CC BY
64
3. Абдуллоева
МАВК.ЕИ ПАСВАНДИ -АНДА ДАР ТАШАККУЛИ КАЛИМАХ.ОИ СОХТА (ДАР МИСОЛИ ОСОРИ НИЗОМЙ)
Вожатой калидй: калима созй, калима^ои сохта, пасванди -анда, сифати феълй
Дар таърихи адабиёти классикии тонику форс шоиру нависаидагоии зиёде умр ба cap бурдааид, ки барои иикишофи таркиби лугавии забоии модарии худ хизматх,ои шоиста карда, боиси х,амчун забоии нобу шево шух,рат иайдо намудани он гардидаанд. Ба iyiiopii чунин ах,л и шеъру адаб Абуабдуллох,и Рудакй, Абулкосими Фирдавсй, Абулфазли 1>айх,ацй, Ч,алолид-дини Румй, Саъдии Шерозй, Х,офиз, Абдурах,мони Ч,омй, Абдул-кодири Бедил ва Faflpax,opo метавон дохил кард. Дар цатори чунин цяламканюни мох,ир Низомии Ган^авй низ аз думлаи шах-сия гх,ое аст, ки бах,ри тавоно, неруман ( гаштани забоии ниёгона-мон куппппх,ои бисёреро ба харч додааст. Ашъори то замоин мо расидаи у нишон медих,ад, ки дар осори у тамоми имкониятх,ои лугавй ва грамматикии ин забои гирд оварда шудааст. Яке аз усулх,ои инъикоскунандаи ин дорой истифодаи зиёди калимах,ои сохта дар ашъори у х,исоб мешавад. Аз ин чих, а г баъзе мух,аеди^он дуруст цайд кардаанд, ки дар эдоднёти Низомии Ган^авй бисёр калимах,ои сохтаву мураккаберо дучор омадан мумкин аст, ки назири онх,о дар адабиёти классикии то^ик кам аст. Ба тавассути иасвандх,ои зиёде шоир вох,идх,ои лугавии дилпазир, i ушнаво '> ва чолиберо сохтааст. Албатта, малому мавцеи чунин иасвандх,о дар осори у якхела нестанд: баъзеи онх,о хеле сермах,сул, к, и с ми дигар каммах,сул ё бемах,сул х,асганд.
— 32 -( НОМАИ донишгох
Яке аз насвандх,ои калимасози маъмул пасванди -анда х,исоб мешавад.
Маълум аст, ки пасванди -анда аз асоси замони х,озираи феъл сифати феълнн замони х,озира месозад, ки он «амал ё х,олагеро мефахдюнад, ки х,амчун аломати предмет дар яке аз замонх,о воцеъ мешавад»(3, 244).
Ш.Рустамов дар асари худ «Таснифоти х,иссах,ои путк, ва мавцеи нем» ь^айд кардааст, ки пасванди -анда сифати феълии тарзи фоил месозад ва ба исми чондор гааллуц дорад. Мах,! аз х,амин сабаб аст, ки сифатх,ои феълии иемшуда бо пасванди -анда хеле зиёданд (5,51).
Дар осори Низомии Ган^авй бо ин иасванд сифатх,ои феълие дучор меоянд, ки субстантиватсия шудааид. Чунин унсурх,ои лугавй дар ашъори у хеле зиёд буда, онх,о аз ^их,ати рох,х,ои сохта шудаиашон ягона нестанд. Сабаби иемшавии онх,о маълум аст, зеро «хусусияти сифатиаш сифати феълиро ба нем наздик иамудааст ва боиси зиёдтар ба исм гузаштани ин категорияи грамматикй шудааст»(5,50).
Аз маводи ^амъоварда маълум гашт, ки чунин вох,идх,ои лугавй аз асоси замони х,озира + пасванди -анда ташкил ёфтаанд. Ба силсилаи чунин вожах,о доранда, суиоранда, иарастанда ва монанди инх,о дохил мешаваид:
Зи^йдорандаи авранги шощ, ^аволатгощ таъйиди илохр(4.1,43).
Супорандаи подшощ ба ту Супурдаз цацонцар чйхоцйба ту(4.4,68).
Парастандае, к-аз paxpi бандагй Кунад, чун туеро парасгандагй(4.4,31).
Зиёд ба кор рафтани пасванди мазкурро аз он х,ам фахдшдап мумкии аст, ки шоир дар доираи як байт ду калимаи бо -анда ташаккулёфтаро мавриди истифода царор додааст: Бале, дар табъи цардонандае jçacr, Ки бо гарданда гардонандае х,аст(4.1,29).
Дар осори Низомии Ган^авй х,олатх,ои ба шакли -яида ба кор рафтани пасванди -анда низ мушох,ида мегардад. Чунин тарзи истифода, аз руи мушохрдаи мо, дар х,олате руй додааст, ки вох,идх,ои лугавй бо садонокх,о, махсусан садоиокх,ои у ва о ба охир расидаанд. Инро дар мисоли калимах,ои гуянда, '(уяпда, сарояида, дароянда ва монанди инх,о мушох,ида иамудан мумкии аст:
Гуянда зи назми у пар афшонд, То ин еоят нагуфта з-он монд(4.2,51).
На гугирди сурхй, на лаъли сапед, Ки чрянда бошадзи ту ноумед(4,4,48).
МуЕаинй сароянда бар боиги руд, Ба наврузии шал; иавоин суруд(4,4,125).
Дароянда %ар су дарои шутур Зи бонги тщймагзро кард пур(4.4,120).
Низомии Гаидавй х,аигоми изгори андешах,ояш аз унсурх,ои лугавие низ истифода кардааст, ки дар онх,о илова ба -анда боз ж иасванди дигар х,амрох, гардвдааст. Вобасга ба он ки чунин пасвавдхр калима месозанд ё шакл, онхрро ба ду i урух, 1(удо намудан мумкин аст:
а) калимахре, ки пас аз иасванди -анда пасванди дигари калимасоз гирифтаанд. Дар чунин х,олатх,о бештар баъди пасванди - анда ба калима пасванди -гй х,амрох, шуда, боиси ташаккул ёфтани исми маънй гардвдааст:
Дурусг он шуд, ки ии гардпш б а кореет, Дар иигардандагй^амихгиёресг(4.1,29).
Ба сози ца^ои бурдсозандагй, Навое назад цуз навозапдагй(4.4,229).
Чудониста буданд, к-усаркашасг, Ба срзандагйгармчуноташасг(4.4,148).
б) Калимах,ое, ки пас аз пасванди -анда пасванди шаклеоз гирифтаанд.
Дар осори Низомии Ган^авй х,олатх,ое кам нестанд, ки баъди иасванди маврвди тахщл суффнксн дамъбавдии -он ба шакли -гон ба кор рафтааст. Албатта, маълум аст, ки ин варианта пасванди -он танх,о рангами бо садоноки -а ба охир раевдани вохвдх,ои лугавй ба кор меравад:
Шитобандагон аз дари борго\ Ситоиштрифтандбар базмишо^ (4.4,197).
Х,амадонандагонро ^аст маълум, Ки бошадмусга^1щпайвастама^рум(4.1,287). Гурезандагонро дар ин растахез На руи ра^ой, на роцигурез (4.4,178).
Дар осори Низомии Гаи^авЁ баъзе калимах,ои архаистй низ пасванди -анда цабул кардаанд:
Шикеб оварад банд^оро калид, Шикебандаро кас пушаймон надид(4.4,155).
Шикеб дар «Фарх,анги забоин то^икё» ба маъно «сабр, тах,аммул, тоцат, бурдборй» ва шикебаида ба маънои «сабркунаида, тоцаткуианда» омадааст(ниг.8.ч-2,с.586). Чу гулрух пешиу ин цисса баргуфт, Ниюшанда чубаргилола бишкуфт(4.1,203).
Ниюшанда аз феъли ниюшидан ба маънои «гуш додан, гуш кардан» сохта шудааст. Гузаштагон аз ин вох,иди лугавй калимаи HaFynioK низ сохтааид:
Чу х,езум бицусту нишоие иадид, Зи сармо нигушову хоро гузид. (9.1,858).
Ба ин к; а б ил силсилаи вожах,о боз вох,идх,ои лугавии пуянда, пижух,анда низ дохил мешаванд:
Зирехрушоии дарёи пшкангир
Ба фарци душманаш пуянда чуй тир(4.1,42).
Пуянда маънои «даванда, босуръат раванда, тезрафтор»-ро дорад.
Пицу^андаи х,оли сарбасти май,
Нщад ту^ма ти нест бар цасти манн(4.4,32).
Пижух,анда дар «Фарх,аиги забони тоники» ба маънои 1.Хабарчин, чосус, корогох,; 2. Толиб, хох,ои; 3. Хирадманд, доио, зирак шарх, дода шудааст (9, 2,9).
Дар забони адабии го^икй як навъи калимасозй мав^уд аст, ки \[ух,як,к,икоп онро бо истилох,и «калимасозии омехта» ифода кардаанд (1,125,148; 3,105).Дар «Грамматикаи забони адабии х,озираи то^ик» дойр ба ин вох,идх,ои лугавй дар фаслх,ои калимасозии исм ва сифат маълумот дода шуда, муаллифон овардааид, ки дар забони тоники исмх,ое х,астаид, ки аз калимах,ои содда, сохта ва мураккаб таркибан фарц мекунаид. Ин гурух,и исмх,о ба ду ва ё зиёда асос ва аффиксх,ои калимасоз тацсим мешаванд...ба воситаи ин усул аз ибора ва таркибх,ои гуногуи ба воситаи суффиксх,о калима сохта мешавад»(1,125). Аз тах,лили \[ух,ак,к,икои маълум мегардад, ки дар забони х,озираи готики дар пайдоиши чунин исмх,о роли пасвандх,ои -й,-ак,-а,-гй(1,125-126)
ва дар ташаккули сифатх,о нацши пасвандх,ои -й ва-а калон будааст(1,148).
Забоншинос А.Зох,идов ин масъаларо муфассал шарху эзох, дода (3,105-118), дар бораи мах,з солх,ои 50-90-уми асри 20 бо таъсири забоин русй хеле афзудани калимасозии омехтаро бо пасванди й цайд кардааст(3,109). Мух,авдщи номбурда ба таърихи пайдоиши ин масъала низ даст зада, оид ба камтар будани микдори <шх,о дар даврах,ои пешини мавдудияти забони то^икй мулох,изароий кардааст. Аз чумла, у навиштааст, ки «.. .аз 10000 калимах,ои тахдилшудаи го^икй (аз руи «Фарх,аиги забони го^икй») х,амагй 33 калимаи омехтасохт цайд карда шуд, ки он 0,033 фоизро ташкил мекунаду бас»(3,106). Забоишиноси номбурда роли пасвандх,ои -й,-а(-я),-ак(-як),-ок-ро дар пайдо гардидаии чунин калимах,о таъкид кардааст(3,106-107). Тахдил ва муцоиса иишон медих,ад, ки дар «Грамматика...» родеъ ба сохташавии к ял и мях,ои омехтя бо ёрии пясвянди -анда ишоряе ияшудяяст, вяле мух,авдщ А.Зох,идов яз хусусн кямистеъмол будяни он дяр гузяштя сухян рондя, дучор омядяняшро х,амагй бо се калимаи омехтасохт таъкид кардааст(3,116).
Дар осори Низомии 1'аи^авй низ мо ташаккули як цатор вох,идх,ои лугавиро бо пасванди мазкур дучор омадем. Чунин к ял и мах,о аз руи он ки —анда бо кадом чуз ъ меояд, ба ду гурух, Чудо мешаванд:
а) дузъи якум исм буда, баъд ба асоси феълй иасваиди-аида х,а\фох, гардидааст:
Нигалдораидаи болову пастй, Гуво бар ^астииу цумла %астй(4.1,25).
Талоя зи лашкаркаши царду Шуда посдораида то суб%го%(4.4,174).
Чу нюх, аз цацонрасми оташзудуд, Баровард аз оташпарастанда дуд(4.4,202). б) I урух,и дигарро калимах,ое ташкил медих,анд, ки асоси феълй бо пасванди -анда дар аввал омада, чузъи дуюм (исм) баъди <шх,о истифода гардидааст:
Аз ии мушкиирасаи гардаи чй тобй, Расаидагардаие чуй май иаёбй(4.1,329).
— 36 - НОМАИ донишгох У
Акнун, ки ба 40и худ расидам, Н-аз теги бураидаху буридам(4.2,. 136).
Бояд гуфт, ки ин навъи калимах,ои омехта нисбат ба гурух,и аввал дар осори шоир зиёдтар дучор меоянд: Фиребаидаро^е шуд ин рощ дур, Ки бар чархих,афтум тавондиднур(4.4,95).
Таранготаранги дирафшандатег, Ба мах,дарцхоро бароварда мег(4.4,115).
Х,амин тавр, дар осори Низомй пасванди -анда дар калимасозй хеле бисёр ба кор бурда шудааст ва онх,о, аз рун мушох,идаи мо, бештар исм шудаанд. Исм гардидани онх,о дар забони х,озираи то^ик низ хеле зиёд аст.
Аз тах,ц1щи тарзи истифодаи пасванди -анда дар осори Низомй маълум мешавад, ки забони давраи шоир бо забони осори асрх,ои баъдина агар, аз як чих,ат, умумият дошта бошад, аз тарафи дигар, тафовутх,ои муайяне байни онх,о ба назар мерасанд.
ПАЙНАВИШТ
1. Грамматикаи забони адабии х,озираи то^ик, 4.1(фонетика ва морфология)- Душанбе: Дониш, 1985
2. Забони адабии х,озираи то^ик, к;исми 1,- Душанбе: Ирфон,1973
3. Зох,идов А. Таъсири забони русй ба калимасозии забони адабии точик. -Ху^анд, 2009
4. Н. Ган^авй. Куллиёт,(дар 5 ^илд). -Душанбе, 1982-1984
5. Рустамов Ш. Таснифоти х,иссах,ои нутк; ва мавцеи исм-Душанбе: Дониш, 1972
6. Рустамов Ш. Калимасозии исм.- Душанбе: Дониш, 1981
7. Тадчиев Д. Причастия настоягего времени на -анда в таджикском литературном язк;ке //Известия отд. обг.наук АН Тадч- ССР, 1952, №1
8. Тадчиев Д. Очерки по грамматике таджикского язк;ка, вк;п.5. -Сталинабад, 1954
9. Фарх,анги забони то^икЛ. Ч.илдх.ои 1-2.-М.:Советская знйиклоиедия, 1969
10. Шукуров М. Забони мо х,астии мост. -Душанбе: Маориф, 1991
Роль суффикса -анда в образовании производных слов (на примере творчества Низами)
3. Абдуллаева
Ключевые слова: словообразование, производные слова, суффикс анда, причастие
Статья посвящена проблеме роли суффикса-анда в образовании производных слов. Автор статьи подчеркивает, что в поэзии Низами очень часто встречается субстантивация причастий, образованных при помощи суффикса -анда.
На основе анализа богатого фактологического материала из творчества Низами Ганджави автор приходит к следующим выводам: в поэзии XII века наравне с формой -анда употреблялась также форма янда (гуянда, цуянда, сароянда) ; часто поэт после суффикса анда употребляет суффиксы гй (гардандагй, созандагй) и -гон (шитобандагон, донандагон); в некоторых случаях суффикс анда присоединяется к архаическим словам (ниюшанда, шикебанда) и т.д.
The Role of -anda Suffix in Formation of Derivatives Z. Abclulloeva
Key words: wordformation, derivatives, -anda suffix, participle
The article dwells on the problem of -anda suffix in a formation of derivatives. The author emphasizes that in Nizami'spoetry there occurs frequently substantivation ofparticiples formed by means of -anda suffix.
Having analyzed the rich factological material from Nizami Gandjctvi's creation the author comes to the following conclusions: in the poetry of the ХП-th century alongside with the form -anda the one of -yanda was used as well (guyanda, djuyanda, saroyanda): frequently after the suffix of -anda those ones of -gi (gardandagi, sozandagi) and -gon (shitobandagon, donandagon) are used by the poet: in some cases -anda suffix is joined to archaic words (miyushanda, shikebanda) and etc.
