. przed doswiadczeniem, nieopieraj^ce siç na nim;
5 (od stgr. Єпют^^п, episteme - „wiedza; umiejçtnosc, zrozumienie”; ^ôyoç, logos - „nauka; mysl”), teoria poznania lub gnoseologia - dzial filozofii, zajmuj^cy siç relac-jami miçdzy poznawaniem, poznaniem a rzeczywistosci^. Epistemologia rozwaza naturç takich pojçc jak: prawda, przekonanie, s^d, spostrzeganie, wiedza czy uzasadnienie;
6 pogl^d filozoficzny, wedlug którego prawdziwe poznanie zawsze opiera siç na doswiadczeniu i w nim tylko znajduje uzasadnienie;
jako powtarzalny i skuteczny sposób rozwi^zywania ogólnego problemu badawczego [13; s. 27]. Metoda badawcza jest okreslonym zespolem powtarzalnych technik i sposobów badawczych sluz^cych do zebra-nia i analizy danych, które pozwol^. odpowiedziec na pytania problemowe oraz uzasadnic je z okreslonym stopniem prawdziwosci.
Za technikç w badaniach uznaje siç sposób zbie-rania (uzyskiwania, zdobywania) danych (informa-cji, materialów) [13; s. 27]. Technika badawcza jest szeregiem wzorów czynnosci potrzebnych do reali-zacji okreslonych zadan badawczych i utrwalonych w postaci metodologicznych dyrektyw porz^dku-j^cych reguly i zasady ich stosowania [3; s. 149]. M. Lobocki twierdzi, iz s^. to czynnosci praktyczne, regulowane wypracowanymi dyrektywami, pozwa-laj^cymi na otrzymanie optymalnie sprawdzalnych opinii, faktów, informacji [8; s. 46]. Kiedy mówi siç
0 technice, jako sposobie zdobywania wiadomosci, nalezy to odniesc do zbioru srodków oraz czynno-sci prowadzonych zgodnie z wyznaczonymi regu-lami, w efekcie czego pozyskuje siç dane istotne w dalszych dzialaniach badawczych. Techniki ba-dawcze to przede wszystkim sposoby zbierania ma-terialu oparte na starannie opracowanych dyrekty-wach (dokladnych, jasnych, scislych), weryfiko-wanych w badaniach róznych nauk spolecznych
1 dziçki temu posiadaj^cych walor uzytecznosci miç-dzydyscyplinarnej. Maj^. charakter instrukcji - tym uzyteczniejszej, im wierniej stosowanej [6; s. 54]. Odnosz^c siç do narzçdzi badawczych, literatura po-daje, iz s^. to przedmioty sluz^ce do realizacji wybra-nej techniki badan. O ile technika badawcza ozna-cza czynnosc, obserwowanie, prowadzenie wywia-du, o tyle narzçdzie badawcze to instrument sluz^-cy do technicznego gromadzenia danych z badan [6; s. 54].
W literaturze przedmiotu stosowanie metod empirycznych czçsto okresla siç metaforycznie jako zy-cie motyla. W powszechnym tlumaczeniu oznacza to uprawianie nauki w terazniejszosci, czyli w da-nym momencie. Wyrazem tego typu postrzegania nauk empirycznych jest z cal^. pewnosci^. obserwacja naukowa.
2. Charakterystyka wybranych metod empirycznych
2.1. Obserwacja
Metoda obserwacyjna jest wyrazem stwierdze-nia, ze historia prowadzenia badan jest bardzo dluga. Otóz obserwacje nie nalezy do nowych, wspólcze-snych metod badawczych. Wrçcz przeciwnie - sta-nowi^. one najstarsze metody badawcze stosowane przez naukowców. Jednakze w przeszlosci ich rola byla niebagatelna. Prawie do pocz^tków XX wieku obserwacje byly podstawowymi metodami badaw-czymi, które uwazano za najbardziej wiarygodne
[2; s. 62]. Obecnie w rezultacie rozwoju nieco bar-dziej efektywnych metod badawczych obserwacje trac^. swoj^. pierwotn^. wartosc. Dzisiaj traktuje siç je raczej jako metody uzupelniaj^ce. Jednak pomimo utraty swojego prestizowego znaczenia, obserwacje w dalszym ci^gu posiadaj^. atrybuty metod badawczych. Przede wszystkim sluz^. do zbierania materia-lu naukowego, który jest pomocny przy opisie oraz identyfikacji zjawisk i wydarzen w rzeczywistosci.
Obserwacja naukowa jest bardzo popularn^. oraz powszechn^. metodç badawcz^ co oznacza, ze zna-j^. j^. wszyscy naukowcy. Jednak aby przyst^pic do jej analizy, nalezy zidentyfikowac jej definicjç. Otóz wedlug Wielkiej Encyklopedii Powszechnej termin obserwacji naukowej oznacza metodç badan nauko-wych, której systematyczne i planowane postrzega-nie jest podstawowym sposobem zdobywania mate-rialów naukowych. Nalezy zwrócic równiez uwagç na to, ze podczas obserwacji mamy do czynienia ze sprzçzeniem zwrotnym, które zachodzi pomiçdzy jej czterema podstawowymi elementami. S3. to: у obserwator - osoba, która przeprowadza badanie; у przedmiot obserwowany - mog^. to byc na przy-klad ludzie, ich zachowania oraz wytwory, zezna-nia osób, które pozwalaj^ na obserwacjç przezyc psychicznych czy dana kultura, jej elementy oraz symbole;
у warunki, w jakich zachodzi obserwacja; y srodki i narzçdzia wykorzystywane podczas ba-dania.
Elementy te oddzialywaj^ na siebie wzajem-nie, sprawiaj^c, ze badanie zostaje przeprowadzone w sposób rzetelny oraz przyczynia siç do uzyskania wiarygodnych faktów naukowych. Ponadto elementy te odgrywaj^ niebagateln^ rolç podczas etapów obserwacji, do których nalezy zaliczyc w pierwszej kolejnosci spostrzeganie danego przedmiotu, a na-stçpnie jego rozpoznawanie, ocenianie, opisywanie oraz dokonywanie pomiaru.
Bior^c pod uwagç obserwacjç, nalezy uwzglçd-nic jej cechy, które nadaj^ jej prawdziwosci oraz efektywnosci. Otóz metoda badawcza, jak^. jest obserwacja naukowa, powinna byc: у planowa - oznacza, iz przed przyst^pieniem do badania nalezy zaplanowac cel, przedmiot obserwowany, warunki, a takze niezbçdne srodki; у systematyczna - cecha ta dotyczy przede wszystkim dlugookresowych obserwacji, które s^. rozlo-zone w czasie; y selektywna - oznacza to, ze nalezy racjonalnie zi-dentyfikowac dany fragment przedmiotu, który bçdzie podlegal obserwacji; у krytyczna - efekty powinny podlegac krytyce oraz kontroli; y obiektywna - wyraza siç w stosunku obserwatora do badanego przedmiotu.
Relacja ta powinna oddawac rzeczywisty stan, a nie wizj?, ktor^. obserwator chcialby zobaczyc. Przeszkod^. w obiektywnym spojrzeniu mog^ byc zludzenia emocjonalne oraz intelektualne, ktore mog^ si? pojawic w sytuacji, kiedy osoba obserwu-j^ca zaklada pewne hipotezy, ktore nast?pnie probuje udowodnic [9; s. 207].
W zaleznosci od wybranego kryterium rozroznia si? kilka rodzajow obserwacji naukowych. Bior^c pod uwag? zwi^zek obserwatora z badanym przed-miotem wyrozniamy:
• obserwacj? bezposredni^;
• obserwacj? posredni^, ktora wyst?puje wtedy, kiedy inna osoba, a nie badacz, prowadzi obser-wacj? oraz, kiedy obserwacja dotyczy efektow dzialania danego przedmiotu.
Kolejne kryterium uwzgl?dnia stosunek badacza do badanego przedmiotu. Mowimy wowczas o:
• obserwacji biernej - polega na postrzeganiu i ob-serwowaniu danego przedmiotu;
• obserwacji uczestnicz^cej - wyst?puje, kiedy czlonek zespolu badawczego pelni podwojn^. rol?. Z jednej strony jest on wykonawc^ obserwo-wanego zadania, a z drugiej nalezy do zespolu ba-dawczego.
Uwzgl?dniaj^c jeszcze szereg innych kryteriow, wyroznia si? nast?puj^ce rodzaje obserwacji:
• obserwacj? prowadzon^. w warunkach naturalnych;
• obserwacj? prowadzon^. w warunkach ekspery-mentu;
• obserwacj? ci^gl^;
• obserwacj? okresow^;
• obserwacj? indywidualn^;
• obserwacj? zespolow^;
• obserwacj? instrumental;
• obserwacj? wykonywan^. bez dodatkowych srod-kow.
Mimo ze obserwacja niegdys stanowila podsta-wow^. metod? badawcz^, zarowno w naukach przy-rodniczych, jak i spolecznych, ze wzgl?du na la-twosc jej przeprowadzenia, obecnie jest metody malo skuteczn^. i zast?powan^ przez inne, bardziej efektywne metody badawcze.
2.2. Eksperyment naukowy
Kolejn^. z elementarnych metod empirycznych jest eksperyment naukowy - scisle zwi^zywany z metody obserwacji. Stosuje si? go w momencie, kiedy obserwacja naukowa nie pozwala na zbadanie istoty procesu, zjawiska b^dz, kiedy przedmiot pro-wadzonych badan nie uwydatnia swoich podstawo-wych cech przed badaczem [15; s. 24]. Warto tak-ze pokusic si? o stwierdzenie, ze kazdy eksperyment mozna uznac za obserwacj?, jednakze nie kazda obserwacja b?dzie eksperymentem. Owo twierdzenie
zostalo dobrze wytlumaczone w definicji metody eksperymentu naukowego.
Eksperyment jest metody naukowego badania okreslonego wycinka rzeczywistosci, polegaj^c^. na wywolaniu lub tylko zmienianiu przebiegu proce-sow przez wprowadzanie do nich jakiegos czynnika
i obserwowaniu zmian powstalych pod jego wply-wem [15; s. 24]. Zmiany te powinny zostac zaobser-wowane oraz poddane wnioskowaniu. W podstawo-wym podziale mozna wyroznic dwa rodzaje eksperymentu: naturalny i laboratoryjny. Na eksperyment naturalny powinno si? zwrocic szczegoln^. uwag? w naukach spolecznych. W tego rodzaju ekspery-mencie wszelkie procesy b^dz zjawiska s^. inicjowa-ne oraz kontrolowane w takich warunkach, w jakich przebiegaly dotychczas [10; s. 58]. Drugi rodzaj eksperymentu - laboratoryjny - znacz^co rozni si? od powyzszego. Przede wszystkim jest przeciwien-stwem naturalnosci, poniewaz przeprowadza si? go w warunkach sztucznych. Wszystkie procesy s^. od-izolowane od czynnikow naturalnych [10; s. 58]. Dodatkowo prowadz^c eksperyment naukowy laboratoryjny, cz?sto wymaga si? uzywania skompliko-wanej aparatury, ktora jest pomocna przy uzyskaniu jakichkolwiek efektow. W takim wypadku badacz jest zobligowany do zapoznania si? z obslug^ owej aparatury oraz sposobami jej wykorzystania.
2.3. Ankieta jako metoda badan
Bardzo popularn^. metody stosowan^. w roznych dziedzinach nauki jest metoda ankietowania. Jej isto-ta polega na zdobyciu informacji na temat zjawisk oraz wydarzen poprzez poznanie pogl^dow i opi-nii wlasciwie dobranych osob. Narz?dziem wyko-rzystywanym podczas przeprowadzania badan jest kwestionariusz, ktory zawiera odpowiednio skon-struowane pytania [2; s. 86]. Oznacza to, ze nalezy wlasciwie dobrac form? oraz tresc pytan. Sformulo-wanie nieprawidlowych pytan zmniejsza szans? na uzyskanie wiarygodnych odpowiedzi, co w konse-kwencji przekresli mozliwosc uzyskania rzetelnych danych. W zwi^zku z tym pytania:
• powinny byc ulozone w sposob logiczny;
• powinny byc sformulowane w sposob zrozumialy oraz jasny dla respondentow;
• musz^ uwzgl?dniac rzeczywiste mozliwosci osob badanych;
• nie mog^ sugerowac odpowiedzi.
Kolejn^. bardzo istotn^. kwesti^, o ktorej nalezy pami?tac, jest ulozenie pytan we wlasciwej kolej-nosci. Wynika to z faktu, ze kwestionariusz ankiety musi stanowic zwart^ oraz logiczny calosc. W pierw-szej kolejnosci powinno si? sformulowac pytania jak najbardziej ogolne, dotycz^ce danego zagadnienia w najbardziej rozleglym jego zakresie, a w dalszej kolejnosci powinno si? zadawac pytania, ktore coraz bardziej zaw?zalyby zakres badanego problemu.
Aby badanie zostalo wykonane poprawnie, musi siç ono skladac z nastçpuj^cych czynnosci [10; s. 59-60]:
у zaprojektowanie kwestionariusza; y dobranie ankietowanych, tak zwanych respondentów; у dokonanie wyboru sposobu przeprowadzania ankiety; у przeprowadzenie ankietowania; у opracowanie wyników.
Opracowanie wyników ankiety jest dosyc trud-nym zadaniem, poniewaz wymaga zwrócenia szcze-gólnej uwagi na wiarygodnosc respondentów oraz ich odpowiedzi. Z logicznego punktu widzenia na-lezy odrzucic kwestionariusze, które zostaly wypel-nione przez osoby nieodpowiednio dobrane i przy-padkowe. Pomocna w tym przypadku jest korelacja, jaka powinna zachodzic pomiçdzy pytaniami.
Metoda ankietowania, podobnie jak i inne tech-niki badan naukowych, posiada swoje wady i zalety. Do pozytywnych stron nalezy zaliczyc takie aspek-ty jak:
у stosunkowo krótki czas przeprowadzenia bada-nia;
y nieznaczne naklady finansowe, techniczne oraz organizacyjne; y zachowanie anonimowosci wsród respondentów; у mozliwosc zastosowania ankiet w licznych popu-lacjach.
Natomiast wsród negatywnych stron ankiet identyfikuje siç:
у brak albo niewielkie mozliwosci oddzialywania na motywacjç obowi^zku poprawnego wypelnie-nia ankiety;
у uzaleznienie wiarygodnosci odpowiedzi od po-ziomu jej anonimowosci; у brak szczerosci w odpowiedziach; у brak obiektywizmu w wypowiedziach; у sztucznosc odpowiedzi powoduj^ca liczne blçdy.
Pomimo ogromnej powszechnosci stosowania tej metody, praktyka jej stosowania wskazuje jed-nak na jej duz^. niedokladnosc oraz zawodnosc, co sklania badaczy do uzywania ankietowania w sytu-acjach, kiedy nie ma mozliwosci zastosowania do-kladniejszych metod badawczych.
2.4. Wywiad
Przez jednych metodologów jest postrzegany jako metoda badawcza, przez innych jako technika badawcza. Mimo tych rozbieznosci najczçsciej wywiad postrzega siç jako jedn^. z technik wystçpuj^-cych w badaniach sondazowych - stanowi on jed-n^. z technik metody sondazu diagnostycznego [11; s. 15]. Wywiad, podobnie jak technika ankiety, ma na celu poznanie pewnych zjawisk i stanów rzeczy-wistosci drog^. ustalenia opinii, pogl^dów odpowied-nio dobranej grupy respondentów w bezposredniej
rozmowie [10; s. 60]. W prostym rozumieniu technika wywiadu jest sposobem zbierania informacji i ba-dania opinii publicznej. Polega na przeprowadzeniu odpowiednio ukierunkowanych rozmów. Wyróznic mozna nastçpuj^ce rodzaje wywiadu: у indywidualny; у zbiorowy; у jawny; у ukryty;
у standaryzowany; у niestandaryzowany [16; s. 56].
Wywiad indywidualny to rozmowa osoby prze-prowadzaj^cej wywiad z jednym respondentem, na-tomiast wywiad zbiorowy polega na prowadzeniu rozmowy z grup^. osób, która winna charakteryzo-wac siç pewn^ jednorodnosci^, np. grupa studentów tego samego roku.
Wywiad jawny odbywa siç w momencie, kiedy respondent zostal poinformowany o prowadzonym wywiadzie oraz celu, do jakiego d^zy prowadz^cy rozmowç. Z kolei w wywiadzie ukrytym respondent nie jest zaznajamiany z celem rozmowy, ani rol^, jak^. odgrywa osoba prowadz^ca rozmowç.
Wywiad niestandaryzowany, inaczej swobodny, to zwykla, luzna rozmowa, z reguly naturalna, nie-wyrezyserowana. Natomiast wywiad standaryzowa-ny - przeciwny do poprzedniego - jest skategory-zowany, ustalony, wczesniej przygotowany, najczç-sciej prowadzony przy pomocy kwestionariusza wy-wiadu.
2.5. Metody eksperckie
Metody eksperckie to badania nalez^ce do grupy metod zbierania opinii oraz pogl^dów. Chociaz nalezy do tej kategorii, ich glównym celem jest zna-lezienie rozwi^zania danego problemu poprzez eks-pertów. Za pomoc^. tej metody rozwi^zuje siç pro-blemy:
y nowe, kiedy brak jest odpowiednich informacji oraz doswiadczen; у praktyczne;
у wymagaj^ce szybkiego rozwi^zania.
Logika stosowania tej metody wskazuje w pierw-szej kolejnosci na zgromadzenie informacji o po-tencjalnych ekspertach. Nastçpnie z przygotowanej bazy wybiera siç odpowiednich specjalistów oraz dobiera wlasciw^. technikç badawcz^. Przykladowo moze to byc burza mózgów b^dz wariant delficki.
Burza mózgów to technika bardzo dobrze zna-na naukowcom. Polega ona na zebraniu ekspertów w jednym miejscu. Aby badanie zostalo przeprowa-dzone w sposób rzetelny, teoretycy oraz praktycy za-lecaj^, azeby grupa ekspertów nie przekraczala dwu-nastu osób. Ponadto specjalisci zajmuj^cy siç dan^ dziedzin^. nie powinni przekraczac polowy zebra-nych osób. Co wiçcej, uznaje siç, ze w grupie bada-
czy powinien znalezc siç specjalista z innej dziedzi-ny, chociaz jeden praktyk, a takze chociaz jednym z ekspertów powinna byc kobieta. Zagrozeniem podczas stosowania tej techniki jest mozliwosc wy-st^pienia tak zwanego syndromu grupowego mysle-nia. Polega on nie tyle na znalezieniu najbardziej wlasciwego rozwi^zania, ale takiego, który zostanie zaakceptowany przez wszystkich ekspertów.
Kolejn^ technik^, która pozwala unikn^c wy-zej wymienionego syndromu, jest metoda delfic-ka. Wlasciwosci^ odrózniaj^c^. tç technikç od bu-rzy mózgów jest fakt, ze eksperci nie maj^ ze sob^. bezposredniego kontaktu. Technika ta polega na udzieleniu odpowiedzi na pytania zawarte w kwe-stionariuszu przez ekspertów. Nastçpnie dokonuje siç opracowania ankiet zarówno pod wzglçdem sta-tystycznym, jak i rzeczowym. Do kazdej odpowiedzi zostaje przypisana ocena srodkowa oraz skrajna, wraz z podaniem argumentów, jesli jest to koniecz-ne. Po takiej analizie przetworzone ankiety odsyla siç ponownie do ekspertów, którzy mog^ albo zwe-ryfikowac swój pogl^d albo przy nim pozostac. Jesli zdecyduj^. siç pozostac przy swoich pierwszych od-powiedziach, musz^. to w odpowiedni sposób uza-sadnic. Nastçpnie dokonuje siç ponownej analizy ankiet. Praktycy tej techniki uwazaj^, ze wystarcz^. 3-4 obiegi ankiet, aby móc wypracowac wspólny dla wszystkich ekspertów pogl^d.
2.6. Metoda modelowania
Ostatni^. z podstawowych metod empirycznych jest metoda modelowania, która, jak sama nazwa wskazuje, opiera siç na tworzeniu modelu. Mode-lem w tym przypadku okresla siç uklad elementów odwzorowany na ukladzie oryginalnym, ale prostszy
i bardziej przyjazny w prowadzeniu badan [10; s. 62]. Tak wiçc modelowanie to przyblizone odtwarza-nie najwazniejszych wlasciwosci oryginalu w celu uproszczenia otaczaj^cej badacza rzeczywistosci. W praktyce dziçki modelowaniu mozna: у zmniejszyc b^dz powiçkszyc badany obiekt (np.
tworzenie map geograficznych); у przeanalizowac procesy, które w rzeczywistosci s^. trudne do uchwycenia ze wzglçdu na ich szyb-kie lub wolne tempo przebiegu (np. cz^steczki wody w wodospadzie); у zbadac jeden interesuj^cy aspekt przy pominiçciu innych [10; s. 62].
Podsumowanie
Uznaj^c wszystkie racje, które prezentuj^ za-równo zwolennicy metod teoretycznych oraz em-pirycznych w badaniach naukowych, nalezy jednak sklaniac siç ku wartosci, jaka tkwi w poslugiwaniu siç metodami empirycznymi. Teoria nie zawsze wy-starczy, aby odpowiednio udowodnic oraz udoku-mentowac swoje badania. Empiria posiada szcze-gólne znaczenie wlasnie w naukach, które uznaje siç
za typowo doswiadczalne, takich jak np. nauki spo-leczne.
Reasumuj^c, jak mawial Emmanuel Kant, „Wszystka wiedza pochodzi z doswiadczenia. Do-swiadczenie jest produktem rozumu”, dlatego tez metody empiryczne s^. tak bardzo istotne w metodo-logii oraz badaniu istniej^cej rzeczywistosci.
Literatura
1. Ajdukiewicz K., Zagadnienia i kierunki filozofii, wyd. Antyk, Warszawa, 2003.
2. Apanowicz J., Metodologia nauk, Torun, 2003.
3. Domanski T., Marketing dla menedzerów, PWN, Warszawa, 19SS.
4. Dutkiewicz W., Praca magisterska. Przewod-nik metodyczny dla studentów pedagogiki, Kiel-ce, 1996.
5. Dworecki S. E., Logistyka w zarzqdzaniu bezpie-czenstwem cywilnym, SGSP, Warszawa, 2012.
6. Kaminski A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] R. Wro-czynski, T. Pilch (red.), Metodologia pedagogiki spolecznej, Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, Wroclaw, 1974.
7. Koziej S., Srodowisko bezpieczenstwa. Skrypt internetowy. www.koziej.pl [dostçp: 02.04.2013]
S. Lobocki M., Techniki badan pedagogicznych, Kraków, 2000.
9. Lubnicki N., Nauka poprawnego myslenia, PWN, Warszawa, 1971.
10. Pelc M., Elementy metodologii badan nauko-wych, AON, Warszawa, 2012.
11. Pilch T., Zasady badan pedagogicznych. Strategie ilosciowe i jakosciowe, Warszawa 2001.
12. Slownik jçzyka polskiego. www.sjp.pwn.pl [dostçp: 21.03.2013].
13. Soloma L., Metody i techniki badan socjologicz-nych, WUM, Olsztyn, 2002.
14. Stanczyk J., Wspóíczesne pojmowanie bezpieczenstwa, ISP PAN, Warszawa, 1996.
15. Zaczynski W., Praca badawcza nauczyciela, WSiP, Warszawa, 2010.
16. Zegnalek K., Metodologia badan dla autorów prac licencjackich i magisterskich z pedagogiki, Warszawa, 2010.
mgr Karina GÓRSKA - absolwentka studiów ma-gisterskich na kierunkach Zarz^dzanie i Logistyka w Akademii Obrony Narodowej. Obecnie doktorant-ka na Wydziale Zarz^dzania i Dowodzenia w Akademii Obrony Narodowej.
mgr Anna ROZEJ - absolwentka studiów magister-skich na kierunku Zarz^dzanie w Akademii Obrony Narodowej oraz kierunku Europeistyka na Politech-nice Opolskiej. Obecnie doktorantka na Wydziale Zarz^dzania i Dowodzenia w Akademii Obrony Na-rodowej.
